Перайсьці да зьместу

Босьнія і Герцагавіна

Правіць спасылкі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Босьнія і Гэрцагавіна»)
Босьнія і Герцагавіна
Bosna i Hercegovina
Босна и Херцеговина
Сьцяг Босьніі і Герцагавіны Герб Босьніі і Герцагавіны
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн: «Intermeco»
Месцазнаходжаньне Босьніі і Герцагавіны
Афіцыйная мова Басьнійская, харвацкая, сэрбская
Сталіца Сараева
Найбуйнейшы горад Сараева
Форма кіраваньня
Старшыня прэзыдэнтаў
Сябры прэзыдэнта

Прэм’ер-міністар
 фэдэратыўная парлямэнцкая рэспубліка
Жэлька Цьвіянавіч (ад сэрбаў)
  • Жэлька Комшыч (ад харватаў)
  • Дзяніс Бэчыравіч (ад басьніцаў)
Бар’яна Крышта[1]
Плошча
 • агульная
 • адсотак вады 		127-е месца ў сьвеце
51 129[2] км²
нязначны
Насельніцтва
 • агульнае (2013)
 • шчыльнасьць 		130-е месца ў сьвеце
3 791 622[3]
90,2/км²
Канфэсійны склад мусульмане (44%),
сэрбскія праваслаўныя (31%),
каталікі (17%)[4]
Пісьменнасьць 86%[4]
СУП
 • агульны (2020)
 • на душу насельніцтва 		112-е месца ў сьвеце
$ 49,339 млрд[5]
$ 12 800
Валюта Канвэртаваная марка (BAM)
Часавы пас
 • улетку 		CET (UTC+1)
СEST (UTC+2)
Незалежнасьць
ад Югаславіі
5 красавіка 1992
Аўтамабільны знак BIH
Дамэн верхняга ўзроўню .ba
Тэлефонны код +387
Мапа Босьніі і Герцагавіны
Мапа Босьніі і Герцагавіны

Бо́сьнія і Герцагаві́на (БіГ, па-сэрбску: Босна и Херцеговина/Bosna i Hercegovina, па-басьнійску: Bosna i Hercegovina, скарочана BiH) — краіна на паўднёвым усходзе Эўропы, у заходняй частцы Балканскай паўвыспы. Босьнія і Герцагавіна мае агульныя межы з Сэрбіяй (345 км), Чарнагорыяй (242 км) і Харватыяй (932 км). Краіна дэцэнтралізаваная і адміністрацыйна падзеленая на дзьве часткі — Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны і Рэспубліка Сэрбская. Босьнія ды Герцагавіна — гэта толькі гістарычна-геаграфічныя рэгіёны, якія сёньня ня маюць палітычнага статусу. Да 1992 году Босьнія і Герцагавіна была адной з шасьці фэдэральных адзінак Югаславіі. Рэспубліка набыла незалежнасьць пасьля войнаў у Югаславіі 1990-х гадоў у выніку Дэйтанскіх пагадненьняў 1995 году. Фактычна дзяржава сёньня зьяўляецца пратэктаратам міжнароднай супольнасьці. Зяўляецца сябрам Рады Эўропы.

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Назва краіны паходзіць ад назвы ракі Босьнія на поўначы. Слова «Герцагавіна» ўтворанае ад нямецкага «герцаг» + «-авіна» (зямля).

Тэрыторыі сучаснай Босьніі і Герцагавіны былі заселеныя ілірыйцамі, а ў 9 годзе новай эры ўвайшлі ў склад Рымскай імпэрыі. У 395 годзе тэрыторыя сучаснай Босьніі і Герцагавіны адышла да Заходняй Рымскай імпэрыі. На пэўны час тэрыторыю заваявалі остготы. У 536 адышла да Бізантыі. У 6 стагодзьдзі на гэтых тэрыторыях зьявіліся славяне[6][7]. У 9 стагодзьдзі землі Босьніі належалі Харвацкаму і Сэрбскаму каралеўствам. У 11 стагодзьдзі тэрыторыя сучаснай Босьніі перайшла да Вугоршчыны. У 12 стагодзьдзі, нягледзячы на тэрытарыяльныя прэтэнзіі суседніх дзяржаваў, было створанае самастойнае Басьнійскае княства, якое заставалася незалежным да 1463 году, калі трапіла пад уладу Асманскай імпэрыі. Зьнік і княскі род Катраманічаў, які валадарыў у Босьніі тры стагодзьдзі.

