Медзь: розьніца паміж вэрсіямі

	Нікель ← Медзь → Цынк
Выгляд
	ружова-чырвоны мэтал; ;
Агульная інфармацыя
Назва, сымбаль, атамны нумар	Медзь, Cu, 29
Катэгорыя элемэнту	Пераходны мэтал
Група, пэрыяд, блёк	11 (Ib), 4, d
Адносная атамная маса	63,546 г·моль−1
Канфігурацыя электронаў	[Ar] 3d104s1
Электронаў у абалонцы	;
Фізычныя ўласьцівасьці
Фаза	цьвёрдае цела
Шчыльнасьць (пры п. т.)	8,92 г·см−3
Тэмпэратура плаўленьня	1084,62 °C
Электрычны супор	1,7·10-8Ω·м
Цеплаправоднасьць	(300 K) 400 Вт·м−1·K−1
Уласьцівасьці атама
Атамны радыюс	135 пм
Іншыя характарыстыкі
Нумар CAS	7440-50-8
	п; а; р;

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

← Папярэдняя зьмена Наступная зьмена →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Вэрсія ад 01:24, 25 кастрычніка 2020

Медзь, сьпіж^[1] (Cu, лац. Cuprum) — хімічны элемэнт, ружова-чырвоны мэтал. Гэта плястычны мэтал зь вельмі высокай цяпло- й электраправоднасьцю, з-за чаго зьяўляецца добрым правадніком электрычнага току й цеплыні. Медзь бяз прымешкаў зьяўляецца мяккай і падатлівай, адкрытая паверхня мае першапачаткова чырвона-аранжавы колер. Гэты элемэнт часьцяком выкарыстоўваецца ў якасьці правадніку цяпла й электраэнэргіі, будаўнічага матэрыялу й складовай частцы розных мэталічных сплаваў, то бок выкарыстоўваецца ў ювэлірнай справе, у вытворчасьці марскога абсталяваньня й вырабу манэтаў і гэтак далей. Прыродная медзь складаецца з двух ізатопаў^[2]: ⁶³Cu (69,15%) і ⁶⁵Cu^[3]. Штучна атрыманыя радыёактыўныя ізатопы з масавымі лікамі 52—80^[4].

Медзь зьяўляецца адным зь нешматлікіх мэталаў, якія сустракаюцца ў прыродзе ў форме самародкаў^[5], калі яе можна амаль адразу выкарыстоўваць, у адрозьненьне ад мэталаў, якія неабходна здабываць з руды. Гэта прывяло да вельмі раньняга выкарыстаньня чалавекам прыкладна з 8000 году да н. э.^[6] Медзь сталася першым мэталам, які быў выплаўлены чалавекам з руды, што адбылося каля 5000 году да н. э. Таксама, гэты мэтал разам з цынай стаў першым мэталам, які быў выкарыстаны ў прыгатаваньні сплаву — бронзы, каля 3500 году да н. э. У рымскую эпоху, медзь галоўным чынам здабывалася на Кіпры, такім чынам, дзякуючы гэтаму востраву мэтал атрымаў свой лацінскі назоў. Ягоныя злучэньні звычайна сустракаюцца ў выглядзе соляў медзі (II).

Медзь мае важнае значэньне для ўсіх жывых арганізмаў як дыетычны макраэлемэнт, паколькі ён зьяўляецца адным з ключавых складнікаў дыхальнага фэрмэнтавага комплексу цытахром с-аксыдазы. У малюскаў і ракападобных медзь уваходзіць у склад крывянога пігмэнту гэмацыяніну, што замяняе жалезавы комплекс гэмаглабіну ў рыб і іншых хрыбетных. У людзей медзь сустракаецца ў асноўным у печані, цягліцах і костках^[7]. Цела дарослага чалавека зьмяшчае ад 1,4 да 2,1 мг медзі на кіляграм масы цела^[8].

