Чорная ноч

«Ноч расстраляных паэтаў»
Месца атакі	Менск, вул. Урыцкага, унутраная турма НКУС БССР
Цэль атакі	зьнішчэньне беларускай інтэлектуальнай эліты
Дата	29 кастрычніка 1937 (87 гадоў таму) апоўначы
Спосаб атакі	расстрэл
Зброя	Рэвальвэр Наган
Колькасьць ахвяраў	132
Колькасьць тэрарыстаў	некалькі дзясяткаў
Тэрарысты	супрацоўнікі Народнага камісарыяту ўнутраных справаў
Арганізатары	Ёсіф Сталін, Вячаслаў Молатаў, Лазар Кагановіч, Клім Варашылаў, Мікалай Яжоў, Уладзімер Цэсарскі (6)
Колькасьць закладнікаў	132
Закладнікі	дзеячы культуры, мастацтва і навукі, грамадзкія дзеячы Беларусі
Геаграфічныя каардынаты	53°53′55″ пн. ш. 27°33′12″ у. д.
«Ноч расстраляных паэтаў» на мапе Беларусі «Ноч расстраляных паэтаў»

«Чо́рная ноч» («Ноч расстраляных паэтаў») — расстрэл больш за 100 прадстаўнікоў беларускай інтэлектуальнай эліты — выбітных дзеячоў культуры, мастацтва і навукі, а таксама грамадзкіх дзеячоў тагачаснай БССР — у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году ў сутарэньнях менскай унутранай турмы НКУС («амэрыканкі»).

Пазьней суды СССР амніставалі большасьць рэпрэсаваных у сувязі зь іх невінаватасьцю. Такім чынам, у гэтыя дні рэпрэсіі, якія чыніла кіраўніцтва СССР у тыя гады па ўсёй краіне, дасягнулі ў Беларусі свайго піку, бо з 4 сакавіка 1937 г. да 22 траўня 1938 г. (444 дні) на Беларусі было рэпрэсавана каля 100 тысячаў чалавек (у сярэднім за ноч арыштоўвалі 230 чалавек). У ліку расстраляных у тую ноч былі 22 беларускія пісьменьнікі, таму масавы расстрэл атрымаў назву «Ноч расстраляных паэтаў».

Падрыхтоўка расстрэлу

3 чэрвеня 1937 году Галоўная ўправа ў справах літаратуры і выдавецтваў Беларускай ССР (Галоўліт БССР) выдала Загад № 33 «Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь бібліятэк грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю». Паводле Загаду № 33, які «не падлягае абвяшчэньню», «усе кнігі» 53 пісьменьнікаў прадугледжвалася «спальваць». Загад надрукавалі накладам 3000 асобнікаў і пад расьпіску часова раздалі кіраўнікам бібліятэак і кнігарняў. Тыя кіраўнікі мелі перагледзець паліцы і сабраць кнігі, скласьці акты ў 3-х асобніках і здаць адабраныя кнігі з актамі начальнікам акруговых, гарадзкіх або раённых аддзелаў Галоўліту БССР. Першы асобнік акту канфіскацыі перасылалі ў Галоўліт БССР у Менск, 2-і — у мясцовы аддзел НКУС, а 3-і заставаўся ў раённым аддзеле Галоўліту БССР. За 3 месяцы да расстрэлу, 1 жніўня 1937 г. ва ўнутраным двары Менскай турмы НКУС БССР спалілі некалькі дзясяткаў тысячаў рукапісаў ненадрукаваных твораў тых пісьменьнікаў, што не прайшлі цэнзуру.

У архіве прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі (АПРФ, вопіс № 24, справа № 411) захоўваецца «Сьпіс асобаў, падлеглых суду ваеннай калегіі Вярхоўнага суда Саюза ССР». У сьпіс уключаныя асобы з усяго Савецкага Саюзу. Ён датаваны 7 верасьня 1937 году і падпісаны Ё. Сталіным, В. Молатавым, Л. Кагановічам, К. Варашылавым, М. Яжовым. Сьпіс асуджаных па першай катэгорыі (да вышэйшай меры пакараньня — расстрэлу) па Беларускай ССР налічвае 103 чалавекі, па другой катэгорыі (прыгавораны да 10 і болей гадоў зьняволеньня ў канцлягерах) — 6 чалавек. Сьпіс па Беларускай ССР датаваны 15 верасьня 1937 году і падпісаны Ё. Сталіным, В. Молатавым і начальнікам 8-га аддзелу Галоўнага ўпраўленьня дзяржаўнай бясьпекі СССР старшым маёрам дзяржаўнай бясьпекі У. Цэсарскім.

