Пратэстанцтва
Пратэста́нцтва, пратэстанты́зм (па-лацінску: protestans) — адзін з трох, нараўне з каталіцтвам і праваслаўем, галоўных кірункаў хрысьціянства, які ўяўляе сабой сукупнасьць шматлікіх і самастойных цэркваў і дэнамінацыяў, зьвязаных сваім паходжаньнем з Рэфармацыяй — шырокім антыкаталіцкім рухам XVI стагодзьдзя ў Эўропе. Для пратэстанцтва характэрна крайняя разнастайнасьць вонкавых формаў і практык ад царквы да царквы й ад дэнамінацыі да дэнамінацыі. Па гэтым чыньніку пратэстанцтва можна апісаць толькі ў агульных рысах.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Часы да Рэфармацыі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Многія з асобных ідэяў, якія браліся рознымі рэфарматарамі, мелі гістарычных папярэднікаў; аднак называць іх «протарэфарматарамі» — спрэчна, бо часта іхняя тэалёгія ўтрымлівала элемэнты, якія не асацыююцца з пазьнейшымі пратэстантамі, альбо якія сьцьвярджаліся аднымі пратэстантамі, але адрыналіся іншымі, альбо якія былі толькі павярхоўна падобныя. Адным з самых раньніх дзеячаў, якога ўзьвялічвалі як пратэстанцкага прадвесьніка, быў Явініян, які жыў у IV стагодзьдзі. Ён крытыкаваў манаства, аскетызм і верыў, што выратаваны вернік аніколі ня можа быць пераможаны Сатаною[1].
У IX стагодзьдзі тэоляг Готшалк Орбэйскі быў асуджаны Каталіцкай Царквой за герэтычныя погляды. Готшалк лічыў, што збаўленьне праз Ісуса было абмежаваным і што ягонае адкупленьне прызначанае толькі для абраных[2]. Ягоная тэалёгія прадбачыла пратэстанцкую рэфармацыю[3][4]. Ратрамн таксама абараняў тэалёгію Готшалка і адмаўляў сапраўдную прысутнасьць Хрыста ў эўхарыстыі. Ягоныя творы таксама паўплывалі на пазьнейшую пратэстанцкую думку за часам Рэфармацыі[5]. Кляўдыюс Турынскі ў IX стагодзьдзі таксама прытрымліваўся пратэстанцкіх ідэяў, як то «толькі вера» і адхіленьне першаснасьці Пятра[6].
У канцы 1130-х гадоў італьянскі рэгулярны канонік Арнольд Брэшыянскі стаў адным зь першых тэолягаў, якія спрабавалі рэфармаваць Каталіцкую Царкву. Па ягонай сьмерці вучэньне пра апостальскую беднасьць стала папулярным сярод арнальдыстаў, а пазьней шырэй распаўсюдзілася сярод вальдэнсаў і духоўных францысканцаў, не зважаючы на тое, што аніводнага ягонага пісьмовага твора не захавалася праз афіцыйнае асуджэньне. У пачатку 1170-х гадоў П’ер Вальдо заснаваў рух вальдэнсаў. Ён прапаведаваў інтэрпрэтацыю Эвангельля, якая выклікала канфлікты з Каталіцкай Царквой. Да 1215 году вальдэнсаў абвесьцілі гератыкамі і пачалі іхні перасьлед. Не зважаючы на гэта, рух працягвае існаваць у Італіі і сёньня як частка шырэйшай рэфармаванай традыцыі.
У 1370-х гадах оксфардзкі тэоляг і сьвятар Джон Ўікліф, якога пазьней назвалі «ранішняй зоркай Рэфармацыі», пачаў сваю дзейнасьць як ангельскі рэфарматар. Ён адмаўляў уладу папы над сьвецкай уладай, бо лічыў, што любы чалавек у стане сьмяротнага граху губляе ўладу, а сьвятар, які мае маёмасьць, улучна з папам, мае такі цяжкі грэх. Ён, магчыма, пераклаў Біблію на народную ангельскую мову і прапаведаваў антыклерыкальныя і стаяў за антыклерыкальныя і біблійна-цэнтрычныя рэформы. Ягонае адмаўленьне рэальнай боскай прысутнасьці ў элемэнтах прычашчэньня прадказвала падобныя ідэі Ульрыха Цьвінглі ў XVI стагодзьдзі. Прыхільнікаў Ўікліфа пачалі называць лолардамі[7]. Зь першай дэкады XV стагодзьдзя каталіцкі сьвятар і чэскі рэфарматар Ян Гус, знаходзячыся пад уплывам прац Ўікліфа, заснаваў гусіцкі рух. Ён рашуча адстойваў сваю рэфармісцкую рэлігійную плынь. Яго адлучылі ад царквы і спалілі на вогнішчы ў Канстанцы ў 1415 годзе сьвецкія ўлады за непахісную і ўпартую герэтычнасьць. Па ягоным пакараньні пачалося паўстаньне. Гусіты разграмілі пяць крыжовых паходаў, абвешчаных супраць іх папам.
