Гарадзенскае княства

	Колішняя дзяржава; Гарадзенскае княства; лац. Haradzienskaje kniastva;
1116 — 1240
Сталіца	Горадня
Афіцыйная рэлігія	хрысьціянства; язычніцтва;
Форма ўраду	манархія
Кіраўніцтва дзяржавы
Папярэднік:; Тураўскае княства	Наступнік:; Вялікае Княства Літоўскае

Гарадзенскае княства — удзельнае княства Тураўскай, пазьней Наваградзкай зямлі і Вялікага Княства Літоўскага. Існавала ў пачатку XII — пачатку XV стагодзьдзяў^[1]. Сталіца — Горадня. Разьмяшчалася ў басэйне сярэдняга Нёману. Выгаднае геаграфічнае становішча княства (мела выхад у Балтыйскае мора і зьвязкі праз прытокі Нёману з басэйнамі Дзьвіны, Прыпяці і Дняпра) спрыяла яго хуткаму эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю.

У хроніках Прусіі аўтарства Сымона Грунаў і Лукаша Давіда пачатку XVI стагодзьдзя Гарадзенская зямля з сталіцай у Горадні мае назву Малая Літва (ням. Kleinlittaw, Klein Litauen)^[2]^[3]^[4].

Гісторыя

Гарадзенскае княства вылучылася з Тураўскай зямлі ў 1116 годзе як удзел для князя Усеваладкі, што пабраўся шлюбам з дачкой Уладзімера Манамаха. Княства знаходзілася ў палітычнай залежнасьці ад князя кіеўскага і рэлігійна падпарадкоўвалася Тураўскай япархіі.

У 1128 годзе Ўсевалад браў удзел у паходзе кіеўскага князя Мсьціслава Уладзімеравіча на Полацак, у 1132 годзе — на Літву. Імаверна, па сьмерці Ўсевалада з Гарадзенскага княства вылучылася 2 удзелы — Ваўкавыскі і Наваградзкі.

У 1144 годзе князі Барыс Усеваладавіч і Глеб Усеваладавіч бралі ўдзел у выправе кіеўскага князя Ўсевалада на Галіцка-Валынскае княства. У 1150 годзе Барыс падтрымаў Ізяслава Мсьціславіча ў змаганьні за кіеўскі пасад, у 1151 годзе ягоныя войскі бралі ўдзел у аблозе Кіева, па чым гналі войска князя Юрыя Ўладзімеравіча да Белгараду. У 1174 годзе гарадзенскія палкі на чале з Мсьціславам Усеваладавічам бралі дзел у выправе Андрэя Багалюбскага на Кіеў. У 1167, 1170, 1184 гадох у складзе аб’яднаных дружынаў гарадзенцы хадзілі на полаўцаў^[1].

У апошняй чвэрці XII ст. склалася Гарадзенская архітэктурная школа. У гэты час у Горадні збудавалі чатыры царквы, княскі палац і ўмацаваньні на дзядзінцы. У Ваўкавыску заклалі, але не дабудавалі, царкву на ўзор гарадзенскіх. Яшчэ адну царкву ўзьвялі ў Наваградку.

У сярэдзіне XIII ст.^[5] Гарадзенскае княства далучылася да Вялікага Княства Літоўскага, хоць у адрозьненьне ад іншых княстваў Наваградзкай зямлі (Ваўкавыскага, Слонімскага, уласна Наваградзкага) яно не згадваецца як асобнае ўладаньне. Відаць, у гэты час у Горадні не было свайго князя, а тэрыторыяй княства кіраваў намесьнік вялікага князя. У 1274 вялікі князь Трайдзень сіламі гарадзенцаў адваяваў у Галіцка-Валынскага княства Дарагічын (Падляшша). У 1270—1280-я гады сюды перасялілася частка прусаў-бартаў, што ўцякалі ад крыжакоў. З дапамогай прускіх перасяленцаў у 1277 годзе абаронцы Горадні адбілі супольны паход татараў і залежных ад іх князёў Русі.

Пазьней Горадня стала цэнтрам змаганьня супраць крыжакоў. У 1320-я гады на пасадзе тутэйшага намесьніка згадваецца Давыд. Па сьмерці вялікага князя Гедыміна (1341 год) Гарадзенскае княства аднавілася як адзін з удзелаў ягонага сына Кейстута. Апошні перадаў княства свайму сыну Паціргу, які ўзначальваў абарону Горадні ад крыжакоў у 1365 годзе. У пачатку 1380-х гадоў тут княжыў Вітаўт, пазбаўлены аднак Гарадзенскага княства па паразе Кейстута ў міжусобным змаганьні зь Ягайлам. У 1384 годзе Вітаўт вярнуў сабе княжаньне. Нават па ягоным няўдалым мецяжы (1387 год), які прывёў да ўцёкаў у Прусію, гарадзенская залога захавала вернасьць Вітаўту і не паддалася войскам Ягайлы. Па прыходзе Вітаўта да ўлады ў Вялікім Княстве Літоўскім (1392 год) Гарадзенскае княства стала беспасярэднім уладаньнем вялікіх князёў і канчаткова пераўтварылася ў намесьніцтва.

Князі гарадзенскія

не пазьней за 1117—1141 або 1142: Усеваладка
1141 або 1142 — не пазьней за 1166: Барыс Усеваладавіч
не пазьней за 1166—1170: Глеб Усеваладавіч
1170 — не раней за 1183: Мсьціслаў Усеваладавіч

Крыніцы

^ ^а ^б Звяруга Я. Гарадзенскае княства // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 470.
^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 7.
^ Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 22—23.
^ Жлутка А. Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы) // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.
^ Насевіч В. Гарадзенскае княства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 496.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч. — Мн.: Маст. літ., 1990.— 366 с.: іл. ISBN 5-340-00614-Х.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0

[ehb-1] а ^б Звяруга Я. Гарадзенскае княства // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 470.

[2] Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 7.

[3] Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 22—23.

[4] Жлутка А. Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы) // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.

[evkl-5] Насевіч В. Гарадзенскае княства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 496.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]