Дывірыкс
Дывірыкс, Дзівірыкс (Дивирикс) — рэлігійная назва, зьвязаная зь Літвой, якая ўпамінаецца ў Галіцка-Валынскім летапісе пад 1252 і 1258 гадамі і мае розныя тлумачэньні.
Паведамленьне летапісаў
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Старэйшая частка Галіцка-валынскага летапісу (дзе аўтар ужывае формы імёнаў «Миндогъ», «Тевтевилъ») паведамляе пад 1252 годам[1]:
|
Миндогъ же посла к папѣ . и приӕ кр(е)щ(е)ніе кр(еще)ние же его льстиво бы(сть) . жрѧше бо(го)мъ своимъ . в таинѣ . первомоу . Нънадѣеви . и Телѧвели и Диверикъзоу . заеӕчемоу бо(г)у и Мѣидѣиноу[a] егда выѣхаше на поле и выбѣгнѧше заӕць на поле . в лѣсъ рощѣниӕ не вохожаше воноу . и не смѣӕше ни розгы оуломити . и б(ого)мь свои жрѧше . и м(е)ртвых телеса . сожигаше . и поганьство свое ӕвѣ творѧше . | 
|
Тэндэнцыйнасьць гэтага паведамленьня прызнаюць, сярод іншых, летувіскія аўтары: летапісец сьвядома рабіў паклёп на літоўскага валадара з мэтай яго дыскрэдытацыі і апраўданьня вайны галіцка-валынскага князя Данілы Раманавіча з хрысьціянінам Міндоўгам[5].
Навейшая частка летапісу (дзе аўтар ужывае формы імёнаў «Миндовгъ», «Товтивилъ») паведамляе пад 1258 годам, што запрошаная князем Данілам у выправу на Кіеў і абдзеленая пры падзеле здабычы, захопленай у Вазьвягле, літва ўзбунтавалася і пачала наракаць і сыпаць праклёны на сваёй мове[6][b]:
|
|
Романови же пришедшу ко граду и литвѣ, потокши на градъ литвѣ, ни вѣдѣша нишьто же, токмо и головнѣ ти, пси течюще по городищу. Тужаху же и плеваху, по свойскы рекуще: «Янда!», взывающе богы своя Андая и Дивирикса, и вся богы своя поминающе, рекомыя бѣси. |
|
Тлумачэньні
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр(be), які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства і ў сваім артыкуле ад 1887 году вымагаў не залічваць беларусаў да ліцьвінаў[8], у расейскім Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона (1893 год) тлумачыў Дывірыкса (Диверикс) як аднаго зь летувіскіх багоў. Ён сьцьвярджаў, што гэтае імя азначала «Найвышэйшага бога (летувіскае Аукштайс)» і паходзіла ад «кораня дзіве, дзіві (замест дзеве) і прускага слова rikis, riks 'валадар', „rex“, regulus». Аўтар параўноўваў Дзівірыкса зь Дзевасам[9].
Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» зьвяртае ўвагу на тое, што літоўскі Дывірыкс супадае з кельцкім богам Děvorix (Deuorix[10]), што тлумачылася «Бог-кароль», «Валадар Неба» або «Нябесны бог»[11].
Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, у азначанай цытаце «Янда» і «Андай» найбольш праўдападобна могуць тлумачыцца гоцкім andjo 'дашчэнту', а «Дывірыкс» — гэта Deiwas riks, Deiwe rikijs — «Госпад Бог» па-пруску, прытым riks ёсьць яўным германізмам (ад гоцкага reiks 'гаспадар, валадар'), а Deiwe — старажытным індаэўрапейскім словам, тоесным з старагерманскім Teiwa (імя бога вайны). Такім парадкам, пачатковае выслоўе магло гучаць як «andjo, Teiwa reiks» і быць усходнегерманскім. Дасьледнік зазначае, што гэтая цьмяная зьвестка летапісу можа казаць альбо пра германізаваную прускую, альбо пра германскую мову ліцьвінаў. Ён зьвяртае ўвагу на тое, што ўсе памянёныя Галіцка-Валынскім летапісам імёны ліцьвінаў ёсьць яўна ўсходнегерманскімі[12].
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Летувіскія аўтары спрабуюць інтэрпрэтаваць гэтае імя як «заечы бог Медзейна», параўноваючы яго з паганскім боствам «Medeina» («Mędeinés»[2]), коратка памянёным у катэхізьме Мікалоюса Даўкшы і пазьней абвешчаным летувіскімі аўтарамі «багіняй лесу» (з атаясамленьнем з пададзеным Янам Ласіцкім боствам «Modeina»[3]) і сьцьвярджаючы што форма «Мейдзейн» зьявілася ў выніку памылкі перапісваньня[4]
- ^ Тым часам пазьнейшы летапісны твор (пачатак XVIII ст., Галічына) «О плюндрованю руского панства от литвы» зьмяшчае іншае паведамленьне: «теды татаре великими голосами кричали: „Янда, янда, диварикса“, яко бы богу полецалися, a не дияволу»[7].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ ПСРЛ. — Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. Стлб. 809—840.
- ^ Литовский катехизис Н. Даукши: по изданию 1595 года, вновь перепечатанный и снабженный объяснениями Э. Вольтером. — СПб, 1886. С. XXI.
- ^ Apie žemaičių, kitų sarmatų bei netikrų krikščionių dievus = De diis Samagitarum caeterorumque Sarmatarum et falsorum christianorum. — Vilnius, 1969. P. 20, 40.
- ^ Каралюнас С. Древний литовский пантеон и его сравнительно-исторический контекст // Балто-славянские исследования. 8, 2009. С. 474.
- ^ Каралюнас С. Древний литовский пантеон и его сравнительно-исторический контекст // Балто-славянские исследования. 8, 2009. С. 449.
- ^ Урбан П. Пра нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага й гістарычны тэрмін «Літва» // Запісы. № 3 (9), 1964. С. 35—90.
- ^ ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 208.
- ^ Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.
- ^ Вольтер Э. Диверикс // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1893 Т. Xa. — С. 571.
- ^ Salinas de Frías M. Personal onomastics and local society in ancient Lusitania // Continental Celtic word formation: the onomastic data. — Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca, 2013. P. 28.
- ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 150.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 29.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
- Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
- Вольтер Э. Диверикс // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1893 Т. Xa. — С. 571.