Тува

Рэспубліка Тыва (Тува)
рас. Республика Тыва (Тува) тув. Тыва Республика
Герб	Сьцяг
Гімн	Гімн Тывы
Агульныя зьвесткі
Краіна	Расея
Эканамічны раён	Усходне-Сыбірскі
Статус	Рэспубліка
Уваходзіць у	Сыбірскую фэдэральную акругу
Адміністрацыйны цэнтар	Кызыл
Улучае	17 раёнаў (кажуўнаў), 2 мескія акругі
Найбольшы горад	Кызыл
Іншыя буйныя гарады	Кызыл, Каа-Хем, Ак-Давурак, Шаганар
Дата ўтварэньня	11 кастрычніка 1944 (як Тувінская АВ) 10 кастрычніка 1961 (як Тувінская АССР) 1991 (як Рэспубліка Тува)
Старшыня Ўраду	Шалбан Кара-оол
Старшыня Вярхоўнага Хуралу (парлямэнту) Рэспублікі Тыва	Кан-оол Даваа
Афіцыйныя мовы	расейская, тувінская
Насельніцтва (2013)	▲310 460 (77-е месца)
Шчыльнасьць	1,84 чал./км²
Нацыянальны склад	тувінцы, расейцы
Плошча	168 604 км² (21-е месца)
Вышыня па-над узр. м.  · найвышэйшы пункт	3976 м
Месцазнаходжаньне Тувы
Мэдыя-зьвесткі
Часавы пас	UTC +8
Код ISO 3166-2	RU-TY
Код аўтам. нумароў	17
Афіцыйны сайт
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Мапа рэспублікі Тува

Рэспу́бліка Тыва́, Тува́ (па-расейску: Республика Тыва, Тува, па-тувінску: Тыва Республика) — суб’ект Расейскай Фэдэрацыі, разьмешчаны на поўдні Ўсходняй Сыбіры. Мяжуе з Манголіяй на ўсходзе і поўдні, з Краснаярскім краем на поўначы, Хакасіяй на паўночным захадзе, Буратыяй і Іркуцкай вобласьцю на паўночным усходзе, з Рэспублікай Алтай на захадзе.

Геаграфія

Знаходзіцца на поўдні расейскай Сыбіры. Рэльеф пераважна гарысты. На тэрыторыі рэспублікі месьціцца геаграфічны цэнтар Азіі. Адзначаецца сэйсмаактыўнасьць.

Гістарычны агляд

Гістарычны рэгіён Тану-Ўранхай (кіт. 唐努乌梁海), часткай якога была Тыва, кантраляваўся манголамі з 1207 да 1757 году, калі ім авалодала маньчжурская дынастыя Цын, пад уладай якой Тыва знаходзілася да 1914 году.

Пасьля Сіньхайскай рэвалюцыі 1911—1912 гадоў у Кітаі тувінскія наёны зьвярнуліся па расейскага цара з просьбай аб усталяваньні расейскага пратэктарату, што і было зроблена ў 1914 годзе. Тувінскія землі пад назвай Уранхайскі край былі ўключаныя ў склад Енісейскай губэрні. Па рэвалюцыйных падзеях у Расеі ў Туве адбыўся зьезд тувінцаў і расейцаў краю, на якім было прынятае рашэньне пра самавызначэньне Тувы.

У 1921 годзе абвешчаная незалежная Народная Рэспубліка Тану-Тува (з 1926 году — Тувінская Народная Рэспубліка). ТНР кіравалася як камуністычная дзяржава, якая мела камуністычныя грамадзка-палітычныя арганізацыі і адпаведную ўнутраную палітыку (напрыклад, калектывізацыя сялянаў, жорсткае ўрэгуляваньне рэлігійнага жыцьця). У зьнешняй палітыцы дэкляравалася палітычная накіраванасьць да РСФСР (потым, пасьля 1922 году, і на СССР), дачыненьні з суседняй Манголіяй адзначаліся нявызначанасьцю памежнага пытаньня. Захоўвалася нявызначаная палітычная сытуацыя з тагачаснай Кітайскай Рэспублікай, якая прэтэндавала на землі былой Цын і, адпаведна, лічыла Туву часткай уласнай дзяржавы. З пачаткам падзеяў Другой сусьветнай вайны на тэрыторыі СССР Тува абвясьціла вайну Нямеччыне, ажыцьцяўляла матэрыяльную й грашовую падтрымку арміі СССР.

