Казаская мова
| Казаская мова | |
| қазақ тілі, qazaq tili, قازاق تىلى | |
 | |
 | |
| Ужываецца ў | Казахстане, Кітаі, Манголіі, Аўганістане, Таджыкістане, Турэччыне, Туркмэністане, ва Ўкраіне, ва Ўзбэкістане, у Расеі ды Іране |
|---|---|
| Рэгіён | Цэнтральная Азія |
| Колькасьць карыстальнікаў | 11,0 млн чал.[1] |
| Клясыфікацыя | Алтайскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Казахстане, Расеі (у Рэспубліцы Алтай, рэгіянальны статус[2]) |
| Рэгулюецца | Міністэрства культуры й інфармацыі Казахстану[d] |
| Статус: | 1 дзяржаўная[d][3] |
| Пісьмо | кірыліца, арабскі альфабэт, лацінскае пісьмо і казаскі шрыфт Брайля[d] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | kk |
| ISO 639-2(Б) | kaz |
| ISO 639-2(Т) | kaz |
| ISO 639-3 | kaz |
Каза́ская мо́ва (саманазва: қазақ тілі, قازاق تىلى) — адна зь цюрскіх моваў, належыць да кыпчацкай групы ў складзе цюрскае сям’і. Састарэлая назва — кыргыз-кайсацкая, казак-кыргыская.
Распаўсюджаная ў асноўным у Рэспубліцы Казахстан, дзе зьяўляецца дзяржаўнай, а таксама ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах СНД, у Расеі, Іране, Аўганістане, Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР (дзе існуе, у прыватнасьці, Ілі-Казаская аўтаномная акруга Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёну, а таксама казаскія аўтаномныя акругі і аўтаномныя паветы іншых правінцыяў) і ў некаторых іншых краінах. Агулам на казаскай мове ў сьвеце размаўляе каля 12 млн чалавек. Паводле зьвестак перапісу насельніцтва СССР 1989 году, колькасьць казахаў, якія лічаць роднай казаскую мову, на тэрыторыі былога СССР складала каля 7 890 тыс чал. На тэрыторыі Казахстану выкарыстоўваецца, побач з расейскай, у якасьці мовы міжнацыянальных зносінаў прадстаўнікамі цюрскіх этнасаў, а таксама дунганамі (кітайцы-мусульмане, якія перасяліліся ў сярэднеазіяцкія тэрыторыі Расейскай імпэрыі ў ХІХ ст.). Распаўсюджанае казаска-расейскі білінгвізм (асабліва ў гарадох).
Выразна выяўленага дыялектнага падзелу ў казаскай мове няма. У фанэтыцы для яе характэрная вялікая колькасьць галосных, прыпадабненьне галосных у слове (сынгарманізм) па ўздыме і агубленасьці, у граматыцы — багацьце дзеепрыслоўных канструкцыяў. У лексыцы маецца вельмі шматлікі пляст араба-пэрсыдзкіх (каля 15% усёй лексыкі), мангольскіх і расейскіх запазычаньняў.
У аснове сучаснай літаратурнай казаскай мовы ляжыць паўночна-ўсходні дыялект. Асноўныя асаблівасьці казаскай мовы:
- адпаведнасьць гуку «ш» агульнацюрскаму «ч» (каш замест кач — «уцякаць»);
- адпаведнасьць «c» агульнацюрскаму «ш» (кыс замест кыш — «зіма»);
- адпаведнасьць пачатковага гуку «ж» пачатковым гукам «й» і «ж» у інш. цюрскіх мовах (жол замест ёл або жол — «дарога»);
- наяўнасьць формы дзеепрыметніка сучасна-будучага часу на -атын, (-этин), (-йтын), (-йтин).
Казаская мова сфармавалася ў 15-16 стагодзьдзях на аснове мовы сярэднеазіяцкіх кыпчакаў. Літаратурная казаская мова існуе з другой паловы 19 ст.; яе ўзьнікненьне зьвязанае зь дзейнасьцю паэтаў і асьветнікаў Абая Кунанбаева і Ібрая Алтынсарына, а таксама з уплывам багатага казаскага фальклёру.
Да таго ролю літаратурнай мовы грала сярэднеазіяцкая цюрская мова, якая аказала пэўны ўплыў на літаратурную казаскую мову. Канчатковая нармалізацыя літаратурнай казаскай мовы была праведзеная ў 20 ст. Пісьмовасьць да 1930 існавала на арабскай, у 1930—1940 на лацінскай аснове, з 1940 — на аснове расейскай графікі зь некаторымі дадатковымі літарамі.
Пераход з кірыліцы на лацініцу
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Пасьля доўгіх гутарак Нурсултан Назарбаеў заявіў[4][5][6][7][8][9][10][11][12] аб паступовым пераходзе казаскае мовы ў Казастане на лацініцу. Гэта зьвязана з рэзкім павелічэньнем антырасейскіх настрояў у грамадзтве пасьля падзеяў ва Ўкраіне й Сірыі[13].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan Population structure by ethnicity, religion and language, p.251
- ^ закон от 03.03.1993 №9-6 Верховный Совет Республики Алтай О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ, ПРОЖИВАЮЩИХ НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ Казахстан пачынае пераход з кірыліцы на лацінку
- ^ Назарбаеў распарадзіўся перавесьці казахскі алфавіт на лацінку(недаступная спасылка)
- ^ Цюрколаг: Пераход Казахстана на лацінку гістарычна абгрунтаваны
- ^ http://nn.by/?c=ar&i=4517 Пераход на лацінку
- ^ «Назарбаеў хоча застацца ў гісторыі рэфарматарам». Нурсултан Назарбаеў зрабіў чарговы крок, які дакладна не спадабаецца ў Маскве. Саюзнік змяняе алфавіт. Замест кірыліцы, якую маюць іншыя закладальнікі Мытнага саюзу – Расея і Беларусь, будзе лацінка.
- ^ Назарбаеўскі праект паскоранага пераводу казахскай мовы на лацінскі адфавіт стаў адной з асноўных тэмаў палітычнай дыскусіі ў Казахстане.
- ^ Казахстан пачынае пераход з кірыліцы на лацінку
- ^ Пераход на лацінку: Казахстан аддаляецца ад «рускага сьвету»
- ^ Казахстан пачынае пераход з кірыліцы на лацінку
- ^ Казахская мова(недаступная спасылка)
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] |
Вікіпэдыя мае вэрсію казаскай мовай |