Перайсьці да зьместу

Алтайская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Ня варта блытаць з алтайскімі мовамі.
Алтайская мова
Алтай тили
Ужываецца ў Расеі
Рэгіён Рэспубліка Алтай, Алтайскі край (Расея)
Колькасьць карыстальнікаў ад 65 534[1] да прыкладна 110 000 чал.[2]
Клясыфікацыя Алтайскія мовы
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Рэспубліцы Алтай
Пісьмо кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Б) alt
ISO 639-2(Т) alt

Алта́йская мова (таксама як горна-алта́йскія мовы; саманазва: алтай тили) — цюрская мова, на якой размаўляе цюрскі народ алтайцы. Традыцыйна лічыцца адзінай мовай, аднак нярэдка можа лічыцца групай роднасных асобных моваў. Распаўсюджаная галоўным чынам у паўднёвай частцы Сыбіры, у прыватнасьці ў Рэспубліцы Алтай і Алтайскім краі.

Іншая назва, горна-алтайскія мовы, не зьяўляецца фармальнай або агульнапрызнанай у навуковай літаратуры, а ўласна мовы/дыялекты, што ўваходзяць у склад гэтае моўнае групы/мовы традыцыйна разглядаліся ў якасьці дыялектаў і/або групы дыялектаў адзінай алтайскай мовы[3].

Клясыфікацыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

З прычыны свайго ізаляванага геаграфічнага разьмешчаньня і кантактаваньня зь іншымі мовамі, пытаньне клясыфікацыі алтайскае мовы застаецца спрэчным. Праз сваю геаграфічную блізкасьць да шорскай і хакаскай моваў, некаторыя навукоўцы ўлучаюць алтайскую мову ў склад паўночнай галіны цюрскіх моваў[4], аднак з нагоды наяўнасьці пэўных падабенстваў з кыргыскай мовай мова таксама можа ўлучацца дасьледнікамі ў склад кыпчацкіх моваў. Між тым, дасьледнік Талат Тэкін высоўвае прапанову клясыфікацыі, згодна зь якой паўднёва- й паўночнаалтайскія дыялекты разам зь ніжнечулымскім і кондамскім дыялектамі шорскай мовы ўтвараюць уласную падгрупу ў складзе цюрскіх моваў[5].

На думку лінгвіста Н. Баскакава, дыялекты алтайскай мовы належаць да розных падгрупаў цюрскіх моваў (напрыклад, паўднёваалтайскія дыялекты Баскакаў адносіў у кыргыска-кыпчацкія мовы)[6][7]. Лінгвіст О. Мудрак у сваёй клясыфікацыі ўжывае для пазначэньня тэрміны «алтайская мова» ды «алтайская мова й дыялекты»[8]. Расейскае выданьне «СИГТЯ. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка» і А. Дыбо ў сваёй кнізе «Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд» карыстаюцца тэрмінам «цэнтральна-ўсходнія мовы»[9][10].

Дыялекты

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Нягледзячы на тое, што алтайскую мову прынята лічыць адзінай мовай, паўднёвыя й паўночныя дыялекты мовы не зьяўляюцца ўзаемазразумелымі для іх носьбітаў.

Пісьмовая алтайская заснаваная на паўднёвым дыялекце і таму не зьяўляецца дастаткова зразумелай для паўночных алтайцаў[11].

Алтайская мова падзяляецца на наступныя дыялекты[12]:

  • Паўднёваалтайскі дыялект
    • Уласнаалтайскі паддыялект
      • Маймінская гаворка
    • Целянгіцкі паддыялект
      • Талоская гаворка
      • Чуйская гаворка
    • Целяу́цкі паддыялект
  • Паўночнаалтайскі дыялект
    • Тубінскі паддыялект
    • Кумандзінскі паддыялект
      • Турачацкая гаворка
      • Салтонская гаворка
      • Старабардзінская гаворка
    • Чалканскі паддыялект (таксама званая як куў, лебядзінская)

Блізкія да паўночных гаворак кандомскі дыялект шорскае мовы і ніжнечулымская мова, у якіх протацюрскае інтэрвакальнае *d перайшло ў -j-, выразна адрозьніваюцца ад мраскага дыялекту шорскае мовы і сярэдняга дыялекту чулымскай, у якіх гэты інтэрвакальны гук перайшоў у -z-, і якія па шэрагу характарыстыкаў зьяўляюцца бліжэйшымі да хакаскае мовы.

Лінгвістычныя рысы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ніжэйпрыведзеныя рысы зьяўляюцца вынікам разьвіцьця агульных цюрскіх ізаглёсаў у паўночнаалтайскіх гаворках[13][14][15]:

  • Рэалізацыя протацюрскага */ag/ у трох варыяцыях: /u/, /aw/, /aʁ/.
  • Рэалізацыя протацюрскага */eb/ як /yj/ або /yg/ у залежнасьці да гаворкі.
  • Захаваньне /VdV/ зь невялікімі лексычнымі выняткамі (верагодна запазычаньнямі), адлюстраваньне протацюрскага */d/ як /j/.