Вытворчасьць

Большасьць медзі здабываецца ў выглядзе сульфідаў медзі ў буйных кар’ерах ў медна-парфіраваных радовішчах, якія ўтрымліваюць ад 0,4 да 1,0% медзі. Прыкладамі такіх радовішчаў зьяўляюцца шахты Чукікамата ў Чылі, Бінга-Каньён (анг. Bingham Canyon, Юта) і Эль-Чына (ці проста Чына, анг. Chino, Нью-Мэксыка) у ЗША. Згодна з Брытанскай геалягічнай службай у 2005 годзе Чылі была найбуйнейшым вытворцам медзі з руднікоў, акрамя таго трэць усёй здабычы прыпадала на ЗША, Інданэзію і Пэру^[9]. Медзь можа таксама быць адноўлена праз падземнае вылугоўваньне. Некалькі радовішчаў у штаце Арызона лічацца першымі кандыдатамі для прымяненьня гэтага мэтаду^[10]. Колькасьць выкарыстоўваемай медзі павялічваецца і колькасьць медзі ледзь задавальняе ўзровень выкарыстаньня ў разьвітых краінах^[11].

Крыніцы

^ Сьпіж // Беларуска-расійскі слоўнік / Укладальнікі: М. Байкоў, С. Некрашэвіч. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1925. Факсімільнае выданьне: Менск: Народная асвета, 1993. ISBN 5-341-00918-5
^ Корзун Б. В. Медзь // БЭ. — Мн.: 2000 Т. 10. С. 249
^ WebElements, https://www.webelements.com, accessed October 2020.
^ Зимина Г. В. МЕДЬ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://bigenc.ru/chemistry/text/2198522 Дата обращения: 25.10.2020
^ Медь // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
^ Copper. Encyclopædia Britannica (September 06, 2019). Праверана 24 красавіка 2020 г.
^ Copper // Merck Manual Home Health Handbook / Johnson, MD PhD, Larry E., ed. — Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc., 2008.
^ Copper in Human Health. Copper Development Association Inc.. Праверана 22 чэрвеня 2018 г.
^ Hammond, C. R. The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics. — 81st edition. — 2004. — ISBN 0-8493-0485-7
^ A new method to harvest copper. Azcentral.com (19 чэрвеня 2011).
^ Gordon, R. B.; Bertram, M.; Graedel, T. E. Metal stocks and sustainability // PNAS. — 2006. — Vol. 103. — № 5. — P. 1209–1214.

Літаратура

«Фізыка. Кароткі слоўнік-даведнік». (А. И. Болсун, Б. К. Галякевич. «Физика. Краткий словарь-справочник». Мн., 1997).
«Элемэнтарная фізыка. Даведнік». (Н. Кошкин, Е. Васильчикова. «Элементарная физика. Справочник», М., 1996).

Вонкавыя спасылкі

Медзь — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Медзь на The Periodic Table of Videos (анг.)

[br1925-1] Сьпіж // Беларуска-расійскі слоўнік / Укладальнікі: М. Байкоў, С. Некрашэвіч. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1925. Факсімільнае выданьне: Менск: Народная асвета, 1993. ISBN 5-341-00918-5

[2] Корзун Б. В. Медзь // БЭ. — Мн.: 2000 Т. 10. С. 249

[3] WebElements, https://www.webelements.com, accessed October 2020.

[4] Зимина Г. В. МЕДЬ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://bigenc.ru/chemistry/text/2198522 Дата обращения: 25.10.2020

[5] Медь // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.

[6] Copper. Encyclopædia Britannica (September 06, 2019). Праверана 24 красавіка 2020 г.

[7] Copper // Merck Manual Home Health Handbook / Johnson, MD PhD, Larry E., ed. — Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc., 2008.

[8] Copper in Human Health. Copper Development Association Inc.. Праверана 22 чэрвеня 2018 г.

[9] Hammond, C. R. The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics. — 81st edition. — 2004. — ISBN 0-8493-0485-7

[10] A new method to harvest copper. Azcentral.com (19 чэрвеня 2011).

