Гісторыя Ліды

Ліда — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну (частка Віленшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваўся замак вялікага князя Гедзіміна, выдатны помнік гісторыі і абарончай архітэктуры. Апроч таго, у месьце знаходзяцца Фарны касьцёл у стылі віленскага барока і комплекс былога кляштару піяраў з касьцёлам Сьвятога Язэпа ў стылі клясыцызму, помнікі архітэктуры XVIII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся меская ратуша і кармэліцкі касьцёл, помнікі архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваныя расейскімі ўладамі, а таксама кляштар кармэлітаў, помнік архітэктуры XVIII ст., зьнішчаны савецкімі ўладамі.

Вялікае Княства Літоўскае

Найбольш раньнія археалягічныя матэрыялы, выяўленыя на тэрыторыі Ліды, датуюцца пачаткам XIV ст.^[1] Афіцыйна^[2] адлік гісторыі места вядзецца ад 14 верасьня 1323 году — пачатку будаваньня вялікім князем Гедзімінам Лідзкага замка^[3], вакол якога паступова вырасла паселішча.

У XIV ст. Ліда беспасярэдне належала вялікім князям Гедзіміну, Кейстуту, Альгерду, Ягайле, Вітаўту. У гэты час места ўваходзіла ў склад Троцкага ваяводзтва і неаднаразова цярпела ад нападаў крыжакоў. У 1360-я гады ў Лідзе існавала францішканская місія, а ў 1387 годзе Ягайла заснаваў тут адзін зь першых касьцёлаў у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1396—1398 гадох у Лідзе жыў з сваім дваром выгнаны Тымурам хан Залатой Арды Тахтамыш, а ў 1411—1412 гадох — ягоны сын Джэлал ад-Дзін, які камандаваў татарскімі аддзеламі войска Вялікага Княства Літоўскага ў Грунвальдзкай бітве. З 1413 году места знаходзілася ў складзе Віленскага ваяводзтва^[1].

У XV—XVI стагодзьдзях Ліда была значным цэнтрам рамяства і гандлю, зьвязаным зь Вільняй, Наваградкам, Менскам, Полацкам. У гэты час места складалася з Рынка і 4 вуліцаў, таксама існавала прадмесьце Зарэчча. У сярэдзіне XVI ст. у Лідзе зьявіліся кальвіністы, прычым іхная колькасьць неўзабаве так павялічылася, што мескі касьцёл некаторы час ня дзеяў празь недахоп вернікаў^[1].


Мескі (1840 г.) і павятовы (1846 г.) гербы

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Ліда стала цэнтрам павету. 17 верасьня 1590 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «поле шчыта расьсечанае на дзьве часткі: правая — чырвоная з залатым ільвом, левая — блакітная з двума залатымі скрыжаванымі ключамі»^[4].

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў Ліды і ваколіцаў ліцьвінамі: «Мишковский Ян Семенов… литвин, шляхтич Лидского повета» (1633 год)^[5]. У матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1722 годам значыцца Nowicki Ignat., Lithvan. ex districtu Lidensi^[6].

За часамі Крывавага патопу (1654—1661) у 1659 годзе маскоўскае войска Івана Хаванскага штурмам узяла замак і спаліла яго^[1]. У другой палове XVII ст. у выніку войнаў з Маскоўскай дзяржавай і Швэцыяй Ліда прыйшла ў заняпад, толькі зь сярэдзіне XVIII ст. пачалося гаспадарчае ажыўленьне. У 1672 годзе тут заснавалі кляштар кармэлітаў.

У 1756^[1]—1834 гадох у Лідзе існавала сярэдняя навучальная ўстанова — піярскі калегіюм, выпускнікі якога пакінулі прыкметны сьлед у навуцы і літаратуры. У калегіюме навучаўся будучы прафэсар Віленскага ўнівэрсытэту Станіслаў Юндзіл. На 1792 год у месьце было 242 будынкі^[1].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Ліда апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету Слонімскай губэрні (з 1797 году ў складзе Літоўскай, з 1801 году — Гарадзенскай, з 1842 году — Віленскай губэрні). На 1837 год у месьце было 324 будынкі.

У 1863 і 1873 гадох у Лідзе збудавалі 2 бровары, у 1870—1880-я гады — гарбарныя прадпрыемствы, тытунёвую фабрыку, крухмальны завод. У 1884 годзе празь места праклалі чыгуначную лінію Вільня — Лунінец, у 1907 годзе — Маладэчна — Масты. У 1899 годзе ў Лідзе адкрылася лякарня на 25 ложкаў. У 1901 годзе адбыўся запуск чыгуналіцейнага, у 1903 годзе — лесапільнага, у канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў — 2 цагельных заводаў. Фальклярыст і этнограф Міхал Федароўскі, які зьбіраў этнаграфічную беларушчыну ў 1877—1904 гадох, засьведчыў пра Лідзкі павет, што сярод беларускага жыхарства назва ліцьвін азначала мясцовага жыхара («лідзяніна»)^[7].

На 1904 год у Лідзе было 1000 жылых дамоў (зь іх 275 мураваных), 14 дробных прадпрыемстваў (400 работнікаў), 170 рамесных майстэрань, 4 лякарні на 115 ложкаў, 6 пачатковых навучальных установаў (700 вучняў). На 1914 год у месьце працавала каля 40 прадпрыемстваў^[8].