У дадатак да першапачаткова сьпісу, які паступіў з Масквы, мясцовымі супрацоўнікамі НКУС БССР былі дададзеныя яшчэ шэраг дзеячоў. Ніжэй прыведзены абагульняючы сьпіс расстраляных у гэтую ноч у сутарэньнях унутранай турмы НКУС у Менску, так званай «амэрыканкі».

Сьпіс расстраляных

№	Імя	Занятак	Партрэт	Заўвагі
1	Абухоў Барыс Аляксандравіч	загадчык катэдры анатоміі, Віцебскі вэтэрынарны інстытут
2	* Арабей Мікалай	загадчык аддзела школаў ЦК КП(б)Б
3	Аронаў Навум Мееравіч
4	* Аўгусьціновіч Анатоль	начальнік упраўленьня будаўнічых работ пры СНК БССР
5	Афанасьеў Ігнат Ільіч	выкладчык Менскага Белпэдтэхнікуму(be)
6	Бабкоў Сямён Дзьмітрыевіч
7	Барзуноў Георгі Фёдаравіч	дырэктар трэсту «Галоўхлеб» БССР
8	* Башкевіч Вадзім	начальнік Упраўленьня вышэйшай школы Наркамата асьветы БССР
9	Бейлін Саламон Хаімавіч
10	Белацаркоўскі Абрам Давыдавіч
11	* Бранштэйн Якаў	літаратурны крытык
12	Бурдыка Іван Сямёнавіч	адказны сакратар СНК БССР
13	* Вайноў Віктар Лявонцевіч	загадчык экспэдыцыі карамэльнага цэху фабрыкі «Камунарка»; беларускі журналіст, сябра КПЗБ
14	* Варончанка Аляксандар	Наркам асьветы БССР, кандыдат у сябры УКП(б)
15	Варшаўскі Станіслаў Юльянавіч
16	Васільеў-Вашчылін Рыгор Мікітавіч
17	Вольны Анатоль	заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі
18	Габаеў Моўша-Нохім Ізраілевіч
19	Габрусёў Апанас Сьцяпанавіч
20	* Галавач Платон	празаік, выключаны з ВКП(б) у 1937
21	Гейштэрн Антон Міхайлавіч
22	* Гершон Ёсіф Хаімавіч	намесьнік Наркама асьветы БССР, сябра/кандыдат у сябры УКП(б) з 1919
23	Гінзбург Якаў Яфімавіч
24	Госін Абрам Мендзелевіч
25	Гурскі Канстанцін Ёсіфавіч	старшы вэтэрынарны доктар, вэтэрынарнае ўпраўленьне Наркамзема БССР		паводле некаторых зьвестак, расстраляны 17.10.1937
26	Гурэвіч Нохман Гіршавіч	Наркам унутранага гандлю БССР, сябра ЦК КП(б)Б, сябра ЦВК БССР, сябра/кандыдат у сябры УКП (б) з 1920
27	* Дзеніскевіч Мікалай Міхайлавіч	партыйны работнік, другі сакратар ЦК КП(б)Б, сябра/кандыдат у сябры УКП(б)
28	Дзьмітраў Мікалай Андрэевіч
29	Дзякаў Ананій Іванавіч	рэктар БДУ у 1934—1935 гг., наркам асьветы БССР, сябра ВКП(б)
30	Дракахруст Абрам Генрыхавіч
31	Дудар Алесь	паэт
32	* Дунец Хацкель	крытык і публіцыст
33	Елянсон Гірш Барухавіч
34	Ермакоў Мікалай Паўлавіч
35	Жывуцкі Іван Сьцяпанавіч	настаўнік
36	Замалін Навум Міхайлавіч	дацэнт Віцебскага вэтэрынарнага інстытуту
37	Зарэцкі Міхась	празаік, выключаны з ВКП(б) у 1929
38	Зянковіч Аляксандар Сазонавіч
39	Іваноў Аляксандар Васілевіч
40	Іспраўнікаў Прохар Іванавіч	нам. загадчыка сельскагаспадарчага аддзела газ. «Віцебскі пралетарый»
41	* Кавалёў Захар	сакратар Варашылаўскага РК КП(б)Б
42	Каваль Васіль	празаік
43	* Кавальчук Захар	старшыня ЦК прафсаюзаў БССР, выключаны з КП(б)Б у 1937
44	* Кандрашук Мікалай	начальнік упраўленьня шкляной прамысловасьці Наркамата лёгкай прамысловасьці БССР
45	Кантар Саламон Мендзелевіч	дырэктар Белпрамторга
46	Капітанакі Міхаіл Васілевіч	загадчык лябараторыі Віцебскай вэтэрынарнай станцыі		10 гадоў папраўча-працоўных лягераў
47	* Каранеўскі Язэп Пятровіч	дзяржаўны дзеяч, пэдагог, публіцыст, 2-і рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, сябра КП(б)Б
48	Карпенка Іван Іванавіч	загадчык лябараторыі Віцебскай вэтэрынарнай станцыі
49	Качанаў Герасім Антонавіч
50	Кляніцкі Віктар Сямёнавіч
51	Кляшторны Тодар Тодаравіч	паэт
52	Кудзелька Ёсіф Фадзеевіч	начальнік упраўленьня па ахове аўтарскіх правоў пры СП БССР
53	* Кульбак Майсей	празаік
54	Кучынскі Аляксей Сьцяпанавіч	дзяржаўны і грамадзкі дзеяч, пэдагог, рэдактар, выключаны з ВКП(б) у 1937