[11] Gordon, R. B.; Bertram, M.; Graedel, T. E. Metal stocks and sustainability // PNAS. — 2006. — Vol. 103. — № 5. — P. 1209–1214.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

@@ Радок 4: / Радок 4: @@
 |Сымбаль = Cu
 |Атамны нумар = 29
-|Зьлева = [[Цынк]]
+|Зьлева = [[Нікель]]
-|Справа = [[Нікель]]
+|Справа = [[Цынк]]
 |Зьнізу = [[Срэбра|Ag]]
 |Зьверху =
 |Апісаньне выгляду = ружова-чырвоны мэтал
-|Выява = NatCopper.jpg
 |Выява2 = Cuivre Michigan.jpg
 |Катэгорыя = Пераходны мэтал
 |Фаза = цьвёрдае цела
-|Група = 11
+|Група = 11 (Ib)
 |Пэрыяд = 4
 |Блёк = d
 |Атамная маса = 63,546
+|Канфігурацыя электронаў =[Ar] 3d<sup>10</sup>4s<sup>1</sup>
+|Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры =8,92
+|Тэмпэратура плаўленьня Ц =1084,62
+|Цеплаправоднасьць =400
+|Электрычны супор =1,7·10<sup>-8</sup>
+|Нумар CAS=7440-50-8
+|Атамны радыюс =135
 }}
 [[File:Tinned Copper Wire anaglyph.jpg|thumb]]
-'''Медзь''', '''сьпіж'''<ref name="br1925">[http://slounik.org/bn/%D1%81%D1%8C/141 Сьпіж] // {{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (1925, 1993)}}</ref> ('''Cu''') — [[хімічны элемэнт]], ружова-чырвоны [[мэтал]]. Гэта плястычны мэтал зь вельмі высокай цяпло- й электраправоднасьцю, з-за чаго зьяўляецца добрым правадніком [[электрычны ток|электрычнага току]] й цеплыні. Медзь бяз прымешкаў зьяўляецца мяккай і падатлівай, адкрытая паверхня мае першапачаткова чырвона-аранжавы колер. Гэты элемэнт часьцяком выкарыстоўваецца ў якасьці правадніку цяпла й электраэнэргіі, будаўнічага матэрыялу й складовай частцы розных мэталічных [[стопак|сплаваў]], то бок выкарыстоўваецца ў ювэлірнай справе, у вытворчасьці марскога абсталяваньня й вырабу манэтаў і гэтак далей.
+'''Медзь''', '''сьпіж'''<ref name="br1925">[http://slounik.org/bn/%D1%81%D1%8C/141 Сьпіж] // {{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (1925, 1993)}}</ref> ('''Cu''', {{мова-la|Cuprum|скарочана}}) — [[хімічны элемэнт]], ружова-чырвоны [[мэтал]]. Гэта плястычны мэтал зь вельмі высокай цяпло- й электраправоднасьцю, з-за чаго зьяўляецца добрым правадніком [[электрычны ток|электрычнага току]] й цеплыні. Медзь бяз прымешкаў зьяўляецца мяккай і падатлівай, адкрытая паверхня мае першапачаткова чырвона-аранжавы колер. Гэты элемэнт часьцяком выкарыстоўваецца ў якасьці правадніку цяпла й электраэнэргіі, будаўнічага матэрыялу й складовай частцы розных мэталічных [[стопак|сплаваў]], то бок выкарыстоўваецца ў ювэлірнай справе, у вытворчасьці марскога абсталяваньня й вырабу манэтаў і гэтак далей. Прыродная медзь складаецца з двух [[ізатоп]]аў<ref>Корзун Б. В. Медзь // {{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 249</ref>: <sup>63</sup>Cu (69,15%) і <sup>65</sup>Cu<ref>WebElements, https://www.webelements.com, accessed October 2020.</ref>. Штучна атрыманыя радыёактыўныя ізатопы з масавымі лікамі 52—80<ref>Зимина Г. В. МЕДЬ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://bigenc.ru/chemistry/text/2198522 Дата обращения: 25.10.2020</ref>.
