Дынастыя Хань

Дынастыя Хань 漢朝
← 206 да н. э.—220
Тэрыторыі дынастыі Хань у 87 годзе да н. э.
Афіцыйная мова	старажытнакітайская
Сталіца	Сіань (206 да н. э. — 9, 190—195), Лаян (25—190, 196), Сюйчан (196—220)

Дынастыя Хань (па-кітайску: 漢朝) — кітайская дынастыя й пэрыяд гісторыі Кітаю пасьля дынастыі Цынь і перад эпохай Троецарства, то бок з 206 да н. э. па 220 гады. Сьведчаньнем посьпеху ханскай унутранай палітыкі стала тое, што яна прасінавала даўжэй за любую іншую кіруючую дынастыю ў кітайскай гісторыі. Кіраваньне ды інстытуты гэтай дынастыі паслужылі шанаваным узорам для ўсіх наступных. Больш таго, асноўная этнічная група кітайцаў паводле імені дынастыі стала называцца хань.

Дынастыю заснаваў род Лю. Пачатковы пэрыяд (206 да н. э.—9 н. э.) са сталіцай Сіань носіць назву «Раньняй дынастыі Хань» альбо «Заходняй дынастыі Хань». Гісторыя гэтай дынастыі выкладзена ў кроніцы Ханьшу. Уладарыньне дынастыі перапынілася на 16 гадоў у 8—23 гадох у выніку захопу ўлады ўзурпатарам Ван Манам. Другі пэрыяд (25—220) са сталіцай Лаян называецца «Позьняй дынастыяй Хань» альбо «Ўсходняй дынастыяй Хань». Гісторыя гэтай дынастыі выкладаецца ў кроніцы Гоў Ханьшу.

Гісторыя

Заходняе Хань

Крах вельмі непапулярнай дынастыі Цынь быў выкліканы мноствам паралельных сялянскіх паўстаньняў, накіраваных супраць бязьлітаснага прыгнёту. Падставай паслужыў выпадак з 900 працоўнымі, якія з-за моцных дажджоў спазьняліся на працу па пабудове Вялікай кітайскай сьцяны. Паводле тагачасным законам гэта каралася сьмерцю. Замест таго, каб зьявіцца да месца працы й быць там пакаранымі, яны ўтварылі паўстанцкі атрад, які вельмі хутка вырас да 300 тысячаў чалавек.

Заснавальнік дынастыі Лю Бан паходзіў зь сялянаў. Лю Бан стаў на чале паўстанцаў, якім удалося ўзяць сталіцу Сяньян і зрынуць дынастыю Цынь. Ён заснаваў новую дынастыю. Яна ўвайшла ў гісторыю пад імем Першай ці Старэйшай або Заходняй дынастыі Хань.

Сыстэма кіраваньня дзяржавай пры першых ханскіх імпэратарах была вельмі цэнтралізаваная, прытрымліваючыся ўзораў, устаноўленых Цынь Шыхуандзі. Краіна была падзелена на адміністрацыйныя адзінкі, кіравалі якімі прызначаныя імпэратарам чыноўнікі. Апошнім плацілі заробак, а прасоўваньне па службе было заснавана не на знатнасьці, а на адукаванасьці й на пасьпяховым праходжаньні чэргі экзамэнаў.

У адрозьненьне ад папярэдняй дынастыі, ханскія імпэратары паднялі на шчыт патэрналісцкую ідэалёгію канфуцыянства, якая зьядноўвала народ вакол імпэратара й дазваляла ажыцьцяўляць такія маштабныя праекты, як будаўніцтва Вялікай сьцяны, закліканай абараніць імпэрыю ад набегаў качэўнікаў хуну.

Трэці імпэратар У-дзі панаваў даўжэй за ўсіх іншых прадстаўнікоў дынастыі. Ён увайшоў у гісторыю як энэргічны й доблесны кіраўнік, які здолеў на час спыніць набегі качавых плямёнаў. Краевугольнымі камянямі дзяржавы былі абвешчаныя канфуцыянская вучонасьць і грамадзянская служба. Для ўстанаўленьня дыпляматычных зьвязаў з народамі Сярэдняй Азіі У-дзі арганізаваў місіі Чжан Цяня, якія істотна пашырылі веды кітайцаў аб заходнім сьвеце.

