Перайсьці да зьместу

Прускія летувісы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Пру́скія летувісы (летувінінкі; лет. Lietuvininkai) — этнаграфічная група летувісаў, якая да 1945 году займала поўнач і ўсход Усходняй Прусіі — г. зв. «Малую Летуву» (цяпер у складзе Калінінградзкай вобласьці Расеі і Клайпедзкага і Таўроскага паветаў Летувы), вылучаную ў XVIII ст. нямецкімі ўладамі з прускай Жамойці — Самляндыі.

Назва

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўныя артыкулы: Жамойць, Самбія і Малая Летува
«Прусы» (ням. Prussen) паміж прускай і літоўскай Жамойцю. З мапы Эўропы К. Вопэля, 1566 г.

Назва «прускія летувісы» (ням. Preußische Litauer) утварылася паводле мовы мясцовага насельніцтва: мову жамойтаў у Прусіі з 1579 году пачалі называць летувіскай («літоўскай»), тым часам гэтую ж мову ў Вялікім Княстве Літоўскім працягвалі называць жамойцкай[a][3].

Паводле Мельнскага міру 1422 году, значная частка заселеных жамойтамі земляў перайшла да Прусіі — ад замка Юрбургу над Нёманам на ўсходзе да Палангі з Клайпедай над Балтыйскім морам на захадзе[4], жамойцкі характар гэтых земляў знайшоў адлюстраваньне ў тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі: «…замак Мэмэль па-жамойцку завецца Клайпеда»[b][5]. Па тым, як уся тэрыторыя прускай Жамойці ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства, у 1435 годзе Базэльскі царкоўны сабор задаволіў просьбу біскупа самбійскага Міхала Юнге дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «мовай жамойтаў»[4] (польскі гісторык Уладзіслаў Абрагам(be) нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ»[c][6]). 28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандар накіраваў у Ватыкан дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна вандраваць з Прусіі ў Рыгу. Як зазначае Павал Урбан, гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)[7][8].

Жамойты (Samaiten) пры ўтоцы Нёману. З мапы Інфлянтаў, 1593 г.

У XVI ст. герцаг прускі Альбрэхт Гогенцолерн (1490—1568) спрабаваў пашырыць на жамойцкае насельніцтва Прусіі назву «прусы»[d], у тым ліку з дапамогай выданьня ў 1545 годзе катэхізму, дзе жамойцкая мова азначалася як «пруская». Пра разуменьне жамойтаў і жамойцкай мовы як «прусаў» і «прускай мовы» сьведчыць дададзенае герцагам тлумачэньне «прусы або судавы» (лац. «Prutheni vel Sudini», ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі[10]) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў (палякаў, ліцьвінаў і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў[11]. Магчымая прычына няпэўнасьці назвы жамойцкай мовы (як і саманазвы жамойтаў) агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «Вядома, што ў прыбалтыйскіх чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала <…> Латышы, або леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскаю чудзьдзю, не называюць сябе Літвой; такім чынам, і сястра іх, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі або жамодзі, сямогі або сямодзі, адкуль пайшлі словы Жамойць і Самагіцыя. Латышы таксама называюць сябе земе, семе, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як сома або суома, „свая зямля“ Фінляндыя і Суамалайне, „людзі сваёй зямлі“, фіны, або фінляндцы. Жамогус або жмогус значыць — чалавек. Яны проста — чалавекі, а не літоўцы»[e][12].

У Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі, апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася[13][f]:

« А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў…
Арыгінальны тэкст  (пол.)
W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…
 »

У XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф Мацей Прэторыюс(pl) засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў[g][15]. Тым часам аўтары кнігі «Riga Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы Інфлянтаў (Лівоніі) пасьля эстонскага (лац. Esthonico) Liva і перад латыскім (лац. Lettice) Laivas прывялі «жамойцка-прускае» (лац. Samogithico & Prussico) Lewas або Loiwas[16]. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар Крысьціонас Данелайціс пісаў[17]:

« Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы,

Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе…

Арыгінальны тэкст  (лет.)
Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai,
Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim…
 »

Апроч таго, адзначалася даўняя пруска-летувіская прымаўка: «калі прус гаворыць, гуд мусіць маўчаць» (лет. «kai prūsas kalba, gudas turi tylėti»)[18].