Пазьнейшыя тэалягічныя спрэчкі прывялі да падзелу гусітаў. Утраквісты сьцьвярджалі, што падчас эўхарыстыі вернікам павінны давацца і хлеб, і віно. Іншая значная фракцыя, табарыты, выступала супраць утраквістаў у бітве пры Ліпанах за часам Гусіцкіх войнаў. Гусіты падзяліліся на мерную і радыкальную плыні. Іншыя меншыя рэгіянальныя адгалінаваньні гусіцкага руху ў Багеміі ўлучалі адамцаў, арабітаў, сіроткаў і пражанаў. Гусіцкія войны завяршыліся перамогай імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Сыгізмунда, ягоных каталіцкіх хаўрусьнікаў і мерных гусітаў, а таксама паразай радыкальных гусітаў. Напружанасьць узрасла, калі за часам Трыццацігадовай вайны ў 1620 годзе баявыя дзеі дасягнулі Багеміі. І мерныя, і радыкальныя гусіцкія плыні сталі ўсё больш перасьледавацца каталіцкай царквой і войскамі імпэратара. У XIV стагодзьдзі нямецкая містычная група Готэсфройндэ крытыкавала Каталіцкую царкву і карупцыю ў ёй. Шматлікія лідэры групы былі пакараныя сьмерцю за нападкі на Каталіцкую царкву, а самі яны верылі, што Божы суд хутка абрынецца на яе. Готэсфройндэ былі дэмакратычным сьвецкім рухам і папярэднікамі Рэфармацыі, надаючы вялікую ўвагу сьвятасьці і пабожнасьці.[8]
Пачынаючы з 1475 году, італьянскі дамініканскі манах Джыраляма Саванароля заклікаў да хрысьціянскага абнаўленьня. Пазьней Мартын Лютэр сам прачытаў некаторыя працы манаха і назваў яго мучанікам і папярэднікам Рэфармацыі, чые ідэі пра веру і ласку прадказвалі лютэранскае вучэньне аб апраўданьні толькі празь веру.[9]
Некаторыя пасьлядоўнікі Яна Гуса заснавалі групу, вядомую як Адзінства братоў, якое было адноўленае і ачоленае графам Нікаляўсам фон Цынцэндорфам у саксонскім Гэрнгуце ў 1722 годзе пасьля амаль поўнага зьнішчэньня за час Трыццацігадовай вайны і Контрарэфармацыі. Сёньня гэтая плынь вядомая як Мараўская царква. У XV стагодзьдзі тры нямецкія тэолягі прадказалі Рэфармацыю, як то Вэсэль Гансфорт, Ёган Рухат фон Вэзэль і Яганэс фон Гох. Яны абаранялі гэтыя ідэі, як перадвызначаныя і нябачныя царкве, і адмаўлялі каталіцкае вучэньне пра апраўданьне і аўтарытэт папы, а таксама ставілі пад сумнеў практыку манаства.[10] Вэсэль Гансфорт таксама адмаўляў транссубстанцыю і прадказаў лютэранскае вучэньне пра апраўданьне толькі празь веру[11].
Рэфармацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Рэфармацыя пачалася як спроба рэфармаваць Каталіцкую Царкву.
.jpg)
У вечар усіх сьвятых 31 кастрычніка 1517 году Мартын Лютэр, як лічыцца, прыбіў свае 95 тэзаў да дзьвярэй Вітэнбэрскай царквы. У іх ён выкрываў дактрынальныя і практычныя злоўжываньні Каталіцкай Царквы, асабліва продаж індульгенцыяў. Тэзы крытыкавалі многія аспэкты царкоўных практык, у тым ліку вучэньне пра чысьцец, нябесны суд і аўтарытэт папы. Пазьней Лютэр напісаў працы супраць пакланеньня Паньне Марыі, заступніцтва і культу сьвятых, абавязковага цэлібату для духавенства, манаства, царкоўнага права, адлучэньня, ролі сьвецкіх уладаў у рэлігійных справах, сувязі хрысьціянства з законам, добрых учынкам і сакрамэнтаў[12].