Падчас турэцкай улады шмат басьнійцаў зракліся хрысьціянства і прынялі іслам.

Туркі валодалі Босьніяй да 1878 году, калі пасьля процітурэцкага паўстаньня, паводле пастановы Бэрлінскага кангрэсу, быў усталяваны пратэктарат Аўстра-Вугоршчыны. Пратэктарат скончыўся анэксіяй Босьніі і Герцагавіны ў 1908 годзе.

28 чэрвеня 1914 году ў Сараеве чальцом рэвалюцыйнай арганізацыі Млада Босна быў ажыцьцёўлены замах на нашчадка аўстравугорскай кароны Франца Фэрдынанда. З гэтай падзеі пачалася Першая сусьветная вайна. Пасьля заканчэньня вайны Босьнія і Герцагавіна ўвайшла ў склад Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў (з 1929 году называлася Каралеўства Югаславія). Падчас Другой сусьветнай вайны была ў складзе Незалежнай Дзяржавы Харватыі, а потым перайшла да Сацыялістычнай Югаславіі (СФРЮ). Ад 1943 году 25 лістапада сьвяткуецца як Нацыянальны дзень Босьніі ды Герцагавіны (толькі ў Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны). У Рэспубліцы Сэрбскай сьвяткуецца дзень перамогі 9 мая. Да 1991 года Босьнія і Герцагавіна была досыць разьвітой часткай былой Югаславіі.

Сувэрэнітэт Босьніі і Герцагавіны быў абвешчаны ў кастрычніку 1991 году[6][8]. 29 лютага і 1 сакавіка 1992 году быў праведзены рэфэрэндум па пытаньні выхаду зь Югаславіі. Падчас рэфэрэндуму большасьць насельніцтва — басьнійцы і харваты — выказаліся за незалежнасьць краіны, якая была абвешчаная 3 сакавіка 1992 году. 1 сакавіка абвешчаны днём незалежнасьці Босьніі і Герцагавіны (дзень рэфэрэндуму). 6 красавіка краіны Эўропы і ЗША прызналі незалежнасьць Босьніі і Герцагавіны. Басьнійскія сэрбы аб’явілі байкот рэфэрэндуму і 7 красавіка 1992 году заявілі пра стварэньне ўласнай рэспублікі пры падтрымцы суседніх Сэрбіі і Чарнагорыі. Палітычны канфлікт перарос ва ўзброеныя сутыкненьні і этнічныя чысткі (1992—1995), ахвярамі якіх сталася шмат жыхароў Босьніі і Герцагавіны. Паводле розных падлікаў ад двух[9] да трох[6] мільёнаў жыхароў Босьніі сталі бежанцамі. ААН накіравала ў Босьнію міратворчыя сілы. Праз 42 месяцы пад ціскам ЗША ў Дэйтане (штат Агаё) было заключана пагадненьне, паводле якога Босьнія і Герцагавіна падзяляецца на дзьве часткі: басьнійска-харвацкую Фэдэрацыю Босьніі і Герцагавіны (51% тэрыторыі) і Рэспубліку Сэрбскую (49%). 21 лістапада сьвяткуецца ў Рэспубліцы Сэрбскай як дзень Дэйтанскіх пагадненьняў. 14 сьнежня 1995 году ў Парыжы падпісаная мірная дамова. Часткай дэйтанскіх пагадненьняў зьяўляецца канстытуцыя Босьніі і Герцагавіны, якая прадугледжвала стварэньне плюралістычнага грамадзтва. Зараз Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны і Рэспубліка Сэрбская маюць асобныя канстытуцыі. Колькасьць міратворчага кантынгэнту НАТО першапачаткова складала 60 000 салдат. У 2004 годзе замест міратворцаў НАТО у Босьнію і Герцагавіну былі ўведзеныя 600 вайскоўцаў Эўразьвязу, якія працягваюць падтрымліваюць бясьпеку і займаюцца трэніроўкай. Па сёньняшні дзень у Босьніі і Герцагавіне застаюцца сьляды вайны — разбураная інфарструктура і мінныя палі ў сельскай мясцовасьці[10][8]. Першыя выбары пасьля вайны прайшлі 2 верасьня 1996 году. 10 лютага 1998 году былі прынятыя сучасныя сьцяг і герб.

Ад 2019 да 2023 прэм’ер-міністрам Босьніі і Герцагавіны быў Зоран Тэгельція[11].