Сьцяг (з выявай багоў Patolos, Perkunos и Potrimpos[h]) і герб (зь мядзьведзем — як і ў жамойтаў) «старажытных прусаў», 1584 г.

У 1793 годзе нямецкі філёзаф Ёган Эрых Бістэр(en) надрукаваў у часопісе Berlinische Monatsschrift(en) артыкул «Пра цыганоў; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» (ням. «Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»), дзе засьведчыў, што прускі летувіс выкарыстоўвае саманазву jmonus — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе Wokjetis. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — Letuwninkis або Letuwninkas — ад назвы краіны, дзе ён жыве (Letuwa), дадаўшы, што хоць «жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»[i][20].

Яшчэ ў 1744 годзе ў Данцыгу надрукавалі кнігу пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра «Пруская Літва» (ням. «Der Preussische Litthau»). У 1771 годзе нямецкі гісторык Аўгуст Шлёцэр(ru) (у 1761—1767 гадох быў на расейскай службе ў Санкт-Пецярбургу, з 1769 году ганаровы сябра Імпэратарскай акадэміі навук, а ў 1803 годзе атрымаў ордэн Сьвятога Ўладзімера IV ступені і расейскае дваранства), сьцьвярджаў, што «латышы і літоўцы ў асноўным гавораць адной мовай», «літоўцы падзяляюцца на прускіх і польскіх літоўцаў», «па-літоўску Літва называецца Ljetuwa, а літовец Ljetuwninkas» і што ў Прусіі па-летувіску размаўляюць у краіне, «якая цяпер завецца Малой Літвой», тым часам «латыская» мова прусаў «вымерла ў канцы мінулага стагодзьдзя»[21]. Тое, што «прускія літоўцы называюць сябе летувінінкамі, а сваю краіну Летувой», амаль даслоўна паўтаралася ў некалькі нямецкіх выданьнях агульнага характару (1800 год[22], 1812 год таго ж аўтара[23], 1820 год[24]).

Адным зь сьведчаньняў штучнай папулярызацыі немцамі назвы «летувінінкі» можа лічыцца заява пруска-нямецкага лінгвіста Георга Нэсэльмана ў яго летувіскім слоўніку 1850 году, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «Létuwninkai kalninni» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці[j][25]. Неўзабаве, аднак, мовазнаўца Станіслаў Мікуцкі паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Сыманаса Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos», сучаснае летувіскае «Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» (ад выдуманага Даўкантасам слова «kalnėnai»[k][26] дзеля азначэньня пазьнейшых летувісаў-«аўкштайтаў») за сынонім «пруска-летувіскі»[26].

Мапа пашырэньня германцаў на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца латышамі (анг. Letts). Атляс гісторыка Ўільяма Шэпарда(en). Нью-Ёрк, 1926 г.

Спроба Нэсэльмана назваць «летувісамі-горнікамі» прускіх летувісаў знайшла свой працяг у прэсе, калі ў 1867 годзе ў некалькіх выданьнях перадрукавалі артыкул з The Pall Mall Gazette(en), у якім аўтар даводзіў, што згадка ў тагачаснай расейскай статыстыцы пра «Zmudzo-Lethonians» у Прусіі як апошніх з «старажытных прусаў» ёсьць няслушнай, бо «…тэрмін жамойт… азначае нізоўца, у адрозьненьне ад летувісаў-вярхоўцаў Прусіі. <…> Але гэтыя жамойты ня ёсьць прусамі, але сапраўднымі летувісамі…»[l][27][28][29]. Тым часам яшчэ ў 1806 годзе былы рэфэрэндар вялікі літоўскі Гуга Калантай пісаў: «…і што ва ўсёй даўняй Прусіі паспольства не гаворыць іначай, толькі па-польску і па-жамойцкую, або па-латыску, (апроч пазьнейшых паселішчаў, заснаваных крыжакамі)»[m][30]. У 1839 годзе маршалак Цельшаўскага павету Ўладзімер Гадон у сваёй «Статыстыцы Жамойцкага княства» зазначаў: «У той частцы Прускага краю, якая з Тыльзытам, Мэмэлем ды іншымі местамі ўваходзіла за паганскімі часамі ў склад Жамойці… я знайшоў ня толькі захаваную ў сваёй чысьціні жамойцкую мову; але і даволі шмат звычаяў ды завядзёнак і нават папулярную жамойцкую страву, у кожнай хаце на Запусты ўжываную і званую шупеняй»[n][31]. У 1848 годзе народжаны на Меншчыне пісьменьнік Тадэвуш Булгарын зазначаў, што ва Ўсходняй Прусіі «ў вёсках размаўляюць на мове жамойцкай або латыскай»[32]. У 1855 годзе ў «Навуковых запісках Імпэратарскай акадэміі навук» паведамлялася, што летувісы паўднёвай часткі Прусіі называюць летувісаў паўночнай часткі гэтай краіны «куршамі» — такім жа спосабам, як і латышоў[33]. У 1859 годзе брытанскі навукоўца Джон Вільям Дональдсан(en) зьвяртаў увагу на тое, што «іх [летувісаў, прускіх і польскіх] сапраўднае імя — самагіты»[34]. А ў 1879 годзе расейскі навукоўца Філіп Брун(ru) зазначаў, што «у прускіх латышоў польскія, г.зн. самагіты, або жамойць, называюцца Gudas або Guddas»[35].

