Луцак

Луцак
укр. Луцьк
Вежа-брама замка Любарта
Герб Луцку Сьцяг Луцку
Першыя згадкі:	каля 1000
Магдэбурскае права:	1432
Краіна:	Украіна
Вобласьць:	Валынская
Раён:	Луцкі
Мэр:	Ігар Палішчук[d]
Плошча:	41,61 км²
Вышыня:	174 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	215 986 чал. (2022)
шчыльнасьць:	5190,72 чал./км² (2022)
нацыянальны склад:	украінцы — 92,5% расейцы — 6,2% беларусы — 0,5% (2001)
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Тэлефонны код:	+380-332(2)
Паштовыя індэксы:	43000—43499
КОАТУУ:	0710100000
Нумарны знак:	AC, КС / 03
Геаграфічныя каардынаты:	50°44′52″ пн. ш. 25°19′28″ у. д.
Луцак на мапе Ўкраіны Луцак
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
Луцкая меская рада

Луцак (па-ўкраінску: Луцьк, Luc'k) — места ў паўночна-заходняй частцы Ўкраіны, на рацэ Стыры. Адміністрацыйны цэнтар Валынскай вобласьці і Луцкага раёну. Плошча 41,61 км². Насельніцтва на 2022 год — 215 тыс. чал.

Луцак зьяўляецца палітычным, культурным і рэлігійным цэнтрам Валыні.

Этымалёгія назвы

Сучасная назва места — Луцак — утварылася ад даўняга найменьня «Лоуческ» ці «Луческ». Існуе шэраг меркаваньняў адносна паходжаньня гэтага тапоніма, найбольш папулярныя зь якіх:

1. Назва ўтварылася ад слова «лук», то бок «выгін ракі» («лукавіна»);
2. Назва зьвязаная з імем правадыра ўсходнеславянскага племя дулебаў — Лукі, які і заснаваў гэтае места;
3. Назва мае кельцкае паходжаньне, і гэтаксама як Ліён ды Лёндан утварылася ад імя бога Луга;
4. Назва паходзіць ад саманазвы племя «лучан».
5. Навуковец І. Сразьнеўскі выказаў меркаваньне, што тапонім паходзіць ад слова «луга» — выган каля ракі.

Гісторыя

Час узьнікненьня летапіснага Луцку дакладна не вядомы. Паводле адных крыніцаў, яго заснавалі дулебы ў VII ст., а згодна зь іншымі — Уладзімер Вялікі каля 1000 року. У летапісы места ўпершыню згадваецца пад 1085 рокам, калі Луцак ўжо быў умацаваным горадам, што вытрымаў 6-месячную аблогу Баляслава Адважнага. Першымі жыхарамі Луцку былі прадстаўнікі ўсходнеславянскіх плямёнаў дулебаў і валынянаў. У 1097 року Сьвятаполк II аддаў места Давыду Сьвятаславічу, якога неўзабаве выгнаў Давыд Ігаравіч.

Да 1150 року ў Луцку жыў Яраслаў Ізяславіч (памёр у 1180), пры якім места зрабілася самастойным удзелам і цэнтрам усёй усходняй паловы Валыні. Луцак вытрымаў шасьцітыднёвую аблогу ўвесну 1150 року палкамі Юрыя Даўгарукага. Падчас гэтых падзеяў ледзь не загінуў яго сын — юны князь Андрэй. У 1227 року Яраслаў Інгваравіч, унук Яраслава Ізяславіча, мусіў саступіць свой удзел Даніілу. У 1259 року места вытрымала аблогу хана Курэмсы.

Ад пачатку XIV стагодзьдзя Луцак увайшоў у склад Вялікага Княства Літоўскага. У 1324 року Луцкі ўдзел атрымаў Любарт Гедымінавіч, пры якім Луцак узвысіўся над Уладзімерам. У сярэдзіне XIV стагодзьдзя Любарт пачаў узводзіць мураваны Луцкі замак, а ў 1375 року ён пагадзіўся на стварэньне першай у Вялікім Княстве Літоўскім Луцкай рымска-каталіцкай дыяцэзіі.

За часамі княжаньня Вітаўта (1388—1430) Луцак зрабіўся другой пасьля Вільні вялікакняскай рэзыдэнцыяй. У 1390 року Ягайла, а ў 1393 року Вітаўт фундавалі будаўніцтва ў Луцку дамініканскага касьцёла і кляштару. У 1425—1427 роках Вітаўт збудаваў Траецкі касьцёл.