Рэфармацыя дала разьвіцьцё пісьменнасьці і друку, які надоечы да гэтага вынайшаў Ёган Гутэнбэрг[13]. Лютэраў пераклад Бібліі на нямецкую мову стаў важнай падзеяй у справе распаўсюду пісьменнасьці і спрыяў друку і пашырэньню рэлігійных кнігаў і брашураў. З 1517 году рэлігійныя тэксты хутка распаўсюджваліся ва ўсёй Эўропе[14]. Пасьля адлучэньня Лютэра ад царквы і асуджэньня Рэфармацыі папам, працы і ідэі Жана Кальвіна адыгралі значную ролю ў фармаваньні агульнай плятформы для пратэстанцкіх групаў у Швайцарыі, Шатляндыі, Вугоршчыне, Нямеччыне ды іншых краінах.
Па выгнаньні біскупа Жэнэвы ў 1526 годзе і няўдалых спробаў рэфарматара Гіёма Фарэля, Кальвін быў запрошаны ўладкаваць маральнае і рэлігійнае жыцьцё горада. Ягоныя статуты 1541 году рэгулявалі супрацоўніцтва царкоўных уладаў зь мескай радай і кансысторыяй, усталёўваючы строгую мараль у розных сфэрах жыцьця. Па заснаваньні Жэнэўскай акадэміі ў 1559 годзе Жэнэва стала неафіцыйнай сталіцай пратэстанцкага руху, забясьпечваючы прытулак пратэстанцкім уцекачам і рыхтуючы кальвінісцкіх місіянэраў. Нават па сьмерці Кальвіна ў 1563 годзе ягонае вучэньне працягвала свой распаўсюд у Эўропе.
Пратэстанцтва таксама распаўсюдзілася зь нямецкіх земляў на Францыю, дзе пратэстантаў празвалі гугенотамі. Жан Кальвін, знаходзячыся ў Жэнэве, працягваў цікавіцца рэлігійнымі справамі ў Францыі і рэгулярна рыхтаваў пастараў дзеля кіраваньня там суполкамі. Не зважаючы на жорсткія перасьледы, рэфармаваная традыцыя паступова распаўсюдзілася на значных абшарах краіны, прывабліваючы тых, каго адштурхоўвала ўпартасьць і самазадаволенасьць каталіцкіх гарархаў. Францускае пратэстанцтва набыло выразны палітычны характар, што асабліва выявілася ў 1550-х гадах, калі значная колькасьць шляхты прыняла рэфармацыйныя ідэі. Гэта стварыла перадумовы да сэрыі канфліктаў, вядомых як Францускія рэлігійныя войны. Грамадзянскія войны ўзмацніліся па раптоўнай сьмерці караля Генрыха II у 1559 годзе. Жорсткасьць і жах сталі вызначальнымі рысамі гэтага часу, а найбольш жахлівым эпізодам уважаецца Барталямэеўская ноч у жніўні 1572 году. У гэты час каталікі зьнішчылі ад 30 тысяч да 100 тысяч гугенотаў ва ўсёй Францыі.
Войны сьцішыліся толькі пасьля таго, як Генрых IV у 1598 годзе выдаў Нанцкі эдыкт, які гарантаваў афіцыйную, але і абмежаваную, талерантнасьць да пратэстанцкай меншасьці. Аднак каталіцызм заставаўся афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй, і становішча францускіх пратэстантаў паступова пагоршылася. Урэшце, у 1685 годзе Людовік XIV выдаў эдыкт Фантэнблё, які скасаваў Нанцкі эдыкт і зноў узаконіў каталіцызм як адзіную дапушчальную рэлігію. У адказ на гэта Фрыдрых Вільгэльм I, курфюрст Брандэнбурскі, выдаў Патсдамскі эдыкт, які дазволіў гугенотам вольна пакінуць Францыю і знайсьці прытулак па-за межамі краіны. У канцы XVII стагодзьдзя многія гугеноты перасяліліся ў Ангельшчыну, Нідэрлянды, Прусію, Швайцарыю, а таксама ў ангельсія і галяндзкія калёніі. Значная супольнасьць гугенотаў засталася ў рэгіёне Сэвэнны.
