Тула

	Тула; лац. Tuła
	рас. Тула
	; У цэнтры места
Герб Тулы	Сьцяг Тулы
Першыя згадкі:	1146
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Тульская вобласьць
Кіраўнік:	Olga Slyusareva[d]
Плошча:	146 км²;
Вышыня:	170 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼466 609 чал. (1 студзеня 2023);
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	4872
Паштовы індэкс:	300000–300999
Нумарны знак:	71
Геаграфічныя каардынаты:	54°12′0″ пн. ш. 37°37′0″ у. д. / 54.2° пн. ш. 37.61667° у. д.Каардынаты: 54°12′0″ пн. ш. 37°37′0″ у. д. / 54.2° пн. ш. 37.61667° у. д.
	Тула на мапе Расеі Тула
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.tula.ru/

Ту́ла — места ў Расеі, на рацэ Ўпе. Адміністрацыйны цэнтар Тульскай вобласьці. Насельніцтва на 2021 год — 467 955 чал. Знаходзіцца за 193 км на поўдзень ад Масквы. Вузел чыгунак і аўтамабільных дарог.

У XV стагодзьдзі места ўваходзіла ў склад Вялікага Княства Літоўскага і зьяўлялася найбольш усходнім пунктам дзяржавы за ўсю яе гісторыю^[3].

Гісторыя

1146: першы меркаваны пісьмовы ўспамін пра Тулу ў Ніканаўскім летапісе.
1342—1361: у часы залатаардынскай царыцы Тайдулы горадам кіравалі баскакі.
1401: у Разанскім княстве.
1427: у складзе Вялікага Княства Літоўскага; цэнтар аднайменнай воласьці^[3].
1430/32: згадваецца як замак («Tula, Castrum») у сьпісе местаў, якія належылі вялікаму князю Сьвідрыгайлу.
1432: з пачаткам фэўдальнай вайны (1432—1439) Вялікае Княства Літоўскае страціла ўладу на Тулай.
1461/62: у складзе купленага князем Васілём III Цёмным масіву зямель, імаверна, трапіла да Масковіі.
1463, 1507: крымскія ханы Хаджы-Гірэй і Мэнглі-Гірэй перадавалі Тулу вялікім князям літоўскім (магчыма, намінальна)^[3].
1514—1520: на загад Васіля III у Туле збудавалі мураваную крэпасьць з мэтай умацаваньня маскоўскай улады ў рэгіёне.
XVI—XVII стагодзьдзі: цэнтар павету Маскоўскай дзяржавы.
1605: у Туле знаходзіўся Дзьмітры-Самазванец I, якому прысягнула на вернасьць мясцовае насельніцтва і разанскія служылыя людзі^[3].
1607: вытрымала аблогу войска Васіля Шуйскага.
1654: у пачатку вайны Расеі з Рэччу Паспалітай маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч загадаў выслаць у Тулу частку палоннай дубровенскай шляхты^[3].
1797: цэнтар губэрні.
1941: 45 дзён знаходзілася ў нямецкай аблозе.

Геаграфія

Клімат

Лета цёплае, зіма халодная. Сярэдняя тэмпэратура студзеня — −9,8 °C, ліпеня — +18,3 °C.

Насельніцтва

Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Тулы
Год	1990	1999	2001	2003	2005
Нарадзілася на 1000 чал.	10	5,9	7	7,8	7,6
Памерла 1000 чал.	12,9	18	19,2	20,2	19,3
Натуральны прырост (спад), на 1000 чал.	−2,9	−12,2	−12,2	−12,4	−11,7

XIX стагодзьдзе: 1897 год — 115 тыс. чал.
XX стагодзьдзе: 1923 год — 124 тыс. чал.; 1939 год — 285 тыс. чал.; 1959 год — 351 тыс. чал.; 1972 год — 478 тыс. чал.^[4]; 1993 год — 539 тыс. чал.^[5]
XXI стагодзьдзе: 2010 год — 492 тыс. чал.

Эканоміка

Чорная мэталюргія, машынабудаваньне і мэталаапрацоўка (ВА: мэталаапрацоўчых заводаў, «Тульскі камбайнавый завод»; заводы: машынабудаўнічы, горнага і транспартнага машынабудаваньня, зброевы, «Штамп» — мотаролеры, самавары і інш.), хімічная (хімічнага валакна, плястмасы і інш.), лёгкая, харчовая прамысловасьць, вытворчасьць будматэрыялаў і музычных прыладаў.

Славутасьці

Крэмль (XVI ст.)
Благавешчанкая царква (1692)
Усьпенская царква (1762—1764)
Царква Сьвв. Флёра і Ляўра (1772—1796)
Усіхсьвяцкі катэдральны сабор (1776—1800)
Царква Сьв. Дзімітрыя Салунскага (1795—1801)
Богаяўленскі сабор (1855—1862)
Шчаглоўскі манастыр (1860—1889)

У месьце знаходзіцца адзіны ў Тульскай вобласьці каталіцкі касьцёл — Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1896).

Галерэя

Крэмль
Благавешчанская царква
Усьпенская царква
Богаяўленскі сабор
Шчаглоўскі манастыр
Катэдральны сабор Усіх Сьвятых
Царква Сьвв. Флёра і Ляўра
Царква Сьв. Дзімітрыя Салунскага

Месты-сябры

Асобы

Эдуард Загарульскі (нар. 1928) — беларускі археоляг, гісторык

Глядзіце таксама

Тульскі трамвай

Крыніцы

^ ^а ^б ^в https://tulalmanac.blogspot.se/2011/07/blog-post_599.html
^ ^а ^б https://myslo.ru/news/tula/2019-09-27-merom-tuly-stala-olimpijskaya-chempionka-ol-ga-slyusareva
^ ^а ^б ^в ^г ^д Генадзь Шабанін, Аляксандр Шэкаў. Тула // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2010 Т. 3. С. 401
^ Тула // Историческая энциклопедия. В 16 т. — М.: Издательство «Советская энциклопедия», 1973—1982.
^ Тула // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак А — Я. — 690 с. — ISBN 978-985-11-0487-7
Tuła // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892. S. 617—619

Вонкавыя спасылкі

[_83d8f4d081289a9f-1] а ^б ^в https://tulalmanac.blogspot.se/2011/07/blog-post_599.html

[_92b1b44e52146327-2] а ^б https://myslo.ru/news/tula/2019-09-27-merom-tuly-stala-olimpijskaya-chempionka-ol-ga-slyusareva

[evkl-3] а ^б ^в ^г ^д Генадзь Шабанін, Аляксандр Шэкаў. Тула // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2010 Т. 3. С. 401

[4] Тула // Историческая энциклопедия. В 16 т. — М.: Издательство «Советская энциклопедия», 1973—1982.

[5] Тула // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Нарматыўны кантроль
Міжнародныя	VIAF WorldCat
Нацыянальныя	Францыя Зьвесткі НБФ Нямеччына Ізраіль ЗША Чэхія
Геаграфічныя	тэрыторыя MusicBrainz