Бразылія
Бразылія República Federativa do Brasil | |||||
| |||||
Нацыянальны дэвіз: 'Ordem e Progresso (У перакладзе: «Парадак і прагрэс») | |||||
Дзяржаўны гімн: «Hino Nacional Brasileiro» | |||||
Афіцыйная мова | партугальская | ||||
Сталіца | Бразылія | ||||
Найбуйнейшы горад | Сан-Паўлу | ||||
Форма кіраваньня | Фэдэратыўная рэспубліка Луіс Інасію Лула да Сылва | ||||
Плошча • агульная • адсотак вады |
5-е месца ў сьвеце 8 515 767 км² 0,65 | ||||
Насельніцтва • агульнае (2024) • шчыльнасьць |
7-е месца ў сьвеце 220 051 512[1] 24,2/км² | ||||
СУП • агульны (2012) • на душу насельніцтва |
8-е месца ў сьвеце $3,250 трлн[1] $15100[1] | ||||
Валюта | Бразыльскі рэал (R$) (BRL) | ||||
Часавы пас • улетку |
BRT (UTC-2) BRST (UTC-2) | ||||
Незалежнасьць — аб’яўленая — прызнаная |
ад Партугаліі 7 верасьня 1822 29 жніўня 1825 | ||||
Аўтамабільны знак | BR | ||||
Дамэн верхняга ўзроўню | .br | ||||
Тэлефонны код | +55 | ||||
Бразы́лія (па-партугальску: Brasil) — пятая паводле плошчы й колькасьці насельніцтва краіна сьвету; пры насельніцтве ў 220 мільёнаў чалавек Бразылія займае першае месца па яго колькасьці сярод краінаў Паўднёвай Амэрыкі. Бразыльскі карнавал ёсьць бадай самай вядомай зьявай жыцьця, якая адразу асацыюецца з Бразыліяй.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Асноўны артыкул: Гісторыя Бразыліі
Дакаляніяльны час
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Землі сучаснай Бразыліі былі заселеныя першымі людзьмі ня менш як за 10 тысячаў гадоў да адкрыцьця краіны эўрапейцамі.
Партугальская калянізацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У 1500 годзе партугалец Пэдру Алварыш Кабрал, зьбіўшыся з курсу на шляху ў Індыю, прыстаў каля сучаснага Порта Шэгура. Было вырашана назваць тыя землі «Зямля сьвятога крыжа» (парт. Terra da Santa Cruz), але назва ня ўтрымалася. Упершыню афіцыйна назва Бразылія была ўжытая ў 1505 годзе. У 1533 годзе калёнія была падзеленая на 15 капітанстваў (парт. capitanias) на чале якіх стаяў губэрнатар (парт. capitães). Тым ня менш, такая страктура спрыяла тэндэцыям да дэцэнтралізацыі і неарганізаванасьці, таму ў 1549 годзе партугальскі кароль Жуан III зьмяніў адміністрацыйна-тэрытарыяльны кантроль, усталяваўшы адзінае генэрал-губэрнатарства Бразылія, то бок адзінай і цэнтралізаванай партугальскай калёніяй у Паўднёвай Амэрыцы. На працягу першых двух стагодзьдзяў калянізацыі карэнныя народы і эўрапейскія калянізатары жылі ў пэрманэнтным стане вайны, ствараючы зьвязы, каб атрымаць нейкія перавагі ў дачыненьні адзін аднаго[2][3]. У 1549 годзе было забаронена эксплюатаваць індзейцаў, якія прынялі хрысьціянства ў якасьці нявольнікаў, у тым самым годзе былі прывезеныя першыя нявольнікі з Афрыкі. Да сярэдзіны XVI стагодзьдзя трысьняговы цукар стаў найбольш важным экспартным таварам Бразыліі, што павялічыла попыт на рабоў, якія масава набываліся з рынкаў нявольнікаў у Афрыцы на поўдзень ад Сахары[4], а таксама з партугальскіх калёніяў у Афрыцы, якія сёньня складаюць тэрыторыю Анголы і Мазамбіку.
