Узбэцкая мова

	Узбэцкая
	O‘zbek tili
Ужываецца ў	Узбэкістан
Рэгіён	Цэнтральная Азія
Колькасьць карыстальнікаў	32 млн
Клясыфікацыя	Алтайская; Цюрская; Карлуцкая; Узбэцкая
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Узбэкістан/Аўганістан
Рэгулюецца	Ташкенцкі дзяржаўны ўнівэрсытэт узбэцкай мовы і літаратуры імя Алішэра Навоі[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо, кірыліца і арабскі альфабэт
Коды мовы
ISO 639-1	uz
ISO 639-2(Б)	uzb
ISO 639-2(Т)	uzb, uzn, uzs
ISO 639-3	uzb

Узбэ́цкая мова (O‘zbek tili, o‘zbekcha) — цюрская мова, афіцыйная мова Ўзбэкістану. У сьвеце налічваецца каля 32 мільёнаў носьбітаў узбэцкае мовы, большасьць ва Ўзбэкістане.

Узбэцкая мова распаўсюджаная ў асноўным ва Ўзбэкістане (дзяржаўная мова краіны), часткова ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах былога СССР, у Аўганістане (паводле новае канстытуцыі адна з трох дзяржаўных моваў краіны, побач з пашту і дары) і Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР. У СССР, паводле попісу 1989 году, было каля 16,7 млн узбэкаў (трэці па колькасьці этнас СССР пасьля расейцаў і ўкраінцаў), зь якіх каля 16,4 млн назвалі ўзбэцкую роднай мовай; у Аўганістане ўзбэкаў каля 1,2 млн; з улікам хуткага росту ўзбэцкага насельніцтва сучасныя лічбы вышэйшыя; узбэцкая — адна з самых буйных цюрскіх моваў побач з турэцкай і азэрбайджанскай.

Асаблівасьці

Распаўсюджаная ў самым сэрцы цюркамоўнага арэалу, сучасная ўзбэцкая мова мае складаную дыялектную структуру і займае своеасаблівае месца ў клясыфікацыі цюрскіх моў. Дыялекты большасьці буйных цэнтраў расьсяленьня ўзбэкаў (ташкенцкі, фэрганскі, каршынскі, самаркандзка-бухарскі і туркестана-чымкенцкі) належаць да карлуцкай, або паўднёва-ўсходняй групы цюрскіх моў; на гэтай падставе да яе прынята адносіць, разам з уйгурскай, і ўзбэцкую мову ў цэлым. Аднак у складзе сучаснай узбэцкай маецца і група гаворак, якія адносяцца да кыпчацкай групы (яны распаўсюджаныя па ўсёй тэрыторыі краіны, а таксама ў іншых рэспубліках Сярэдняй Азіі і ў Казахстане); гаворкі ж Харэзму і шэрагу прылеглых тэрыторыяў на паўночным захадзе краіны (і дзьве гаворкі ў Казахстане) належаць да агускай групы.

Для ўзбэцкай мовы, у адрозьненьне ад роднасных цюрскіх моваў, характэрная адсутнасьць сынгарманізму (прыпадабненьне галосных у слове), а таксама оканьне. Закон гармоніі галосных, характэрны для большасьці цюрскіх моваў, палягае ў тым, што ў слове могуць прысутнічаць альбо толькі галосныя пярэдняга шэрагу, альбо толькі галосныя задняга шэрагу. Ва ўзбэцкай жа агульнацюрскія галосныя [o] і [ö] адпавядаюць аднаму гуку [o], [u] і [ü] — [u], а [ı] і [i] — [i]. Рэшткі вакальнага сынгарманізму захаваліся толькі ў кыпчацкіх гаворках. Оканьне палягае ў пераходзе ў шэрагу выпадкаў агульнацюрскага [a] ў [o].

У фанэтыцы, граматыцы і лексыцы прыкметна моцны ўплыў пэрсыдзкай мовы; у лексыцы маюцца таксама шматлікія арабскія і расейскія запазычаньні.

Гісторыя

Узбэцкая мова мае даўнюю пісьмовую традыцыю ў форме сярэднеазіяцкай цюрскай мовы (чагатайской, або стараўзбэцкай), якая склалася да 15—16 стст. на аснове карлуцка-ўйгурскіх дыялектаў Мавэранагра і стаў афіцыйнай мовай у дзяржаве Тымура (Тамэрляна). Стараўзбэцкая мова зазнала ўплыў літаратурнай мовы Караханідзкай дзяржавы (11—12 стст.; г. зв. караханідзка-ўйгурская мова), карлуцка-харэзьмійскай літаратурнай мовы даліны Сырдар’і (12]14 стст.; вядомая таксама як харэзмска-цюрская мова) і пэрсыдзкай літаратуры. Росквіт цюркамоўнай літаратуры ў Сярэдняй Азіі прыпадае на 15—16 стст.; вяршыня паэзіі на стараўзбэцкай мове — творчасьць Алішэра Наваі (1441—1501; часам мову гэтага пэрыяду называюць сярэднеўзбэцкай).