У 1944 годзе ТНР увайшла ў склад СССР і РСФСР як аўтаномная вобласьць, празь некаторы час гэты статус быў падвышаны да аўтаномнай ССР. У 1991 годзе была ператвораная ў Рэспубліку Тыва. З 1993 году афіцыйная назва — Рэспубліка Тыва.

У 1989 году ў сталіцы рэспублікі — Кызыле — адбыўся масавы фізычны гвалт над расейцамі з боку мясцовага насельніцтва, які быў спынены толькі адмыслова ўведзенымі войскамі.

Адміністрацыйны падзел

Тыва падзяляецца на 2 гарадзкія акругі (гарады Кызыл і Ак-Давурак) і 17 кажуўнаў.

• Бай-Тайгінскі кажуўн
• Барун-Хемчыцкі кажуўн
• Дзун-Хемчыцкі кажуўн
• Каа-Хемскі кажуўн
• Кызылскі кажуўн
• Мангун-Тайгінскі кажуўн
• Авюрскі кажуун
• Пій-Хемскі кажуўн
• Сут-Хольскі кажуўн
• Тандзінскі кажуўн
• Церэ-Хольскі кажуўн
• Цес-Хемскі кажуўн
• Таджынскі кажуўн
• Улуг-Хемскі кажуўн
• Чаа-Хольскі кажуўн
• Чэдзі-Хольскі кажуўн
• Эрзінскі кажуўн

Іншыя гарады — Туран, Чадан, Шаганар — уваходзяць у склад кажуўнаў.

Насельніцтва

Колькасьць насельніцтва складае 310 460 чал. (2013), шчыльнасьць — 1,84 чал. / км². Удзельная вага гарадзкога насельніцтва складае 53,92%. Нацыянальны склад: тувінцы — 82,0%; расейцы — 16,3%; хакасы — 0,3%.

Культура

Традыцыйная культура тувінцаў — гэта культура качэўнікаў. Дзякуючы свайму адносна ізаляванаму становішчу — адсутнасьці чыгункі, гарам, якія атачаюць тэрыторыю з усіх бакоў, у Туве дагэтуль захаваліся самадастатковыя качэўніцкія гаспадаркі. Тувінцы разводзяць авечак, каней, у Тоджынскім кажуўне захоўваюцца аленегадоўля й паляваньне як асноўны занятак насельніцтва.

Традыцыйная рэлігія тувінцаў — шаманізм, у апошняе дзесяцігоддзе знайшла другое нараджэньне. Зьявіліся шаманскія суполкі, камланьні шаманаў праходзяць у местах як афіцыйныя мерапрыемствы. Адным з адметных фактаў ёсьць тое, што шаманства ў Туве спакойна ўжываецца з ламаізмам. У верасьні 1992 году Далай-лама XIV, які зьяўляецца духоўным лідэрам будыстаў, зрабіў у рэспубліку трохдзённы візыт. Пажыцьцёвы прэзыдэнт шаманаў Тывы — Мангуш Кенін-Лапсан.

Сусьветна вядомы тувінскі гарлавы сьпеў, што стаў неафіцыйным сымбалем рэспублікі. Сярод іншых сымбаляў — каменарэзнае мастацтва, традыцыйныя конныя скачкі, барацьба хурэш.

Тыва знаходзіцца ў самым цэнтры Азіі, у сувязі з чым у ейнай сталіцы ўсталяваны абеліск «Цэнтар Азіі».

Вонкавыя спасылкі

• Афіцыйны сайт (рас.)
• Тывінскі сайт навінаў (рас.)