-Медзь зьяўляецца адным зь нешматлікіх мэталаў, якія сустракаюцца ў прыродзе ў форме, калі яе можна амаль адразу выкарыстоўваць, у адрозьненьне ад мэталаў, якія неабходна здабываць з [[руда|руды]]. Гэта прывяло да вельмі раньняга выкарыстаньня чалавекам з 8000 году да н. э. Медзь сталася першым мэталам, які быў выплаўлены чалавекам з руды, што адбылося каля 5000 году да н. э. Таксама, гэты мэтал разам з [[цына]]й стаў першым мэталам, які быў выкарыстаны ў прыгатаваньні сплаву — [[бронза|бронзы]], каля 3500 году да н. э. У [[Старажытны Рым|рымскую эпоху]], медзь галоўным чынам здабывалася на [[Кіпр]]ы, такім чынам, дзякуючы гэтаму востраву мэтал атрымаў свой лацінскі назоў. Ягоныя злучэньні звычайна сустракаюцца ў выглядзе соляў медзі (II).
+Медзь зьяўляецца адным зь нешматлікіх мэталаў, якія сустракаюцца ў прыродзе ў форме самародкаў<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)|спасылка=http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-M/M12431.shtml|артыкул=Медь}}</ref>, калі яе можна амаль адразу выкарыстоўваць, у адрозьненьне ад мэталаў, якія неабходна здабываць з [[руда|руды]]. Гэта прывяло да вельмі раньняга выкарыстаньня чалавекам прыкладна з 8000 году да н. э.<ref>{{Спасылка|загаловак=Copper|выдавец=Encyclopædia Britannica|дата публікацыі=September 06, 2019|url=https://www.britannica.com/science/copper|дата=24 красавіка 2020}}</ref> Медзь сталася першым мэталам, які быў выплаўлены чалавекам з руды, што адбылося каля 5000 году да н. э. Таксама, гэты мэтал разам з [[цына]]й стаў першым мэталам, які быў выкарыстаны ў прыгатаваньні сплаву — [[бронза|бронзы]], каля 3500 году да н. э. У [[Старажытны Рым|рымскую эпоху]], медзь галоўным чынам здабывалася на [[Кіпр]]ы, такім чынам, дзякуючы гэтаму востраву мэтал атрымаў свой лацінскі назоў. Ягоныя злучэньні звычайна сустракаюцца ў выглядзе соляў медзі (II).
-Медзь мае важнае значэньне для ўсіх жывых арганізмаў як дыетычны макраэлемэнт, паколькі ён зьяўляецца адным з ключавых складнікаў дыхальнага фэрмэнтавага комплексу [[цытахром с-аксыдаз]]ы. У [[малюскі|малюскаў]] і [[ракападобныя|ракападобных]] медзь уваходзіць у склад крывянога пігмэнту [[гэмацыянін]]у, што замяняе жалезавы комплекс [[гэмаглабін]]у ў [[рыбы|рыб]] і іншых [[хрыбетныя|хрыбетных]]. У людзей медзь сустракаецца ў асноўным у [[печань|печані]], [[цягліцы|цягліцах]] і [[косьць|костках]]<ref>Johnson, MD PhD, Larry E., ed. (2008). [http://www.merckmanuals.com/home/disorders_of_nutrition/minerals/copper.html ''«Copper»'']. Merck Manual Home Health Handbook. Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc.</ref>. Цела дарослага чалавека зьмяшчае ад 1,4 да 2,1 мг медзі на кіляграм масы цела<ref>[https://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html «Copper in Human Health»]. Copper Development Association Inc.</ref>.
+Медзь мае важнае значэньне для ўсіх жывых арганізмаў як дыетычны макраэлемэнт, паколькі ён зьяўляецца адным з ключавых складнікаў дыхальнага фэрмэнтавага комплексу [[цытахром с-аксыдаз]]ы. У [[малюскі|малюскаў]] і [[ракападобныя|ракападобных]] медзь уваходзіць у склад крывянога пігмэнту [[гэмацыянін]]у, што замяняе жалезавы комплекс [[гэмаглабін]]у ў [[рыбы|рыб]] і іншых [[хрыбетныя|хрыбетных]]. У людзей медзь сустракаецца ў асноўным у [[печань|печані]], [[цягліцы|цягліцах]] і [[косьць|костках]]<ref>{{Кніга|адказны=Johnson, MD PhD, Larry E., ed|год=2008|спасылка=http://www.merckmanuals.com/home/disorders_of_nutrition/minerals/copper.html|частка=Copper|загаловак=Merck Manual Home Health Handbook|выдавецтва=Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc.}}</ref>. Цела дарослага чалавека зьмяшчае ад 1,4 да 2,1 мг медзі на кіляграм масы цела<ref>{{Спасылка|url=https://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html|загаловак=Copper in Human Health|выдавец=Copper Development Association Inc.|дата=22 чэрвеня 2018}}</ref>.