Фанэтыка

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фанэтыка ў алтайскай мове крыху адрозьніваецца па дыялектах.

  • Зычныя
Білябіяльныя
(вусна-вуснавыя) 		Зубныя Альвэалярныя Палятальныя Вэлярныя
(заднеязычныя)
Выбухныя p b t d c ɟ k ɡ
Насавыя m n ŋ
Фрыкатыўныя s z ʃ ʒ x ɣ
Аднаўдарныя ɾ
Апраксыманты j
Лятэральныя
апраксыманты 		l

Рэалізацыя звонкага палятальнага выбухнога /ɟ/ заўважна адрозьніваецца па розных дыялектах (напрыклад, слова јок (па-беларуску: «не») можа выражацца як [coq] (дыялект куў), альбо як [joq] (кумандзінскі))[16][17].

  • Галосныя

У алтайскай мове прысутнічае восем галосных гукаў, якія могуць адрозьнівацца паводле даўжыні (доўгія й кароткія).

Кароткія Доўгія
Закрытыя Адкрытыя Закрытыя Адкрытыя
Пярэдняга
шэрагу 		Неакругленыя i e iː eː
Акругленыя y ø yː øː
Задняга
шэрагу 		Неакругленыя ɯ a ɯː aː
Акругленыя u o uː oː

Марфалёгія ды сынтаксіс

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У алтайскай мове існуе шэсьць асабовых займеньнікаў. У якасьці прыкладу ніжэй прыведзеныя асабовыя займеньнікі з паўднёвага літаратурнага стандарту.

Адзіночныя Множныя
Па-алтайску Па-беларуску Па-алтайску Па-беларуску
мен я бис мы
сен ты (адзіночны лік) слер вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол ён, яна, яно олор яны

На прыкладзе кумандзінскага дыялекту[18] бачнае існаваньне адрозьненьняў у займеньніках паміж дыялектамі.

Адзіночныя Множныя
Па-алтайску Па-беларуску Па-алтайску Па-беларуску
мен я пис мы
сен ты (адзіночны лік) снер вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол ён, яна, яно анар яны

Пісьмовасьць

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У часе 1928-1938 гадоў у алтайскай пісьмовасьці меў выкарыстаньне лацінскі альфабэт, пазьней пісьмовасьць была пераведзеная на кірылічную аснову з даданьнем літараў Јј, Ҥҥ, Ӧӧ, Ӱӱ. Пачынаючы зь 2006 року сваю пісьмовасьць мае таксама кумандзінская гаворка[19].

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Баскаков Н. А. Алтайский язык. М., 1958.
  • Коргунбаева Н. И. Алтайско-русский — русско-алтайский словарь. Горно-Алтайск, 1991

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Інкубатар Вікімэдыі
Інкубатар Вікімэдыі
 Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
паўночнаалтайскай мовай
Інкубатар Вікімэдыі
Інкубатар Вікімэдыі
 Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
паўднёваалтайскай мовай

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Паводле зьвестак перапісу насельніцтва ў Расеі 2002 року.
  2. ^ Агулам пры складаньні зьвестак Ethnologue для паўночнаалтайскае ды паўднёваалтайскае моваў.
  3. ^ Напрыклад, інфармацыя паводле «Лингвистический энциклопедический словарь», Масква, 1990
  4. ^ Gordon, Raymond G., Jr. (2005) Ethnologue report for Northern Turkic. SIL International. Праверана 14 верасьня 2007 г.
  5. ^ Tekin, Tâlat 5 // A New Classification of the Chuvash-Turkic Languages. — Erdem, студзень, 1989. — С. 129-139. — (13). — ISBN ISSN 1010-867X
  6. ^ Н. А. Баскаков Введение в изучение тюркских языков. — Москва: 1969.
  7. ^ Н. А. Баскаков Очерк истории функционального развития тюркских языков. — Ашхабад: 1988.
  8. ^ О. А. Мудрак Об усточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструции. — Москва: 2002.
  9. ^ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка, 2006
  10. ^ А. В. Дыбо Лингвистические контакты ранних тюрков. — Лексический фонд. — 2007.
  11. ^ Raymond G. Gordon, Jr, ed. 2005. Ethnologue: Languages of the World. 15th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
  12. ^ Baskakov, N. A. 8 // La Classification des Dialectes de la Langue Turque d'Altaï. — Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1958. — С. 9-15. — ISBN 0001-6446
  13. ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Черневых Татар (Туба-Кижи): грамматический очерк и словарь. — Москва: Наука, 1966.
  14. ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Кумандинцев (Куманды-Кижи): грамматический очерк, тексты, переводы и словарь. — Москва: Наука, 1972.
  15. ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Москва: Наука, 1985.
  16. ^ Baskakov, N.A. Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1985. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
  17. ^ Baskakov, N.A. Диалект Кумандынцев (Куманды-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1972. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
  18. ^ Сатлаев, Ф.А. Учитесь говорить по-кумандински, русско-кумандинский разговорник. — Горно-Алтайская типография.
  19. ^ В Алтайском крае издана азбука кумандинского языка. 2006
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтайская_мова&oldid=2249909»