У 1429 року ў Луцку адбыўся вядомы зьезд манархаў, мэтай якога была «разважаньні пра захады супраць агульнага ворага, турка»; прысутнічалі кароль польскі Ягайла, імпэратар нямецкі Жыгімонт, вялікі князь маскоўскі Васіль II са шматлікімі ўдзельнымі князямі і мітрапалітам Фоціем, кароль дацкі, папскі легат, гросмайстар прускі, ваявода валаскі, хан перакопскі і бізантыйскі амбасадар. Пасьля гэтага зьезду Луцак зьявіўся на эўрапейскіх мапах і атрымаў Магдэбурскае права (31 кастрычніка 1432). З XVI стагодзьдзя места мела герб з выявай Сьвятога Якава, у правай руцэ якога кніга, у левай посах; пасьля герб зьмяшчаў выяву Сьв. Мікалая.

Луцкі катэдральны касьцёл, малюнак Н. Орды

Пачынаючы з канца XVI стагодзьдзя Луцкі замак страціў значэньне абарончай цьвердзі, у той жа час места засталося сьвецкай і духоўнай сталіцай краю. З прычыны вялікай колькасьці сакральных збудаваньняў сучасьнікі звалі Луцак «Рымам Валыні».

У выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 рокаў Луцак зрабіўся сталіцай Валынскага ваяводзтва ВКЛ. Аднак паводле ўмоваў Люблінскай уніі ваяводзтвам перайшло ў склад Каралеўства Польскага. У 1595 року места занялі казакі Севярына Налівайкі.

З 1608 року ў Луцку існаваў езуіцкі калегіюм. З мэтай супрацьсятаяньня палянізацыі і царкоўнай уніі ў 1617 року ўтварылася праваслаўнае брацтва. 1 верасьня 1619 року брацтва атрымала афіцыйнае вызнаньне караля з наданьнем прывілея на будаўніцтва царквы ды прытулку. У 1-я палове XVII стагодзьдзя ў Луцку збудавалі Петрапаўлаўскі касьцёл і Крыжаўзьвіжанскую царкву. У 1624 року луцкі староста А. Радзівіл падараваў брыгіткам свой палац. У XVIII стагодзьдзі месьце існавалі кляштары бэрнардынаў, кармэлітаў, трынітарыяў.

Касьцёл бэрнардынаў (цяпер праваслаўны сабор), 1929

У 1795 року ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Луцак апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе зрабіўся павятовым местам Валынскага намесьніцтва, а з 1796 року — Валынскай губэрні. 10 верасьня 1890 року да Луцку праклалі чыгунку.

Падчас першай сусьветнай вайны ўлетку 1916 року ў ваколіцах Луцку адбыўся вядомы Брусілаўскі прарыў.

Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі ў красавіку 1917 року ў Луцку паўстала першае ўкраінскае сацыяльна-палітычнае таварыства «Ўкраінская Грамада». 20 сьнежня 1918 року ў Луцак увайшлі войскі атамана Сымона Пэтлюры.

16 траўня 1919 року Луцак захапілі польскія войскі, а згодна з Рыскай дамовай 1920 року заходняя Валынь трапіла ў склад міжваеннай Польскай Рэспублікі. У сакавіку 1921 року Луцак зрабіўся сталіцай новага Валынскага ваяводзтва. Увосень 1939 року места далучылі да УССР, Луцак зрабіўся цэнтрам Валынскай вобласьці.

23 чэрвеня 1941 року супрацоўнікі НКУС расстралялі каля 3 тысячаў вязьняў Луцкай турмы.

Насельніцтва

• XIX стагодзьдзе: 1895 — 15 125 чал. (7842 мужчыны і 7283 жанчыны), зь іх нашчадкавай шляхты 119 і асабістай 157, мяшчанаў 11 156, духоўнага стану 27, ганаровых грамадзянаў і купцоў 99, сялянаў 301, вайсковага стану 2966, замежных падданак 262, іншага стану 38; праваслаўных 1185, рыма-каталікоў 1442, пратэстантаў 338, караімаў 72, юдаістаў 12 007.
• XX стагодзьдзе: 1959 — 56 тыс. чал.; 1973 — 108 тыс. чал.; 1991 — 209,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2009 — 209,8 тыс. чал.