 == Вытворчасьць ==
-Большасьць медзі здабываецца ў выглядзе сульфідаў медзі ў буйных кар’ерах ў медна-парфіраваных радовішчах, якія ўтрымліваюць ад 0,4 да 1,0% медзі. Прыкладамі такіх радовішчаў зьяўляюцца шахты [[Чукікамата]] ў [[Чылі]], [[Бінга-Каньён]] ([[Юта]]) і [[Эль-Чына]] ([[Нью-Мэксыка]]) у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Згодна з [[Брытанская геалягічная служба|Брытанскай геалягічнай службай]] у [[2005]] годзе Чылі была найбуйнейшым вытворцам медзі з руднікоў, акрамя таго трэць усёй здабычы прыпадала на ЗША, [[Інданэзія|Інданэзію]] і [[Пэру]]<ref>Hammond, C. R. (2004). The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics 81st edition. CRC press. ISBN 0-8493-0485-7.</ref>. Медзь можа таксама быць адноўлена праз [[падземнае вылугоўваньне]]. Некалькі радовішчаў у штаце [[Арызона]] лічацца першымі кандыдатамі для прымяненьня гэтага мэтаду<ref>[http://www.azcentral.com/arizonarepublic/business/articles/2011/06/19/20110619copper-new-method-fight.html A new method to harvest copper]. Azcentral.com</ref>. Колькасьць выкарыстоўваемай медзі павялічваецца і колькасьць медзі ледзь задавальняе ўзровень выкарыстаньня ў разьвітых краінах<ref>Gordon, R. B.; Bertram, M.; Graedel, T. E. (2006). [http://www.pnas.org/content/103/5/1209.full Metal stocks and sustainability]. PNAS 103 (5): 1209–1214.</ref>.
+Большасьць медзі здабываецца ў выглядзе сульфідаў медзі ў буйных кар’ерах ў медна-парфіраваных радовішчах, якія ўтрымліваюць ад 0,4 да 1,0% медзі. Прыкладамі такіх радовішчаў зьяўляюцца шахты [[Чукікамата]] ў [[Чылі]], [[Бінга-Каньён]] ({{мова-en|Bingham Canyon|скарочана}}, [[Юта]]) і [[Эль-Чына]] (ці проста Чына, {{мова-en|Chino|скарочана}}, [[Нью-Мэксыка]]) у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Згодна з [[Брытанская геалягічная служба|Брытанскай геалягічнай службай]] у [[2005]] годзе Чылі была найбуйнейшым вытворцам медзі з руднікоў, акрамя таго трэць усёй здабычы прыпадала на ЗША, [[Інданэзія|Інданэзію]] і [[Пэру]]<ref>{{Кніга|аўтар=Hammond, C. R.|год=2004|загаловак=The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics|выданьне=81st edition|выдавец=CRC press|isbn=0-8493-0485-7}}</ref>. Медзь можа таксама быць адноўлена праз [[падземнае вылугоўваньне]]. Некалькі радовішчаў у штаце [[Арызона]] лічацца першымі кандыдатамі для прымяненьня гэтага мэтаду<ref>{{Спасылка|url=http://www.azcentral.com/arizonarepublic/business/articles/2011/06/19/20110619copper-new-method-fight.html|загаловак=A new method to harvest copper|выдавец=Azcentral.com|дата публікацыі=19 чэрвеня 2011}}</ref>. Колькасьць выкарыстоўваемай медзі павялічваецца і колькасьць медзі ледзь задавальняе ўзровень выкарыстаньня ў разьвітых краінах<ref>{{Артыкул|аўтар=Gordon, R. B.; Bertram, M.; Graedel, T. E.|год=2006|спасылка=http://www.pnas.org/content/103/5/1209.full|загаловак=Metal stocks and sustainability|выданьне=PNAS|volume=103|нумар=5|pages=1209–1214}}</ref>.
 == Крыніцы ==
@@ Радок 37: / Радок 43: @@
 == Вонкавыя спасылкі ==
-{{Commons|Category:Copper}}
+{{Commons}}
 * [http://www.periodicvideos.com/videos/029.htm Медзь] на The Periodic Table of Videos {{ref-en}}