За часамі Першай сусьветнай вайны ў верасьні 1915 году Ліду занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ліда абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР, а жыхары Лідзкай воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[9]. Увосень 1918 году ў Лідзе сфармавалася Самаабарона Лідзкай зямлі, якая пачала кіраваць местам па адыходзе немцаў, а таксама Нацыянальная рада Лідзкай зямлі і Кола полек у Лідзе. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Ліда ўвайшла ў склад Беларускай ССР, дзе стала цэнтрам павету («падраёну») Гарадзенскага раёну^[10], неўзабаве места занялі бальшавікі. 16—17 красавіка 1919 году Ліду адбілі польскія войскі. Чырвоная Армія, якая моцна змагалася за кантроль над местам пацярпела паразу — польскія войскі здабылі панцэрны цягнік, шмат зброі і ўзялі ў палон каля 350 салдатаў. Частка бальшавіцкіх войскаў справабала зьбегчы зь Ліды на ўсход, аднак польская кавалерыя дагнала іх у Ліпнішках і таксама ўзяла ў палон. У часе змаганьняў за Ліду жыдоўская частка насельніцтва места актыўна падтрымоўвала бальшавікоў^[11]. 7 чэрвеня 1919 году места разам з паветам трапіла ў склад Віленскай акругі Грамадзянскай управы ўсходніх земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі^[12]. Улетку 1920 году Ліду зноў занялі бальшавікі, 30 верасьня 1920 году — часткі польскага войска. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Ліда апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам павету ў Наваградзкім ваяводзтве. За польскім часам найбольшым прамысловым прадпрыемствам у Лідзе, вядомым вытворцай гумовага абутку, была фабрыка «Ардаль», заснаваная ў 1929 годзе. У месьце таксама працавалі прадпрыемствы па вытворчасьці сельскагаспадарчых прыладаў, вырабаў з дроту, гумы, піва і алею, а таксама кафлярні, тартакі і пякарні. 1 красавіка 1938 году да Ліды далучылі населены пункт з аднайменнай гміны — вёску Росьлякі^[13]

У 1939 годзе Ліда ўвайшла ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году стала цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 20 верасьня 1944 году ў складзе Гарадзенскай вобласьці). З 27 чэрвеня 1941 да 9 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1989 годзе ў Лідзе адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка Адаму Міцкевічу, у 1993 годзе — помніка Францішку Скарыну. У 2010 годозе ўпершыню з часоў падзеяў 1939 году ў цэнтральную частку Ліды вярнуліся назвы, беспасярэдне зьвязаныя з дасавецкай гісторыяй места: Грунвальдзкая і Замкавая вуліцы, а таксама бульвар імя вялікага князя Гедзіміна.

Галерэя

Гістарычная графіка

Старая графіка Ліды
Места і замак. Ю. Пешка, каля 1800 г.
Ратуша, 1803 г.
Замак. М. Кулеша, 1825 г.
«Ліда над ракой Лідзеяй».
Н. Орда, 1873 г.

Замак. В. Гразноў, 1874 г.
Замак. В. Дмахоўскі, 1882 г.
Кляштар кармэлітаў, 1917 г.
Сынагога, 1917 г.

Гістарычныя здымкі

Места на старых здымках
Фара (направа) і руіны касьцёла кармэлітаў (налева), 1900 г.
Замак, да 1914 г.
Кляштар кармэлітаў, 1916 г.
Сынагога, 1915 г.

Рынак, 1916 г.
Вуліца Садовая, 1916 г.
Касьцёл Сьвятога Язэпа, 1930 г.
Вуліца Віленская, 1930 г.

Крыніцы

^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Баравы Р. Ліда // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 197.
^ История, Лидский районный исполнительный комитет
^ Маргарыта Сідар. Усе — у Ліду, каб выпіць квасу з Гедымінам // Зьвязда : газэта. — 14 верасьня 2013. — № 173 (27538). — С. 8. — ISSN 1990-763x.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.
^ Служилые люди Сибири конца XVI – начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 576.
^ Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 315.
^ Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 453.
^ Коўкель І. Ліда // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 362.
^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 87—90.
^ Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.
^ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 marca 1938 r. o rozszerzeniu granic miasta Lidy w powiecie lidzkim województwie nowogródzkim, Dz. U. Nr 21, poz. 183 (пол.)

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9: Кулібін — Малаіта. — 560 с. — ISBN 985-11-0155-9
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Лаўрэш Л. Ліда ўчора і сёння: гісторыя горада ў выявах. — Ліда: Лідская друкарня, 2013. — 152 с ISBN 978-985-6437-29-1.
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ліды і Лідскага раёна. — Мн.: Беларусь, 2004. — 566 с.: іл. ISBN 985-01-0522-4
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884.

[evkl-1] а ^б ^в ^г ^д ^е Баравы Р. Ліда // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 197.

[2] История, Лидский районный исполнительный комитет

[3] Маргарыта Сідар. Усе — у Ліду, каб выпіць квасу з Гедымінам // Зьвязда : газэта. — 14 верасьня 2013. — № 173 (27538). — С. 8. — ISSN 1990-763x.

[4] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.

[5] Служилые люди Сибири конца XVI – начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 576.

[6] Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 315.

[7] Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 453.

[8] Коўкель І. Ліда // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 362.

[9] Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.

[at-10] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[11] Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 87—90.

[12] Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.

[13] Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 marca 1938 r. o rozszerzeniu granic miasta Lidy w powiecie lidzkim województwie nowogródzkim, Dz. U. Nr 21, poz. 183 (пол.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]