Адміністрацыйны падзел

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Сіні колер — Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны, чырвоным — Рэспубліка Сэрбская, жоўтым — акруга Брчка

Босьнія і Герцагавіна складаецца зь дзьвюх частак: Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны і Рэспублікі Сэрбскай. На тэрыторыі абедзьвюх частак знаходзіцца акруга Брчка, якая знаходзіцца пад міжнародным кантролем.

У наш час у палітычным жыцьці Босьніі і Герцагавіны існуе пастаянная пагроза абвяшчэньня незалежнасьці Рэспублікі Сэрбскай ці яе аддзяленьня і далучэньня да Сэрбіі. Зь іншага боку басьнякі заўсёды помняць масавыя забойствы, якія адбываліся пад час грамадзянскай вайны ў імя «Вялікай Сэрбіі»[8] і пастаянна ўзьнікаюць спробы ліквідацыі такога падзела краіны.

12 кастрычніка 2008 году, у прамове Міраслава Лайчака (галоўнага міжнароднага прадстаўніка для Босьніі і Герцагавіны) у Сараеве, пасьля выбараў у мясцовыя органы кіраваньня, прагучала ўпэўненасьць, што Рэспубліка Сэрбская ня зьнікне, і ня будзе аддзеленая ад Босьніі і Герцагавіны.

Падзел Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Падзел Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны

Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны дзеліцца на 10 кантонаў, якія, у сваю чаргу, дзеляцца на 74 раёны-абшчыны (па-басьнійску: općina):

  1. Уна-Сана
  2. Пасавіна
  3. Тузла
  4. Зэніца-Дабой
  5. Босьнія Падрынье
  6. Цэнтральная Босьнія
  7. Герцагавіна-Нерэтва
  8. Заходняя Герцагавіна
  9. Сараева (кантон)
  10. Заходняя Босьнія

Падзел Рэспублікі Сэрбскай

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Падзел Рэспублікі Сэрбскай

Рэспубліка Сэрбска дзеліцца на 7 рэгіёнаў, якія, у сваю чаргу, дзеляцца на 63 раёны:

  1. Банья Лука (рэгіён)
  2. Дабой
  3. Біельіна
  4. Власяніца
  5. Сараева-Раманья
  6. Фока
  7. Трэбінье

Геаграфія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Тэрыторыя — 51 тыс. км². Сталіца — Сараева (▼ каля 345 тыс. чал. у 2018 годзе). Буйныя гарады — Тузла, Баня-Лука, Мостар, Зэніца. Босьнія і Герцагавіна разьмяшчаецца на тэрыторыі дзьвюх гістарычных абласьцей — Босьніі, якая займае даліну ракі Савы і яе прытокаў, і Герцагавіны, разьмешчанай крыху паўднёвей, у басэйне ракі Нерэтвы. Плошча Босьніі складае 42 тыс. км², Герцагавіны — 9,1 тыс. км²[12]. Сярэдняя вышыня тэрыторыі — 500 м. Найвышэйны пункт Босьніі і Герцагавіны — гара Маглыч (2386 м). На тэрыторыі Босьніі і Герцагавіны здараюцца разбуральныя землятрусы.

Клімат умерана-кантынэнтальны: цёплае лета і халодная зіма (600-800 мм ападкаў), у горных раёнах кароткае халаднаватае лета і працяглая лютая зіма (1500-2000 мм ападкаў). На марскім узьбярэжжы мяккая, дажджлівая зіма.

Эканоміка

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Босьнія і Герцагавіна мае пераходную эканоміку, рынкавыя рэформы носяць абмежаваны характар.

Банкаўскі сэктар кантралюецца замежнымі банкамі, пераважна аўстрыйскімі і італьянскімі, хоць найбольшы банк і зьяўляецца ўласна басьнійскім.

Асноўная валюта ў краіне — канвэртуемая марка (каля 0,51 эўра) — уведзеная ўлетку 1998 года. Да гэтага часу валюта мела назву дынар Босьніі і Герцагавіны. У населеных харватамі раёнах мае абарот харвацкая куна.

Самую значную ролю ў эканоміцы краіны граюць: лясная гаспадарка, горная гаспадарка ды энэргетыка. Таксама разьвітыя тэкстыльная прамысловасьць і вытворчасьць мэблі. Істотную падтрымку эканоміцы робіць замежная фінансавая дапамога. Моцная дэцэнтралізацыя ўлады перашкаджае каардынацыі дзеяньняў у палітыцы і правядзеньню рэформаў. Высокі ўзровень бюракратыі і раз'яднаны рынак стрымліваюць замежныя інвэстыцыі. Пасьля 2007 году яны рэзка паменшыліся і застаюцца на нізкім узроўні. Эканоміка Босьніі і Герцагавіны адна з самых неканкурэнтаздольных у рэгіёне.