У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца Георг Заўэрвайн (1831—1904; народжаны ў Гановэры, у 1875 годзе пераехаў у Клайпеду, дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» (лет. Lietuvninkai mes esam gimę, ням. Als Litauer sind wir geboren, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — лет. Lietuviais esame mes gimę), якая пачала лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы[36]. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячалася нямецкаму імпэратару Вільгельму I.

Апісаньне тагачасных прускіх жамойтаў пакінуў у 1861 годзе былы ўдзельнік вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў Руфін Пятроўскі(pl)[37]:

« Ад Палангі, праз Мэмэль, Тыльзыт і аж пад сам Каралявец, з выняткам месьцічаў і каляністаў, усё насельніцтва складаецца з жамойтаў… …а калі жамойта спытаеш, ці ён прусак, немец, ён адразу адкажа з абурэньнем: О не, не, я не прусак, ня немец, я — літовец (ням. ich bin Lithau): але ён вам з такім гонарам адкажа, што ён літовец-жамойт, што вы не адважыцеся сказаць яму другі раз, што ён прусак або немец.
Арыгінальны тэкст  (пол.)
Od Połągi przez Memel, Tylżę i aż pod sam niemal Królewiec z wyjątkiem mieszkańców miast i kolonistów, ludność cała składa się ze Żmudzinów… …a jeżeli Żmudzina zapytasz czy on Prusak, Niemiec, z oburzeniem ci natychmiast odpowiada: O nie, nie, ja nie Prusak, nie Niemiec, ja jestem Litwin (ich bin Lithau): ale z taką dumą ci odpowie, że on Litwin-Żmudzin, że się drugi raz mu nie odważysz powiedzieć, że on Prusak, czy Niemiec.
 »

У 1882 годзе нямецкі лінгвіст Адальбэрт Бэцэнбэргер, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ лічылі прускіх летувісаў жамойтамі[o], а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў[p][42]. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне саманазвы žmogus (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў[q][43].

Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, зазначалася ў лічбе Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту за 1874 год[r]. Раней, у 1850 годзе пра гэта напісаў у сваім летувіскім слоўніку Нэсэльман[45], што ў 1858 годзе, з прычыны зьвінавачваньня Нэсэльмана ў фальсыфікацыях, мусіў дадаткова засьведчыць нямецкі мовазнаўца Аўгуст Шляйхэр(ru): «ува ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам»[s][46].

Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі Мацей Валанчэўскі (Валанчус) (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»[47]:

«

…[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія… гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову

Арыгінальны тэкст  (лет.)
…daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško
 »

—Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.

У 1859 часопіс Dziennik Literacki(pl) падаў наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка Тэадора Трыпліна(be): «А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам»[t][48].

У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту Фрыдрых Куршат(ru) засьведчыў, што тыя расейскія летувісы, якія жывуць «ва ўсходняй Жамойці» і якіх «мясцовыя жыхары называюць жамойтамі», сябе называюць «сапраўднымі летувісамі», а жыхароў заходняй Жамойці і прускіх летувісаў — жамойтамі[u][49].

У 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу Saulėteka(lt) зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў[v][51].

