Крымскататарская мова

Крымскататарская мова
Qırımtatar / Qırım
Ужываецца ў	Украіна, дыяспара
Рэгіён	Украіна, Сярэдняя Азія, Турэччына
Колькасьць карыстальнікаў	~400 000
Клясыфікацыя	Алтайская сям’я Цюрская галіна Агуская/кыпчацкая група Крымскататарская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Аўтаномнай Рэспубліцы Крым (Украіна), Рэспубліцы Крым (Расея)
Статус:	5 Разьвіваецца[d]
Пісьмо	кірыліца, лацінскае пісьмо і арабскі альфабэт
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	crh
ISO 639-3	crh
SIL	crh

Крымскатата́рская мо́ва (радзей: кры́мская мова; саманазва: Qırımtatar tili або Qırım) — мова крымскіх татараў, уваходзіць у склад цюрскае сям’і моваў. На ёй размаўляюць ва Ўкраіне (у асноўным Аўтаномная Рэспубліка Крым), у Цэнтральнай Азіі (перадусім ва Ўзбэкістане), а таксама ў крымскататарскай дыяспары ў Турэччыне, Румыніі, Баўгарыі. Яе ня трэба блытаць з татарскай мовай.

Колькасьць носьбітаў

Звыш 260 000 крымскіх татараў жывуць у Крыме, дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азіі (перадусім ва Ўзбэкістане). Паводле прыблізных ацэнак 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны маюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміграваў цягам ХІХ ды ХХ стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполкі існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымскататарская мова адносіцца да тых моў, будучыня якіх у сур’ёзнай небясьпецы.

Дыялекты

Кожная з трох падгрупаў крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў — у мінулым жыхароў крымскага стэпу — дакладна належыць да кыпчацкіх. Ялыбайлу, якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да 1944 году, размаўляюць на агускім дыялекце. Ён больш за іншыя падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект паходзіць ад палавецкай мовы, хаця й зазнаў вялікі ўплыў агускіх моваў. На ім грунтуецца сучасная літаратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымскіх татараў перад дэпартацыяй і аднолькава зразумелы для двух іншых.

Крымскататарская мова

Гісторыя

Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалося зь першым прыходам цюрак ды скончылася пераходам Крыму ў склад Расеі. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чагатайская ды асманская турэцкая. Пасьля ісламізацыі крымскататарскія карысталіся пэрсыдзка-арабскай пісьмовасьцю.

У 1876 годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (Гаспыралы) у літаратурную мову. Перавага была аддадзеная паўднёваму, агускаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымскімі татарамі ды Асманскай імпэрыяй. Але ў 1928 годзе літаратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.

Крымскататарскі лацінскі альфабэт

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

 â сымбаль, які ня ёсьць асобнай літарай.

IPA
а	b	c	ç	d	e	f	g	ğ	h	ı	i	j	k	l	m	n	ñ	o	ö	p	q	r	s	ş	t	u	ü	v	y	z
[a]	[b]	[ʤ]	[ʧ]	[d]	[e]	[f]	[g]	[ɣ]	[x]	[ɯ]	[i], [ɪ]	[ʒ]	[k]	[l]	[m]	[n]	[ŋ]	[o]	[ø]	[p]	[q]	[r]	[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[y]	[v], [w]	[j]	[z]

Крымскататарскі кірылічны альфабэт

А а [а]	Б б [бэ]	В в [вэ]	Г г [гэ]	Гъ гъ [гъы]	Д д [дэ]	Е е [e]	Ё ё [ё]
Ж ж [жэ]	З з [э]	И и [и]	Й й [йы]	К к [ка]	Къ къ [къы]	Л л [эль]	М м [эм]
Н н [эн]	Нъ нъ [энъ]	О о [o]	П п [пэ]	Р р [эр]	С с [эс]	Т т [тэ]	У у [у]
Ф ф [эф]	Х х [ха]	Ц ц [цэ]	Ч ч [чэ]	Дж дж [джэ]	Ш ш [ша]	Щ щ [ща]	Ъ ъ [цьвёрды знак]
Ы ы [ы]	Ь ь [мяккі знак]	Э э [э]	Ю ю [ю]	Я я [я]

IPA
а	б	в	г	гъ	д	е	ё	ж	з	и	й	к	къ	л	м	н	нъ	o	п	p	с	т	у	ф	x	ц	ч	дж	ш	щ	ъ	ы	ь	э	ю	я
[a]	[b]	[v],[w]	[g]	[ɣ]	[d]	[ɛ], [jɛ]	[ø],[jo],[jø]	[ʒ]	[z]	[i], [ɪ]	[j]	[q]	[q]	[l], [ɫ]	[m]	[n]	[ŋ]	[o], [ø]	[p]	[r]	[s]	[t]	[u], [y]	[f]	[x]	[ts]	[tʃ]	[dʒ	[ʃ]	[ʃtʃ]	[(.j)]	[ɨ]	[ʲ]	[ɛ]	[y], [ju], [jy]	['a], [ja]

гъ, къ, нъ ды дж зьяўляюцца асобнымі літарамі.

Статус

Па прыняцьці ў 1998 годзе Канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым крымскататарская мова атрымала шэраг афіцыйных функцыяў на мясцовым узроўні і забесьпячэньне падтрымкі й аховы з боку ўраду. Крымскататарская мова выкарыстоўваецца пры афармленьні шыльдаў афіцыйных установаў аўтаноміі, пры гэтым спарадычна могуць ужывацца як кірылічны, так і лацінскі альфабэты. У 2012 годзе ва Ўкраіне было рэалізаванае дзеяньне Эўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, у выніку чаго крымскататарская мова можа атрымаць мясцовыя афіцыйныя функцыі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, дзе носьбіты мовы складаюць ня менш за 10%. Першым паселішчам, якое выкарыстала гэтае права, стала сяло Новааляксееўка Хэрсонскай вобласьці. У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым мова мае афіцыйныя функцыі й без уліку дзеяньня Хартыі.

У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым крымскататарская мова выкарыстоўваецца ў шэрагу пэрыядычных выданьняў і навучальных установаў.

У 2014 годзе паўвостраў Крым быў анэксаваны Расеяй. У выніку гэтага на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым была абвешчаная Рэспубліка Крым, адной зь дзяржаўных моваў якой была аб’яўлена крымскататарская мова.

Глядзіце таксама

• Крымскататарская мова ва Ўкраіне

Вонкавыя спасылкі

• расейска-крымскі і крымска-расейскі слоўнік  (рас.)
• Крымскотатарская электронная библиотека
• Автоматическая транслитерация «кириллица ←—→ латиница» текстов на крымскотатарском языке