Незалежная імпэрыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Напачатку XIX стагодзьдзя напружанасьць паміж партугальцамі і бразыльцамі павялічылася. 7 верасьня 1822 году прынц Пэдру I абвесьціў незалежнасьць краіны ад Партугаліі. Празь месяц ён быў абвешчаны першым імпэратарам Бразыліі пад імём Пэдру I, у выніку чаго паўстала Бразыльская імпэрыя[5].
Хутка паслья гэтага пачалася Бразыльская вайна за незалежнасьць, якая распаўсюдзілася на паўночныя, паўночна-ўсходнія рэгіёны і правінцыю Сысплатына[6]. Апошнія партугальскія жаўнеры капітулявалі 8 сакавіка 1824 году, а 29 жніўня 1825 году Партугалія афіцыйна прызнала незалежнасьць новай краіны.
7 красавіка 1831 году праз пэрыяд адміністрацыйнага хаосу і палітычнага іншадумства як то зь лібэральных і кансэрватыўных бакоў палітычнай эліты, а таксама спробы рэспубліканскага пераўладкаваньня, Пэдру зьбег у Партугалію, адракаючыся ад бразыльскага стальцу на карысьць свайго пяцігадовага сына і насьледніка Пэдру II.
Паколькі новы імпэратар праз свой узрост ня быў здольны кіраваць дзяржавай, улада адыйшла да Нацыянальнага сходу. Без харызматычнай постаці на працягу гэтага пэрыяду меў месца шэраг бунтаў і паўстаньняў, як то бунты ў правінцыі Гран-Пара, Мараньян, Баія і горадзе Салвадор, а таксама вайна Фарапус у Рыё-Грандзі-ду-Сул, якую падтрымаў Джузэпэ Гарыбальдзі. Паўстанцы прадстаўлялі незадаволенасьць правінцыяў цэнтральнай уладай, у спалучэньні з сацыяльнай напружанасьцю, рабаўладаньнем і імкненьнем да стварэньня нацыянальнай дзяржавы. Гэты пэрыяд унутранай палітычнай і сацыяльнай нестабільнасьці, які ўключаў паўстаньне Праейра ў правінцыі Пэрнамбуку, быў пераадолены толькі ў канцы 1840-х гадоў пасьля заканчэньня рэгентства і каранацыі Пэдру II.
Далейшая ўнутрыпалітычная дыскусія была сканцэнтраваная на праблеме рабства. Трансатлянтычны гандаль рабамі быў забаронены ў 1850 годзе[7], паводле Абэрдынскага акту брытанцы атрымалі правы затрымліваць і правяраць любы бразыльскі карабель пры падазрэньні ў перавозцы рабоў, то бок інстытут гандлю рабамі ў краіне быў афіцыйна забаронены[8]. Замежныя справы імпэрыі былі ў асноўным сканцэнтраваны на стасунках з краінамі-суседзямі. Пасьля далёкай Аргентына-бразыльскай вайны, у выніку якой Уругвай здабыў незалежнасьць[9], Бразылія атрымала перамогу ў трох міжнародных канфліктах падчас 58-гадовага кіраваньня Пэдру II, то бок у Плятынскай, Уругвайскай і спусташальнай Парагвайскай вайне.
Не зважваючы на тое, што ў большасьці бразыльцаў не было жаданьня зьмяняць форму кіраваньня краіны, 15 лістапада 1889 году, дзякуючы намаганьням вайсковых афіцэраў, пры падтрымцы землеўладальнікаў і фінансавых элітаў, манархія была зрынута ў выніку вайсковага перавароту[10]. Сёньня 15 лістапада адзначаецца ў Бразыліі як Дзень Рэспублікі, то бок нацыянальнае сьвята[11].
Раньняя рэспубліка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Раньні рэспубліканскі ўрад па сутнасьці быў вайсковай дыктатурай, то бок вайскоўцы дамінавалі ў дзяржаўных справах як у Рыю-дэ-Жанэйру, гэтак і ў іншых штатах. Свабода прэсы зьнікла, а выбары знаходзіліся пад кантролем тых, хто трымаў уладу ў сваіх руках. Толькі ў 1894 годзе пасьля сэрыі сур’ёзных крызісаў у эканоміцы і ваеннай справе цывільныя асобы прыйшлі да ўлады і заставалася там да кастрычніка 1930 году[12][13].
Сучаснасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Пасьля самагубства аўтарытарнага прэзыдэнта краіны Жэтулію Варгаса, новым кіраўніком дзяржавы ў 1956 годзе быў абраны Жусэліну Кубічак, які ўзяў на ўзбраеньне прымірэнчую пазыцыю ў адносінах да палітычнай апазыцыі, што дазволіла яму кіраваць без сур’ёзных крызісаў. Эканоміка і прамысловы сэктар Бразыліі на гэтым тле палітычнай стабільнасьці вырасьлі, але галоўным ягоным дасягненьнем было будаўніцтва новай сталіцы Бразылія, якое было скончана ў 1960 годзе.
Пераемнік Кубічака, Жанію Кўадрус, сышоў у адстаўку ў 1961 годзе менш чым праз год пасьля ўступленьня на пасаду. Ягоны віцэ-прэзыдэнт Жуан Гуларт заняў прэзыдэнцкую пасаду, аднак быў скінуты ў красавіку 1964 году ў выніку вайсковага перавароту, які прывёў да ўлады вайсковае кіраўніцтва.
Новы рэжым павінен быў стаць часовым да абраньня цывільнай улады, але паступова захапіў усю ўладу ў краіне. Прыгнёт і палітычны перасьлед адбываўся ня толькі да партызанаў, што выступілі супраць хунты, але і закрануў інстытуцыйных праціўнікаў, мастакоў, журналістаў і іншых прадстаўнікоў грамадзянскай супольнасьці[14], унутры і па-за межамі краіны, праз сумнавядомую апэрацыю «Кондар»[15]. Нягледзячы на сваю жорсткасьць, якая ўласьцівая і іншым аўтарытарным рэжымам, праз эканамічны бум, вядомы як «эканамічны цуд», рэжым дасягнуў піка папулярнасьці ў пачатку 1970-х гадох.
Не зважаючы на паразу левых партызанаў у барацьбе супраць дыктатарскай улады, якая працягвала рэпрэсіі, але празь няздольнасьць супрацьстаяць пэрыяду эканамічных крызаў і народнага ціску, аслабленьне аўтарытарызму сталася перазьбежным, што вымусіла генэрала Эрнэсту Гейзэла пачаць рух на палітычную лібэралізацыю. У 1979 годзе генэрал і прэзыдэнт Бразыліі Жуан Фігейрэду спрыяў прасоўваньню закону аб амністыі і Бразылія пачала павольнае вяртаньне да дэмакратыі, якое было завершана на працягу 1980-х гадоў.
Ад 2016 да 2019 году прэзыдэнтам быў Мішэл Тэмэр, які замяніў Дылму Русэф пасьля ейнага імпічмэнту[16]. Тэмэр заняў гэтую пасаду як віцэ-прэзыдэнт, а ўжо з 1 студзеня 2019 году да 1 студзеня 2023 году пасаду займаў Жаір Балсанару, які быў абраны кіраўніком краіны на чарговых прэзыдэнцкіх выбарах.
Палітыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Палітычная сыстэма
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Бразылія зьяўляецца дэмакратычнай фэдэратыўнай рэспублікай з прэзыдэнцкай сыстэмай кіраваньня[17]. Прэзыдэнт зьяўляецца кіраўніком дзяржавы і абіраецца тэрмінам на чатыры гады[17], з магчымасьцю перавыбраньня на другі тэрмін запар. Прэзыдэнт прызначае міністраў дзяржавы, якія аказваюць дапамогу ў кіраваньні дзяржавай[17]. Парлямэнт Бразыліі зьяўляецца дзьвюхпалатным і падзяляецца на фэдэральны сэнат (81 месца) і палату дэпутатаў (513 месцаў). Паводле індэксу дэмакратыі на 2010 год Бразылія належыць да дэмакратычных краінаў сьвету[18].