Мова

Насельніцтва па роднай мове (2001)

украінская мова	расейская	беларуская
92,87%	6,79%	0,14%

Эканоміка

Аб’ём рэалізаванай прадукцыі прамысловымі прадпрыемствамі па асноўных відах дзейнасьці ў 2006 року склаў 2288,3 млн грн.: 76,6% складае інвэстыцыйная прадукцыя (пераважна прадукцыя машынабудаваньня), 11,3% — сыравінная прадукцыя (прадукцыя хімічнай вытворчасьці, будматэрыялы), 8,9% — тавары шырокага ўжываньня (прадукты харчаваньня, адзеньне, абутак), 3,2% — тавары працяглага ўжываньня (мэбля).

Агульны аб’ём рэалізаванай прадукцыі па месьце склаў: за 2008 — 4290 млн.грн.

Экспарт тавараў места Луцку ў 2006 годзе склаў 212,8 млн дал. ЗША, імпарт — 427,9 млн дал ЗША. Сярод экспартуемых за мяжу тавараў найважнейшымі зьяўляюцца пастаўкі мэталаў і вырабаў зь іх — 24,7% (52,5 млн дал.), машынаў, апаратаў і мэханічных прыладаў — 19,2% (40,9 млн дал.), прадукцыі жывёлагадоўлі — 14,4% (30,7 млн дал.), прадукцыі расьлінаводзтва — 12,2% (25,9 млн дал.), казэіну — 9,1% (19,3 млн дал), палімэрных матэрыялаў — 5,7% (больш за 12 млн дал.). Зьнешнегандлёвыя апэрацыі з таварамі ажыцьцяўляліся з партнэрамі з 79 краінаў сьвету (экспартавалі тавары ў 60 краінаў, імпарт атрымлівалі з 61). Кошт тавараў, экспартаваных у краіны Эўропы — 94 млн дал., краіны Азіі — 65,4 млн дал. і краіны СНД — 48,7 млн дал.

На 10 студзеня 2005 году найбуйнейшыя простыя замежныя інвэстыцыі ідуць у Луцак зь Вялікабрытаніі (24,1 млн дал.) і Польшчы (16,6 млн дал.).

Буйнымі прамысловымі прадпрыемствамі места зьяўляюцца ААТ «Луцкі аўтамабільны завод», ААТ «Падшыпнікавы завод», ПКФ «Луцаккандытар», Луцкі сьпіртагарэлачны камбінат, ААТ «Луцк Фудз», ААТ «Хлеб», ТАА «Мадэрн — Экспа», ЗАТ СП «Тэрыхэм Луцак», ААТ «Электратэрмамэтрыя», піўзавод «Zeman».

Славутасьці

Луцак мае шэраг значных гістарычна-архітэктурных помнікаў, сьведак багатага гістарычнага мінулага Валыні. Найвядомейшыя зь іх — Луцкі замак або Замак Любарта (ХІІІ—XIV стагодзьдзі), катэдральны Траецкі Сабор (1752—1755), кляштар езуітаў і катэдральны касьцёл Сьв. Апосталаў Пятра і Паўла (касьцёл і келіі — 1606 року, званіца — 1539), Лютэранская кірха (пач. ХХ ст.), сярэднявечная сынагога (1626—1629), Пакроўская царква (каля XV ст.), Вежа Чартарыйскіх (адзінае, што засталося ад колішняга Вакольнага замка). У музэі Валынскай іконы маецца больш за 600 абразоў XVI—XIX ст., бескаштоўнай пэрлінай збору зьяўляецца цудатворны абраз Холмскай Божай Маці, унікальны помнік бізантыйскага мастацтва ХІ—ХІІ стагодзьдзі, адна з найбольш шанаваных хрысьціянскіх сьвятыняў.