Сучасная літаратурная мова

Сучасная літаратурная ўзбекская мова сфармавалася на аснове фэрганска-ташкенцкай групы гаворак. Пісьмовасьць на ўзбэцкай мове да 1928 году існавала на арабскай, у 1928—1940 на лацінскай аснове, з 1940 да 1992 — на аснове кірыліцы зь некаторымі дадатковымі літарамі. На ўзбэцкай мове створаная разнастайная арыгінальная літаратура. Ва ўзбэцкіх школах на ёй вядзецца выкладаньне ўсіх агульнаадукацыйных дысцыплінаў; пашыраецца яго выкарыстаньне ў вышэйшай школе.

У 1992 годзе пачаўся перавод узбэцкай мовы ізноў на лацінскі альфабэт. Аднак казаць пра выцясьненьне кірыліцы лацінкай яшчэ рана, праўдападобна, можа ўсталявацца раўналежнае выкарыстаньне абодвух альфабэтаў. Сучасны лацінскі альфабэт аднак, істотна адрозьніваецца як ад папярэдняга лацінскага альфабэту ўзора 1928 году, гэтак і ад сучасных цюрскіх лацінак (турэцкай, азэрбайджанскай, крымскай і інш.). У прыватнасьці, у сучаснай узбэцкай лацінцы няма сымбаляў з дыякрытычнымі знакамі, а ў альфабэце 1928 году выкарыстоўваліся ня толькі сымбалі з дыякрытычнымі знакамі, але і ўнікальныя сыбалі, створаныя савецкімі лінгвістамі.

«Наркамаўская» сталінская рэформа ва ўзбэцкай мове

Першы лацінскі альфабэт быў канчаткова распрацаваны і зацьверджаны актам урада Ўзбэкістану ў 1926 годзе. Масавае практычнае ўжываньне яго пачалося ў 1928. Зь пераходам на новы альфабэт друкаваная прадукцыя і пісьмовасьць насельніцтва сталі хутка расьці. Пераход на латынізаваны альфабэт сьпярша не спрычыніўся да прынцыповых зьменаў у артаграфіі (карысталіся старой чагатайскай традыцыяй). Але ў 1929 на моўнай канфэрэнцыі ў Самаркандзе была прынятая новая артаграфія. Гэтая артаграфія, пабудаваная на пасьлядоўным правядзеньні сынгарманізму (які для цюрскіх моваў усё адно што аканьне-яканьне і пазначэньне мяккасьці зычных для беларускай), накіроўвала літаратурную ўзбэцкую мову ў бок гаворак глыбінных, менш зазналых уплыў іншых моваў раёнаў і адрывала яго ад гаворак буйных гарадзкіх цэнтраў, дзе сынгарманізм даўно згублены. Для выражэньня сынгарманізму былі ўведзеныя дадаткова тры літары для галосных, і лік іх такім чынам быў даведзены да дзевяці (пры шасьці галосных фанэмах у ташкенцкай гаворцы).

Гэтая артаграфія, на думку камуністаў, «навязаная буржуазнымі нацыяналістамі», была скасаваная ў 1934 на моўнай канфэрэнцыі ў Ташкенце. Канфэрэнцыя адмовілася ад сынгармоністычнай артаграфіі і паменшыла колькасьць знакаў для галосных да шасьці, як гэта было і ў рэфармаванай арабскай абэцэдзе.

Асаблівасьці трансьлітарацыі

У традыцыйна прынятай праз расейскую ў беларускай мове трансьлітэрацыі ўзбэцкіх асабістых імёнаў і геаграфічных назваў ёсьць дзьве асаблівасьці. Першая — захаванае яшчэ з царскіх часоў неадлюстраваньне на пісьме ўзбэцкага оканья. Напрыклад, узбэцкія імёны і назвы, перадаваныя па беларуску праз расейскае пасярэдніцтва як Усман, Абдула, Бэкабад, Андыжан, па-ўзбэцку вымаўляюцца і пішуцца Usmon, Abdullo, Bekobod, Andijon. Другая асаблівасьць — гэта ўзьніклая пад уплывам узбэцкага кірылічнага альфабэту традыцыя передаваць у многіх словах гук [o], які абазначаўся ў кірыліцы літарай ў, праз у дзеля падабенства адпаведных літараў. Насамрэч у гэтых словах прысутнічае гук, больш закрыты, чым [о], але больш адкрыты, чым [у].

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя мае вэрсію
ўзбэцкай мовай