Усе чальцы выканаўчай і заканадаўчай галінаў улады абіраюцца непасрэдна[19]. Судзьдзі і іншыя судовыя чыноўнікі прызначаюцца толькі пасьля праходжаньня ўступных экзамэнаў[19]. Большую частку сваёй гісторыі ў Бразыліі ўсталяваная шматпартыйная сыстэма і прапарцыйнае прадстаўніцтва. Галасаваньне зьяўляецца абавязковым для пісьменных людзей паміж 18 і 69 гадамі, і неабавязковым для непісьменных і тых, чый узрост вар’іруецца ад 16 да 18 гадоў або большы за 70 год[17].
Самымі папулярнымі палітычнымі партыямі зьяўляюцца партыя працоўных, Бразыльская сацыял-дэмакратычная партыя, Бразыльскі дэмакратычны рух і партыя дэмакратаў. Амаль усе ўрадавыя і адміністрацыйныя функцыі ажыцьцяўляюцца ворганамі і ўстановамі, якія ўваходзяць у склад выканаўчай улады.
Замежная палітыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Традыцыйна Бразылія была лідэрам у лацінаамэрыканскай супольнасьці й мела вельмі паважную ролю ў сыстэме калектыўнай бясьпекі, а таксама эканамічнай каапэрацыі паўднёвага паўшар’я. Цяпер Бразылія зьяўляецца сябрам Міжамэрыканскай дамовы ўзаемнай дапамогі, а таксама сябрам Арганізацыі амэрыканскіх дзяржаў. Ня так даўно Бразылія пачала надаваць высокі прыярытэт дачыненьням са сваімі паўднёва-амэрыканскімі суседзямі й увайшла ў Амазонскі пакт, Асацыяцыю лацінаамэрыканскай інтэграцыі і Мэркасур. Разам з Аргентынай, Чылі і ЗША, Бразылія адзін з гарантаў пэруанска-эквадорскага мірнага працэсу, а таксама Бразылія пасылала сваіх жаўнераў у складзе войскаў ААН, каб забясьпечыць спакой у Бэльгійскім Конга, на Кіпры, Мазамбіку, Анголе, Усходнім Тыморы. У 2004—2005 гадох уваходзіла ў склад Рады Бясьпекі ААН. Зараз прэтэндуе на ўваход на пастаяннай аснове разам зь Індыяй, Нямеччынай, Японіяй, ПАР.
Адкрытым пытаньнем бразыльскай замежнай палітыкі ёсьць некалькі неўрэгуляваных памежных справаў з Уругваем.
Дачыненьні зь Беларусьсю
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Асноўны артыкул: Беларуска-бразыльскія дачыненьні
10 лютага 1992 году ўрады Беларусі і Бразыліі ўсталявалі дыпляматычныя дачыненьні. 23 лютага 2011 году 1-ы амбасадар Беларусі ў Бразыліі Леанід Крупец прыбыў у сталіцу Бразылія, дзе 12 жніўня ўручыў даверчыя граматы прэзыдэнтцы Дылме Русэф. У чэрвені 2011 году адчынілася Амбасада Бразыліі ў Беларусі. 5 жніўня 2019 году набыло моц беларуска-бразыльскае Пагадненьне «Аб супрацы ў галіне адукацыі». На 2021 год Бразылія была найбольшым гандлёвым партнэрам Беларусі сярод краінаў Паўднёвай Амэрыкі і ўваходзіла ў 20-ку краінаў з найбольшым абсягам таваразвароту зь Беларусьсю. У Бразылію пераважна пастаўлялі: калійныя ўгнаеньні і сталёвы дрот, баваўняную і льняную тканіну, шыны. У Беларусь прадавалі: пасажырскія самалёты, палімэры прапілену і этылену, каву і распыляльнікі парашкоў. Беларуская дыяспара сустракалася ў сталіцы Бразылія і 9 штатах Бразыліі: Амазонас і Рыю-дэ-Жанэйру, Сан-Паўлу і Рыю-Грандзі-ду-Норці, Мінас-Жэрайс і Гаяс, Рыю-Грандзі-ду-Сул, Сэара і Санта-Катарына.