55	* Лабадаеў Міхаіл	загадчык асобага сэктару (аддзела) ЦК КП(б)Б
56	* Лашкевіч Леанард	намесьнік наркама Наркамата саўгасаў БССР
57	Левін Аляксандар Самойлавіч	літаратурны крытык
58	Левін Саламон Вульфавіч	літаратурны крытык
59	Лейбін Піня Майсеевіч
60	Ліхтэнштэйн Сямён Давыдавіч
61	Лукашонак Мікіта Сяргеевіч
62	Лявонны Юрка	паэт
63	Ляйбовіч Хаім Элясавіч
64	Лямперт Саламон Рыгоравіч	студэнт 5-га курсу БДУ
65	* Ляўкоў Максім	Наркам юстыцыі БССР
66	Мазель Элізар Якаўлевіч	нам. дырэктара па навуковай рабоце Віцебскай навукова-дасьледчай вэтэрынарнай станцыі
67	* Майсееў Леў	сакратар Барысаўскага РК КП(б)Б
68	Малаў Барыс Міхайлавіч	загадчык аддзела хлебнай групы наркамата ўнутранага гандлю
69	Маракоў Валеры Дзьмітрыевіч	паэт
70	Маргелаў Сьцяпан Прохаравіч	загадчык сэкцыі геаграфіі Інстытуту эканомікі АН БССР
71	Марголін Міхаіл Саламонавіч
72	* Мар’янаў Барыс	сакратар Дзяржынскага РК КП(б)Б, сябра ЦК КП(б)Б (з 1937 г.)
73	Масленьнікаў Павал Аляксандравіч
74	Мелік-Шахназараў Андрэй Паўлавіч
75	Мірлін Абрам Навумавіч
76	Місьнікоў Мікалай Данілавіч
77	* Міхайлаў Дзямьян	кансультант Упраўленьня справамі СНК БССР
78	Міхееў Мікалай Іванавіч
79	* Міцькоў Сяргей	дырэктар Гідролізнага досьледнага завода Наркамата мясцовай прамысловасьці БССР
80	Мурзо Сяргей Мікітавіч	паэт
81	Мухін Павал Максімавіч	загадчык лябараторыі Віцебскай навукова-дасьледчай вэтэрынарнай станцыі
82	Навахрэст Якаў Пятровіч
83	Нёманскі Янка	празаік, грамадзкі дзеяч
84	Несьцяровіч Іван Іванавіч
85	Падсявалаў Іван Іванавіч
86	Паплыка Іван Майсеевіч
87	Пасмарнік Іван Майсеевіч
88	* Петрушэня Васіль	кансультант СНК БССР па камунальных і транспартных справах
89	Півавараў Зяма	паэт
90	Пітомцаў Міхаіл Мікітавіч
91	Пратапопаў Апалон Уладзіміравіч
92	* Пратасеня Рыгор	вучоны-аграхімік
93	Пурыс Ізраіль Лейзеравіч
94	Пуцілоўскі Аляксандар Андрэевіч
95	Пуцінцаў Іван Андрэевіч
96	Пятрашын Кузьма Рыгоравіч
97	Разумоўскі Арон-Лейб Сіманавіч
98	Рыдзеўскі Міхаіл Антонавіч	загадчык вучэбнай часткі Менскага пэдагагічнага інстытуту
99	Самахвалаў Аляксандар Рыгоравіч
100	Сандамірскі Якаў Рыгоравіч	загадчык катэдры Віцебскага вэтэрынарнага інстытуту
101	Сапрыцкі Оскар Абрамавіч	намесьнік наркама земляробства БССР
102	Сарокаш Іван Усьцінавіч
103	Спектар Якаў Мееравіч	загадчык сакратарыяту СНК БССР
104	Старынскі Васіль Сямёнавіч
105	Сташэўскі Васіль Пятровіч	празаік
106	Стрэле Георгі Ўладзімеравіч	дырэктар конесаўгаса № 120
107	Суроўцаў Микалай Якаўлевіч
108	Сялоў Дзьмітры Паўлавіч	начальнік плянава-фінансавага ўпраўленьня наркама асьветы БССР
109	Сярдзюк Панцялей Іванавіч	загадчык лябараторыі біяфабрыкі № 5 у Віцебску
110	Таненбаўм Мірон Барысавіч
111	Таўбін Юдаль Абрамавіч	паэт
112	Троцкі Іван Васілевіч
113	Трумпацкі Эля Хацкелевіч
114	* Турлай Андрэй	Наркам саўгасаў БССР
115	Усьпенскі Яўген Канстанцінавіч	фізык
116	Фалкін Рыгор Якаўлевіч
117	Фінкельштайн Аба Алтэравіч
118	Фломбаўм Яўсей Еўнавіч
119	* Фрыдман Ісак	начальнік аддзела землеўпарадкаваньня Наркамата земляробства БССР
120	Харлац Дзьмітры Сямёнавіч
121	* Харык Ізі	паэт, сябра ВКП(б)
122	Хатулёў Пётр Фёдаравіч	літаратурны крытык
123	Чарнушэвіч Аляксандар Анікеевіч	загадчык забесьпячэньнем, Белгеаразьведка; Наркам асьветы БССР у 1933—1936 гг., сябра УКП(б)
124	Чарняк Мікалай Платонавіч
125	Чарот Міхась	паэт, сябра ВКП(б)
126	Чачура Канстанцін Георгевіч
127	Шалай Макар Ксенафонтавіч	літаратурны крытык
128	Шапіра Юдаль Ісакавіч
129	Шастакоў Павал Пятровіч	журналіст
130	* Юдэльсон Арон	паэт
131	Юлькін Якаў Веньямінавіч
132	* Яркін Віктар	начальнік службы Днепра-Дзьвінскага параходзтва ў Гомелі