Як зазначае беларускі гісторык Іван Саракавік (у чым пагаджаецца з дасьледнікам Іванам Ласковым[52]), «Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва»[53][54].

  • Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «аўкштайтаў»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі
  • Самогиты. Р. Эркерт, 1863 г.
    Самогиты. Р. Эркерт, 1863 г.
  • Samogitiens. Р. Эркерт, 1863 г.
    Samogitiens. Р. Эркерт, 1863 г.
  • Żmujdźini. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г.
    Żmujdźini. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г.

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная жамойцкая (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі[55]. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва[56].

Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі[57]
Павет (Kreis) Акруга (Regierungsbezirk) 1825 1834 1846
Колькасьць % Колькасьць % Колькасьць %
Лабяў Кёнігсбэрг 8,806 28.3 11,993 33.0 14,454 32.3
Мэмэль Кёнігсбэрг 19,422 52.5 22,386 59.6 26,645 58.1
Гейдэкруг Гумбінэн 16,502 71.9 18,112 71.8 22,475 68.7
Інстэрбург Гумбінэн 10,108 25.0 9,537 18.3 5,399 9.3
Нідэрунг Гумбінэн 18,366 49.1 20,173 45.7 20,206 41.0
Пількален Гумбінэн 11,271 38.5 10,687 34.1 13,820 34.4
Рагніт Гумбінэн 15,711 47.8 18,443 46.6 19,888 42.6
Шталюпёнэн Гумбінэн 5,435 20.7 5,312 16.8 5,907 15.7
Тыльзыт Гумбінэн 18,057 47.5 22,471 50.5 26,880 48.6
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.

Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру[58]. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі лютэранства. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы[59].

Анэксія Клайпедзкага краю Летувой у 1923 годзе выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «Жамойты, прэч!» (ням. «Szameiten, raus!»)[60]. Пазьней большасьць жыхароў Клайпедзкага краю ідэнтыфікавалі сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі[58][60]. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію Трэцім Райхам[61].

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны далучаны да Летувіскай ССР Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»[62]). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да РСФСР, савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў.

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «Малой Летуве») жамойцкай засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык Абрагам Пэнцэль(de) у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «…шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <…> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю» (ням. «Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwey letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»)[1] — і нямецкі лінгвіст Ёган Фатэр(en) у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай» (ням. «In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»)[2]
  2. ^ лац. «…castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum», а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: лац. «…castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»
  3. ^ польск. «bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»
  4. ^ Увогуле, прылічэньне ўласна прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным[9]
  5. ^ рас. «Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»
  6. ^ У 1891 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр падаў вытрымку з Хронікі Эўрапейскай Сарматыі з наступным азначэньнем: «На веснавым фэсьце прусаў, якія ёсьць жамойтамі і гавораць па-жамойцку» (ням. «Beim Frühlingsfest der Preussen welche Samogitier sind und samogitisch sprechen»)[14]
  7. ^ польск. «wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»
  8. ^ Вацлаў Пануцэвіч зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла (Чарнабог), Пярун і Патрэба (Дажбог) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід[19]
  9. ^ ням. «Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»
  10. ^ ням. «Létuwninkai kalninni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»
  11. ^ рас. «выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»
  12. ^ анг. «…term Zemaitis… meaning a Lowlander, as opposed to the Upper Lithuanians of Prussia. <…> But these Samogitians are not Prussians, but true Lithuanians…»
  13. ^ польск. «…a że w całych dawnych Prusiech pospólstwo nie mówi inaczej, tylko po polsku, po żmudzku czyli po łotewsku, (wyjąwszy późniejsze osady które Krzyżacy zaprowadzili)»
  14. ^ польск. «W czesci tej kraju Pruskiego ktora, z Tylza, Memlem i innemi miastami wchodzila za czasow poganskich w sklad Zmudzi, a przez pol-szosta wieku stopniowo od niej odpadala, nie tylko jezyk Zmudzki w swej czystosci dochowany znalazlem; ale nadto wiele zwyczajow obyczajow, a nawet powszechna potrawe Zmudzka na zapusty w kazdej chacie uzywana, zwana szupienia»
  15. ^ Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра бурштын, зьмешчаны ў шэрагу амэрыканскіх энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора… Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі куршаўскага паходжаньня…» (анг. The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic… The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin…)[38][39][40][41]
  16. ^ ням. «Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in Birsen über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nennen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»
  17. ^ ням. «Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»
  18. ^ рас. «В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»[44]
  19. ^ ням. «…im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»
  20. ^ польск. «I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»
  21. ^ ням. «Die in russisch Littauen oder Samogizien wohnenden Littauer werden von den hiesigen Źemaīcźiai, die Niederländer, die in polnisch Littauen, südlich vom Memelstrome wohnenden, Gudaī genannt. In Samogizien bezeichnen aber die dort östlich wohnenden Littauer sich selbst als die eigentlichen Lietuwininkai oder Lietuwiai, ihre westlichen Nachbarn aber als Žemaīcźiai, die weiter östlich und südöstlich wohnenden Weissrussen Gudai, mein südlich preussisches Littauisch aber źemaitißkai»
  22. ^ лет. «Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»[50]