Каля 42,2% тэрыторыі краіны выкарыстоўваецца ў мэтах сельскай гаспадаркі, у тым ліку 19,7% пад раллю, 2% тэрыторыі занята садамі, 20,5% — пашой. 42,8% тэрыторыі займаюць лясы (ацэнка 2011 году)[8]. На тэрыторыі Босьніі і Герцагавіны знаходзяцца радовішчы жалезнай руды (руднікі Вараш і Любія), каменнай солі, вугалю, цынкавай руды і волава, а таксама асбэсту. Транспарт слаба разьвіты, асноўным відам транспарту зьяўляецца чыгунка. Прыватны сэктар разьвіваецца марудна.

Вонкавы доўг Босьніі і Герцагавіны складаў $ 10,45 млрд у 2017 годзе (112-е месца ў сьвеце). Ад 2007 году Босьнія і Герцагавіна зьяўляецца сябрам Цэнтральнаэўрапейскага пагадненьня аб вольным гандлі[13]. Моладзевае беспрацоўе ацэньваецца ў 40-60% (першае месца ў сьвеце). Гэта зьяўляецца самай сур’ёзнай макраэканамічнай праблемай. Пасьпяховы ўвод падатку на дадатковую вартасьць у 2006 годзе прынёс ураду стабільны даход і дазволіў паменшыць шэры рынак. Але ўспрыманьне грамадзтвам карупцыі і немэтазгоднага выкарыстаньня грошай падаткаплацельшчыкаў падтрымлівае існаваньне вялікай ценявой эканомікі. Агульнанацыянальныя паказчыкі з цягам часу паляпшаюцца, але вялікая частка эканамічнай актыўнасьці застаецца неафіцыйнай і не кантралюецца.

Дэмаграфія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Колькасьць насельніцтва складае 3,85 млн чалавек (ацэнка 2018 году). Штогадовае памяншэньне насельніцтва складала −0,17% (адзін з самых горшых паказчыкаў у сьвеце). Нараджальнасьць 8,7 на 1000 чалавек насельніцтва, сьмяротнасьць — 10,1 на 1000 чалавек. Гарадзкое насельніцтва складае 48,2%[8]. Найбольш шчыльна заселеныя паўночная і цэнтральная часткі краіны. Насельніцтва Босьніі і Герцагавіны складаюць галоўным чынам тры этнічныя групы: басьнійцы (48%), сэрбы (37,1%) і харваты (14,3%). Паводле веравызнаньня насельніцтва таксама падзяляецца на тры буйныя групы: мусульмане складаюць 44%, хрысьціяне Сэрбскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы — 31%, хрысьціяне-каталікі — 17%[4]. 14% насельніцтва вызнаюць іншыя рэлігіі. Тры народы звычайна характарызуюцца адпаведнымі веравызнаньнямі: басьніцы пераважна мусульмане, сэрбы — праваслаўныя, харваты — рыма-каталікі.

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Bosnia and Herzegovina elects new state Government (анг.) // European Western Balkans, 25 студзеня 2023 г.
  2. ^ Bosnia News (анг.)
  3. ^ Перапіс насельніцтва 2013
  4. ^ а б в Die Welt. Atlas & Almanach. Freitag & Berndt, 1999. (ням.)
  5. ^ Report for Selected Countries and Subjects (анг.) World Economic Outlook Database: April 2021. International Monetary Fund.
  6. ^ а б в Боснія і Герцагавіна // БЭ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 220
  7. ^ History in Bosnia & Hercegovina. (анг.) Lonely Planet
  8. ^ а б в г д Europe :: Bosnia and Herzegovina. (анг.) The World Factbook. Central Intelligence Agency
  9. ^ Bosnia and Herzegovina. (анг.) Britannica.com
  10. ^ Bosnia and Herzegovina Travel Guide and Travel Information. (анг.) World Travel Guide
  11. ^ Новы прэм'ер-міністр назначаны ў Босніі і Герцагавіне // БелТА, 6 сьнежня 2019 г.
  12. ^ Боснія і Герцагавіна // БЭ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 219
  13. ^ The World Factbook. (анг.) Central Intelligence Agency

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Босьнія_і_Герцагавіна&oldid=2586574»