Крыза

Бронзавая статуэтка часоў дынастыі Хань

Сталае супрацьстаяньне з качэўнікамі й клопаты аб пашырэньні заходніх межаў імпэрыі спусташалі рэсурсы краіны, вабілі павышэньне падаткаў. Між тым кожнае новае пакаленьне імпэратараў надавала ўсё меней увагі надзённым пытаньням дзяржаўнага жыцьця, знаходзячыся ў палоне палацавых плётак і інтрыгаў.

Панаваньне Чэн-дзі й Пін-дзі былі азмрочаныя суперніцтвам паміж жонкамі імпэратараў і адсутнасьцю відавочнага спадчыньніка. Слабасьць імпэратараў дайшла да таго, што Чэн-дзі, каб дагадзіць новай наложніцы загадаў забіць сыноў ад іншых жанчынаў. Сьмерць абодвух імпэратараў наступіла нечакана й спарадзіла мноства чутак.

Пасьля сьмерці Пін-дзі рэгентам быў прызначаны ягоны цесьць Ван Ман, які належаў да магутнага клана Ванаў. Ван Ман распачаў спробу выратаваць дзяржаву ад блізкай ужо было прорвы шляхам правядзеньня цэлага шэрагу пераўтварэньняў. Ён прыняў тытул імпэратара й паспрабаваў прыцягнуць на свой бок найбяднейшыя пласты насельніцтва. Імкнучыся абмежаваць прыватнае зямле- й рабаўладаньні, узурпатар наладзіў супраць сябе шляхту. Эканамічныя рэформы, закліканыя пакрыць велізарныя выдаткі на баявыя дзеяньні супраць хуну, не прыносілі адчувальных пладоў.

Ван Ман апраўдваў свае пераўтварэньні вяртаньнем да традыцый даімпэрскай эпохі, аднак сьледзтвам іх стаў палітычны хаос. У правінцыях панавалі шайкі паўстанцаў, верхаводы якіх прысвоілі імпэратарскі тытул. Нарэшце самыя дзёрзкія з паўстанцаў, якія звалі сябе чырванабровымі, увайшлі ў імпэратарскую сталіцу. Ван Ман быў узяты ў палон, яго абезгаловілі, а цела пасеклі на кавалкі.

Усходняе Хань

У выніку перамогі руху «чырвонабровых» у 25 годзе імпэратару Юсь Ханю атрымалася вярнуць уладу роду Лю. Нягледзячы на тое, што на першых сітавінах на пасаду ў спадчыну прэтэндавалі розныя асобы, адноўленая дынастыя Хань праіснавала да 220 году пад назвай Позьняй Хань. Ранейшая сталіца пасьля пэрыяду паўстаньняў знаходзілася ў руінах, і імпэратары замест ейнага аднаўленьня аддалі перавагу перабрацца ў Лаян, дзе ў 68 годзе быў заснаваны першы ў Кітаі будыйскі храм, Баймасы.

Разам са сталіцай ханскія кіраўнікі пакінулі ў мінулым бясконцыя інтрыгі жонак імпэратара й іхных сваякоў. Дзяржава ўзмацнілася да такой ступені, што нанесла рашучыя паразы качэўнікам і распачала спробы зацьвердзіцца ў Сярэдняй Азіі. У Кітай («Сэрэс») прыбывалі амбасады зь Міжземнамор’я, а ханскі выведвальны атрад на чале з Гань Інам дабраўся да Міжрэчча. Жаўнеры Бань Чао, як лічыцца, дасягнулі Касьпійскага мора, так далёка кітайскія войскі больш не заходзілі да танскага пэрыяду.

Вонкавыя спасылкі

• Дынастыя Хань. Унівэрсытэт Мінэсоты.