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. S. 236.
  2. ^ Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. S. XII.
  3. ^ Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
  4. ^ а б Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 110.
  5. ^ Современник. Т. 7, 1860. С. 13.
  6. ^ Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. S. 205.
  7. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 90—91.
  8. ^ Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.
  9. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 186.
  10. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271.
  11. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271—272.
  12. ^ Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  13. ^ Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. S. 148.
  14. ^ Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. S. 216.
  15. ^ Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. 120—121.
  16. ^ Riga Literata. — Rostochii, 1699. P. A 2.
  17. ^ Dundzila V. R. A Summer that Offers No Respite // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.
  18. ^ Bezzenberger A. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia. — Königsberg, 1896. S. 218.
  19. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 190.
  20. ^ Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. S. 368.
  21. ^ Schlözer A. L. Allgemeine Nordische Geschichte. — Halle, 1771. S. 320—322.
  22. ^ Baczko L. Nankes wanderungen durch Preussen. — Hamburg — Altona, 1800. S. 195.
  23. ^ Baczko L. Historische Unterhaltungen für gebildete Leser. — Halle — Leipzig, 1812. S. 278.
  24. ^ Förster F. C. Ausführliches Handbuch der Geschichte, Geographie und Statistik des preußischen Reichs. — Berlin, 1820. S. 162.
  25. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 174.
  26. ^ а б Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 109.
  27. ^ Trübner’s American and Oriental Literary Record. Nr. 23—24, 1867. P. 417.
  28. ^ The Eclectic Magazine: Foreign Literature. Vo. VI, 1867. P. 381.
  29. ^ Public Opinion. Vol. XI, 1867. P. 131.
  30. ^ X. Hugona Kołłątaja korrespondencya listowna z Tadeuszem Czackim. T. IV. — Kraków, 1845. S. 224.
  31. ^ Gadon W. Statystyka Xięstwa Żmudzkiego. — VIC, 1839. S. 54.
  32. ^ Библиотека для чтения. Т. 86. — СПб., 1848. С. 207.
  33. ^ Ученые записки Императорской академии наук: по первому и третьему отделению. Т. 3. — СПб., 1855. С. 747.
  34. ^ Donaldson J. W. The New Cratylus. — London, 1859. P. 129.
  35. ^ Брун Ф. Черноморье: сборник исследований по исторической географии Южной России. Ч. 1. — Одесса, 1879. С. 264.
  36. ^ Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.
  37. ^ Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi. T. 3. — Poznań, 1861. S. 231—232.
  38. ^ The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. P. 94.
  39. ^ The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. P. 94.
  40. ^ The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. P. 94.
  41. ^ The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. P. 56.
  42. ^ Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. S. 38.
  43. ^ Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. S. 34.
  44. ^ Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. С. 14.
  45. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 543.
  46. ^ Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. S. 244.
  47. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.
  48. ^ Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. S. 915.
  49. ^ Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. S. 5.
  50. ^ K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.
  51. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.
  52. ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.
  53. ^ Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — Менск: Современная школа, 2006. С. 116.
  54. ^ Саракавік І. Беларусазнаўства. — Менск: Веды, 1998. С. 41.
  55. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 210—211.
  56. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 212—215.
  57. ^ Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.
  58. ^ а б Arnašius H. Vokiečiai Klaipėdoje // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.
  59. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.
  60. ^ а б Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.
  61. ^ Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.
  62. ^ Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Прускія_летувісы&oldid=2573825»