Зорачкай (*) пазначаныя прозьвішчы, дададзеныя ў першапачатковы сьпіс мясцовым НКУС.

Памяць

З 2017 году групай актывістаў, якія абаранілі ахоўную зону Курапатаў (Менскі раён) ад забудовы бізнэс-цэнтра, ва ўрочышчы распачалі 29 кастрычніка ладзіць «Ноч расстраляных паэтаў» з чытаньнем іхніх вершаў і выступамі. У 2017 годзе прадусар Сяргей Будкін выдаў музычны альбом «(Не)расстраляныя» на вершы расстраляных аўтараў. Іх прасьпявалі і паклалі на музыку такія беларускія выканаўцы, як Лявон Вольскі, Сьвятлана Бень і Павал Аракелян, а таксама гурты «Тонкі Ход», «Акутэ» (Магілёў) і «Нака». Агулам 12 сучасных беларускіх гуртоў і сьпевакоў стварылі кампазыцыі на вершы такіх паэтаў, як Алесь Дудар, Ізі Харык, Юлі Таўбін, Валеры Маракоў, Анатоль Вольны, Юрка Лявонны, Уладзіслаў Галубок, Зяма Півавараў, Тодар Кляшторны, Цішка Гартны, Майсей Кульбак і Міхась Зарэцкі.

У кіно

• «Купала» (2020) — фільм пра Янку Купалу, у якім празь лёс паэта апавядаецца пра забарону беларускай мовы ўладамі Расейскай імпэрыі, зьнішчэньне беларускай інтэлігенцыі ў 1937, дэпартацыю беларусаў савецкімі ўладамі ды русіфікацыю краіны

Глядзіце таксама

• Расстралянае адраджэньне

Літаратура

• Маракоў Л. Ахвяры і карнікі. Мн.: Зміцер Колас, 2007 г. ISBN 978-985-6783-38-6
• Грахоўскі С. «Так погибали поэты» / Выбраныя творы. Мн.: Кнігазбор, 2007 г. ISBN 985-6824-59-1

Вонкавыя спасылкі

• Літаратурныя чытаньні «Ноч расстраляных паэтаў»
• «Ноч расстраляных паэтаў» // Газэта «Новы час», 31 кастрычніка 2020 г. Праверана 19 чэрвеня 2021 г.
• «Ноч расстраляных паэтаў» // Тэлеканал «Белсат», 29 кастрычніка 2019 г. Праверана 19 чэрвеня 2021 г.
• Біяграфіі рэпрэсаваных у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году ў турме КДБ Беларусі ў дасьледаваньні Леаніда Маракова
• Кастусь Лашкевіч, Крывавая ноч беларускай гісторыі // TUT.BY, 29.10.2010 г.
• Жертвы политического террора в СССР