Узброеныя сілы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Бразылія мае найбольшыя ў Лацінскай Амэрыцы ўзброеныя сілы, якія з 1999 году падзяляюцца на тры роды войскаў. Поўная колькасьць войскаў складае 360 тыс. чалавек[1]. У войска прызываюцца мужчыны ва ўзросьце 19 гадоў. Фінансаваньне дастаткова нізкае — 1,1% СУП у 2023 годзе[1]. У 2007 годзе прэзыдэнт Бразыліі абяцаў адрадзіць ВПК і значна павялічыць асігнаваньні на войска. Адраджэньне ВПК, па ягоных словах, надасьць іншы ўзровень успрыманьня Бразыліі ў сьвеце. Напрыканцы 1990-х гадоў ВПК Бразыліі прыносіў дастаткова вялізны кавалак прыбытку краіны, але за пераходны час, пасьля паразы вайсковай дыктатуры, стаўся неканкурэнтназдольным. Былі спыненыя шматлікія вайсковыя праграмы. Зараз паціху іх пачынаюць адраджаць. У тым ліку з 2007 году адрадзілі праграму будаўніцтва атамнага падводнага чоўна[20].
Бразылія ў сваім складзе мае наземныя ўзброеныя сілы, марскі флёт (Marinha do Brasil), у складзе якога паветраныя сілы й марская пехота (Corpo de Fuzileiros Navais), а таксама паветраныя сілы (Forca Aerea Brasileira). Бразылія праводзіла праграму стварэньня ядзернае зброі, але па прыходзе да ўлады грамадзянскае ўлады праграма была зачынена.
Геаграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Бразылія займае вялікую тэрыторыю ўздоўж усходняга ўзьбярэжжа Паўднёвай Амэрыкі, амываецца Атлянтычным акіянам, а таксама мае агульную мяжу з Уругваем на поўдні, Аргентынай і Парагваям на паўднёвы захадзе, Балівіяй і Пэру на захадзе, Калюмбіяй на паўночным захадзе, Вэнэсуэлай, Сурынамам, Гаянай і францускім заморскім дэпартамэнтам Францускай Гвіянай на поўначы. Такім чынам, Бразылія мяжуе з кожнай краінай Паўднёвай Амэрыкай за выключэньнем Эквадору й Чылі. Агульная даўжыня мяжы складае 16 145 км. Зь іх узьбярэжжа займае 7491 км.
Аргентына | 1263 км |
Балівія | 3403 км |
Вэнэсуэла | 2137 км |
Гаяна | 1308 км |
Калюмбія | 1790 км |
Парагвай | 1371 км |
Пэру | 2659 км |
Сурынам | 515 км |
Уругвай | 1050 км |
Француская Гвіяна | 649 км |
Найвышэйшай кропкай Бразыліі зьяўляецца Пік да Нэбліна — 2994 м н.у.м.[1]
Найдаўжэйшай ракой Бразыліі зьяўляецца Амазонка, таксама вялікімі рэкамі зьяўляюцца:
Бразылія падзяляецца на 26 штатаў (па-гішпанску: estados).
Насельніцтва
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Асноўныя зьвесткі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Колькасьць насельніцтва — 220 млн (ацэнка на 2024)
Гадавы прырост — 0,61% (ацэнка 2024[1])
Сярэдняя працягласьць жыцьця — 72,6 гадоў у мужчын, 80,1 — у жанчын.
Этна-расавы склад — белыя 43,5%, мулаты (Pardo) 45,3%, чорныя 10,2%, іншыя (па ацэнках 2022 году)[1]
Мовы — партугальская (афіцыяльная й найбольш распаўсюджаная), а таксама выкарыстоўваюць гішпанскую, нямецкую, італьянскую, японскую й іншыя мовы.
Пісьменнасьць — 94,7% (ацэнка 2022 году)
Гарадзкое насельніцтва — 87,8% (ацэнка 2023 году)
Рэлігія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- 52,8% насельніцтва вызнае каталіцтва
- 26,7% вызнае пратэстанцтва
- 0,6% называюць сабе атэістамі
- 1,8% вызнаюць традыцыйныя афрыканскія рэлігіі[1].
