Крымскататарская мова ва Ўкраіне
Крымскатата́рская мова ва Ўкраі́не (укр. Кримськотатарська мова в Україні) — адна з моваў нацыянальных меншасьцяў Украіны, у вялікай ступені распаўсюджаная сярод крымскіх татараў краіны. Пашыраная пераважна ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым. Паводле перапісу насельніцтва 2001 году, каля 230 тыс. грамадзян Украіны назвалі крымскататарскую мову роднай, у тым ліку 228373 з 248193 крымскіх татараў (92,0%). Высокі адсотак асобаў, якія назвалі роднай мовай крымскататарскую, назіраецца ў сельскіх раёнах Крыму — Белагорскім (29,2%), Кіраўскім (25,5%), Савецкім (22,2%), Джанкойскім (21,6%), Бахчысарайскім (21,3%). У цэлым па Крыме (без Севастопалю) крымскататарскую назвалі роднай мовай 11,3% насельніцтва.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крымскія татары належаць да цюрскіх народаў, паходжаньне якіх зьвязанае зь міграцыяй цюрскіх плямёнаў з Сыбіры ў іншыя часткі Азіі й часткова ў Эўропу ў І—ІІ тысячагодзьдзях. Як мяркуецца, крымскататарская мова зьяўляецца нашчадкам палавецкае мовы зь некаторымі ўключэньнямі моваў іншых народаў, што жылі ў Крыме да ўварваньня цюрак (напрыклад, готаў). Працэс афармленьня крымскататарскага этнасу прыпадае на часы існаваньня Крымскага ханства. Прыкладна ў гэты ж пэрыяд фармуюцца тры дыялекты крымскататарскае мовы, але пісьмовымі мовамі Ханства былі іншыя цюрскія мовы — чагатайская й асманская.
У 1945 годзе адбылася дэпартацыя крымскіх татараў з Крыму, у выніку чаго пазыцыі мовы на паўвостраве ў вялікай ступені зьменшыліся.
Распаўсюджанасць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Родная мова крымскіх татараў паводле дадзеных перапісаў[1][2]
| мова | 1989 | 2001 |
|---|---|---|
| Крымскататарская | 92,6% | 92,0% |
| Расейская | 4,0% | 6,1% |
| Украінская | 0,2% | 0,1% |
| іншая | 3,2%[3] | 1,8% |
| Родная мова крымскіх татараў паводле перапісу 2001[4] | |||
|---|---|---|---|
| ўсё насельніцтва | гарадское насельніцтва | сельскае насельніцтва | |
| Крымскататарская | 92,0% | 89,1% | 93,5% |
| Расейская | 6,1% | 8,5% | 4,9% |
| Украінская | 0,1% | 0,1% | 0,1% |
| іншая | 1,7% | 2,3% | 1,4% |
Статус
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У 1954 годзе тагачасная Крымская вобласьць далучаецца да УССР, пры гэтым крымскататарская мова ў вобласьці афіцыйнага статусу ня мела. 12 лютага 1991 году ў складзе УССР зноў утвараецца Крымская АССР, якая ў 1994 годзе становіцца пераназванай у Аўтаномную Рэспубліку Крым. 21 кастрычніка 1998 году прынятая канстытуцыя Аўтаномнай Рэспублікі Крым, паводле якой мове былі нададзеныя некаторыя афіцыйныя функцыі[5]. Што характэрна, у сучасным Крыме крымскія татары аднолькава выкарыстоўваюць як былы лацінскі альфабэт, так і пазьнейшы кірылічны. На абодвух альфабэтах выходзяць пэрыядычныя выданьні, афармляліся шыльды афіцыйных установаў. Арабскі альфабэт, які здаўна выкарыстоўваўся крымскімі татарамі і меў ужытак нават у першыя гады існаваньня савецкае ўлады, на практыцы амаль не выкарыстоўваецца.
У пачатку 2014 году, у выніку фактычнай анэксіі паўвостраву Расеяй была абвешчаная Рэспубліка Крым, адной зь дзяржаўных моваў якой стала крымскататарская мова[6]
У Севастопалі крымскататарская мова ня мае афіцыйнага статусу як паводле ўкраінскага, так і паводле расейскага заканадаўстваў. У 2012 годзе крымскататарская мова прызнаная адной з рэгіянальных моваў Украіны (гл. Эўрапейская Хартыя рэгіянальных моваў). Гэтым правам скарысталася мястэчка Новааляксееўка (Хэрсонская вобласьць), дзе 19 красавіка 2013 году мова стала рэгіянальнай[7]. Рэгіянальны статус можа быць нададзены мове, носьбіты якой складаюць ня менш за 10% ад насельніцтва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі любога ўзроўню; гэты статус дазваляе выкарыстоўваць мову ў вялікім шэрагу галінаў афіцыйнай дзейнасьці органаў мясцовага самакіраваньня
Адукацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крымскататарская мова існуе ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым у якасьці адной з моваў адукацыі. Зьвесткі на 2008/2009 гады[8]:
| Колькасьць установаў з навучаньнем на мове | Адукацыя на мове, вучні | Як прадмет | Як факультатыў або гурток | Дзеля ад усёй колькасьці вучняў (4 438 383) | Дзеля кр. татараў ад насельніцтва (2001 г.) |
|---|---|---|---|---|---|
| 15 | 484 | 17725 | 5153 | 0,53% | 0,51% |
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Розподіл населення за національністю та рідною мовою
- ^ Перепис населення 1989 року. Розподіл населення за національністю та рідною мовою.
- ^ прыватнасьці татарская — 3,0%
- ^ Всеукраїнський перепис населення 2001 року. Розподіл населення за національністю та рідною мовою
- ^ Канстытуцыя Аўтаномнай Рэспублікі Крым (рас.) Афіцыйны сайт Вярхоўнай Рады Ўкраіны. Вярхоўная Рада Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Праверана 15 красавіка 2014 г.
- ^ Артыкул 10 п. 1 Канстытуцыі Рэспублікі Крым.
- ^ На Херсонщині кримськотатарська мова стала регіональною // gazeta.ua/. — 2013.
- ^ https://web.archive.org/web/20110819190809/http://www.mon.gov.ua/newstmp/2009_1/19_08/inf.doc