Галерэя

• 
  Луцкі замак
• 
  Луцкі замак
• 
  Луцкі замак
• 
  Катэдральны касьцёл Сьв. Апосталаў Пятра і Паўла

• 
  Сьвята-Траецкі катэдральны сабор
• 
  Вуліца Катэдральная
• 
  Кірха
• 
  Сынагога

Месты-сябры

• Берасьце, Беларусь
• Горы, Грузія
• Сянтань, Кітай
• Жэшаў, Польшча
• Замасьць, Польшча
• Люблін, Польшча
• Ольштын, Польшча
• Торунь, Польшча

Асобы, зьвязаныя з Луцкам

• Алекса Алмазаў (1886—1936) — украінскі вайсковы дзяяч, генэрал Арміі УНР.
• Аляксандар Багачук (1933—1994) — украінскі паэт, журналіст.
• Пэтэр Бондра (нар. 1968) — славацкі хакеіст, гулец НХЛ. Спартовую кар’еру скончыў у 2007 року. Цяпер генэральны мэнэджар зборнай каманды Славаччыны.
• Даніла Браткоўскі (пам. 1702) — украінскі паэт ды грамадзкі дзяяч.
• Вітаўт (1350—1430) — вялікі князь літоўскі.
• Галшка Гулевічаўна (1575—1642) — грамадзкая дзяячка, адна з заснавальніц Кіеўскага брацтва.
• Аксана Забужка (нар. 1960) — украінская пісьменьніца, паэтка ды эсэістка.
• Габрыэля Запольская (1857—1921) — польскі драматург, пісьменьніца, публіцыст і акторка.
• Сьвятлана Захарава (нар. 1979) — народная артыстка Расейскай Фэдэрацыі, прыма-балерына Вялікага Тэатру ў Маскве.
• Васіль Зінкевіч (нар. 1945) — народны артыст Украіны, вядомы сьпявак.
• Ёў Кандзялевіч (1667—1740) — манах, іканапісец.
• Сяргей Барысавіч Каун (нар. 1970) — беларускі гісторык
• Мікола Крушэўскі (1851—1887) — польскі навуковец-лінгвіст.
• Юзэф Ігнаці Крашэўскі (1812—1887) — польскі пісьменьнік, публіцыст, выдавец, гісторык, грамадзкі і палітычны дзяяч.
• Віктар Лазарук (нар. 1933) — паэт, пісьменьнік, грамадзкі дзяяч, эколяг.
• Леанід Літвін (нар. 1943) — украінскі мастак.
• Леся Ўкраінка (Ларыса Косач-Квітка) (1871—1913) — украінская паэтка, пісьменьніца ды літаратурны крытык.
• Вячаслаў Ліпінскі (1882—1931) — польскі ды ўкраінскі гісторык і публіцыст.
• Любарт (пам. 1384) — літоўска-рускі князь, вялікі князь валынскі і луцкі, будаўнік замка.
• Мадэст Лявіцкі (1866—1932) — украінскі пісьменьнік і публіцыст.
• Севярын Налівайка (пам. 1597) — казацкі атаман, кіраўнік паўстаньня.
• На Пітсанулак (сапр. імя Кацярына Дзясьніцкая) (1886—1960) — прынцэса Сіяму (цяпер Тайлянд), жонка сыямскага прынца Чакрабонґсэ Буванаф.
• Напалеон Орда (1807—1883) — беларускі і польскі літаратар, кампазытар, музыкант, мастак.
• Юры Пакальчук (1941—2008) — украінскі пісьменьнік, перакладнік, філёляг, галава міжнароднага аддзелу Зьвязу пісьменьнікаў Украіны.
• Аляксандар Палажынскі (нар. 1972) — лідэр гурту «Тартак», сьпявак і шоўмэн.
• Альбрэхт Станіслаў Радзівіл (1558—1592) — князь, ардынары аліцкі і нясьвіскі, вялікі канцлер літоўскі, луцкі староста.
• Сьвідрыгайла Альгердавіч (1355—1452) — вялікі князь літоўскі.
• Аляксандар Сяроў (нар. 1954) — заслужаны артыст Расеі, сьпявак.
• Алаіз Фялінскі (1771—1820) — польскі паэт і драматург.
• Анатоль Цімашчук (нар. 1979) — украінскі футбаліст.
• Шмуел Шыла (нар. 1929) — ізраільскі актор.
• Генрык Юзэфскі (1892—1981) — валынскі ваявода, віцэ-міністар унутраных справаў ва ўрадзе Украінскай Народнай Рэспублікі

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Łuck // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 778—791
• Луцк // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

Вонкавыя спасылкі

• Луцкая меская рада
• Розподіл населення за національністю та рідною мовою  (укр.)