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Азаску — горад у штаце Сан-Паўлу
- Акры — штат Бразыліі
- Арара — горад у штаце Параіба
- Іту — горад у штаце Сан-Паўлу
- Каскавэл — муніцыпалітэт у штаце Парана
- Курыціба — горад, цэнтар штату Парана
- Манаўс — горад, цэнтар штату Амазонас
- Мату-Гросу — штат Бразыліі
- Парана — горад у штаце Энтрэ-Рыас
- Паўлінія — горад у штаце Сан-Паўлу
- Порту-Алегры — горад, цэнтар штату Рыю-Грандзі-ду-Сул
- Порту-Вэлью — горад, цэнтар штату Рандонія
- Сальвадор (горад) — горад, цэнтар штату Баія
- Сан-Жазэ-дус-Кампус — горад у штаце Сан-Паўлу
- Фарталеза — горад, цэнтар штату Сэара
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ а б в г д е ё ж з і Brazil (анг.) The World Factbook 2021. ЦРУ (2021).
- ^ Meuwese, Mark. «Brothers in Arms, Partners in Trade: Dutch-Indigenous Alliances in the Atlantic World, 1595–1674». Koninklijke Brill NV. 2012. ISBN 9789004210837
- ^ Metcalf, Alida C. Go-betweens And the Colonization of Brazil: 1500–1600. — University of Texas Press, 2005. — P. 70.
- ^ Richard Middleton, Anne Lombard Colonial America: A History to 1763. — 1st edition. — Wiley-Blackwell Publishing, 1992. — ISBN 978-1-4443-9628-7
- ^ Vianna, Hélio. História do Brasil: período colonial, monarquia e república. — 15th ed. — São Paulo: Melhoramentos, 1994. — P. 418.
- ^ Diégues, Fernando. A revolução brasílica. — Rio de Janeiro: Objetiva, 2004. — P. 168, 164, 178.
- ^ Bethell, Leslie The Abolition of the Brazilian Slave Trade: Britain, Brazil and the Slave Trade. — Cambridge University Press, 1970. — (Cambridge Latin American Studies).
- ^ Scott, Rebecca and others The Abolition of Slavery and the Aftermath of Emancipation in Brazil. — Duke University Press, 1988. — ISBN 0822308886
- ^ Levine, Robert M. «The history of Brazil». Greenwood Publishing Group, Inc. 1999. — С. 62.
- ^ Smallman, Shawn C. (2002). «The Overthrow of the Empire». Fear in Memory in the Brazilian Army and Society. University of North Carolina Press. — С. 16–18. — ISBN 978-0-8078-5359-7.
- ^ «Brazil's Proclamation of the Republic through the press». The Brazilian Report.
- ^ Triner, Gail D. Banking and Economic Development: Brazil, 1889–1930. — Palgrave, 2000. — P. 69—74. — ISBN 0-312-23399-X
- ^ Needell, Jeffrey D. A Tropical Belle Epoque: Elite Culture and Society in Turn-of-the-Century Rio de Janeiro. — Cambridge University Press, 2010. — P. 10—12.
- ^ Richard Young, Odile Cisneros Historical Dictionary of Latin American Literature and Theater. — Scare Crow Press, 2011. — P. 224.
- ^ Laurence Burgorgue-Larsen & Amaya Úbeda de Torres The Inter-American Court of Human Rights: Case Law and Commentary. — Oxford University Press, 2011. — ISBN 9780199588787
- ^ Brazil's Senate ousts Rousseff in impeachment vote. CNN (1 верасьня 2016).
- ^ а б в г Brazilian Federal Constitution (парт.). Presidency of the Republic (1988). Архіўная копія ад 17 красавіка 2002 г.
- ^ «Democracy Index 2010». eiu.com.
- ^ а б Political Institutions – The Executive (анг.). Embassy of Brazil (2011). Архіўная копія ад 25 ліпеня 2011 г.
- ^ Безопасность: атомная подлодка для Лулы (рас.)