Раўналежна з падзеямі ў Нямеччыне, у Швайцарыі зарадзіўся рух, ачолены Ульрыхам Цьвінглі. Ён быў навукоўцам і казальнікам, які ў 1518 годзе пераехаў у Цюрых. Два існыя рухі пагаджаліся ў многіх тэалягічных пытаньнях, але некаторыя рознагалосьсі не дазволілі ім аб’яднацца. Старая варожасьць паміж германскімі княствамі і Швайцарскай канфэдэрацыяй прывяла да гарачых дыскусіяў наконт таго, наколькі ідэі Цьвінглі былі заснаваныя на лютэранстве. Нямецкі князь Філіп Гэсэнскі бачыў патэнцыял у стварэньні альянсу паміж Цьвінглі і Лютэрам. У 1529 годзе ён зладзіў сустрэчу ў сваім замку, вядомую як Марбурскі дыспут, які стаў знакаміты сваёй няўдачай. Абодва багасловы ня здолелі знайсьці згоду праз рознагалосьсі ў пытаньні адной ключавой дактрыны.
У 1534 годзе кароль Генрых VIII паклаў канец усялякай папскай уладзе ў Ангельшчыне пасьля таго, як папа адмовіўся ануляваць ягоны шлюб з Кацярынай Арагонскай[15]. Гэта дало мажлівасьць прасоўваньню рэфармацыйных ідэяў у дзяржаве. Рэфарматары Англіканскай царквы вагаліся паміж прыхільнасьцю да старажытных каталіцкіх традыцыяў і больш рэфармаваных прынцыпаў, паступова выпрацоўваючы ўласную традыцыю, якую пачалі ўспрымаць як «пасярэдні шлях» паміж каталіцтвам і пратэстанцтвам. Ангельская Рэфармацыя рабілася асаблівым шляхам. Ейная спэцыфічнасьць вызначалася тым, што першапачаткова яна была выкліканая палітычнымі патрэбамі Генрыха VIII. Кароль пастанавіў вывесьці Англіканскую царкву з-пад улады Рыму. У 1534 годзе Акт аб вяршэнстве прызнаў Гэнрыха VIII «адзіным вярхоўным кіраўніком» Англіканскай царквы на Зямлі. Паміж 1535 і 1540 гадамі, пад кіраўніцтвам Томаса Кромўэла, ладзілася палітыка, вядомая як роспуск манастыроў. Пасьля кароткачасовага аднаўленьня каталіцтва за часам панаваньня Марыі I, ужо ў часы Лізаветы I сфармаваўся гнуткі рэлігійны кампраміс. Лізавецінскае рэлігійнае ўрэгуляваньне значна паўплывала на фармаваньне англіканства як асобнай царкоўнай традыцыі. Аднак гэты кампраміс заставаўся нестабільным і мог хістацца паміж экстрэмальным кальвінізмам і каталіцтвам. Сыстэма дзеяла адносна пасьпяхова да пурытанскай рэвалюцыі і Англельскай грамадзянскай вайны ў XVII стагодзьдзі.
Посьпех Контрарэфармацыі на кантынэнце і ўздым пурытанскай партыі, якая імкнулася да далейшай пратэстанцкай рэформы, прывялі да палярызацыі ў эпоху Лізаветы. Раньні пурытанскі рух узьнік у Англіканскай царкве як імкненьне да ейнага рэфармаваньня, каб яна больш адпавядала пратэстанцкім цэрквам Эўропы, асабліва Жэнэвы. Пазьней гэты рух, часта званы дысыдэнцкім і нонканфармісцкім, урэшце прывёў да фармаваньня розных рэфармаваных дэнамінацыяў. Шатляндзкая Рэфармацыя 1560 году зрабіла вырашальны ўплыў на Царкву Шатляндыі. Яна завяршылася стварэньнем царкоўнай структуры на рэфармаваны ўзор і палітычнай перамогай ангельскага ўплыву над францускім. Лідэрам шатляндзкай Рэфармацыі лічыцца Джон Нокс. Шатляндзкі рэфармацыйны парлямэнт 1560 году зацьвердзіў Акт аб папскай юрысдыкцыі, які адхіліў уладу папы, забараніў імшу і зацьвердзіў пратэстанцкае вызнаньне веры. Гэта стала магчымым дзякуючы рэвалюцыі супраць францускай гегемоніі, якая адбылася пры рэгенцтве Марыі дэ Гіз — маці і намесьніцы адсутнай каралевы Марыі Ст’юарт.
За часам рэлігійнага ўзрушэньня ў Нямеччыне адбылася Сялянская вайна 1524—1525 гадоў, якая пракацілася па Баварскім, Турынскім і Швабскім княствах. Па Васьмідзесяцігадовай вайне ў Нідэрляндах і францускіх рэлігійных войнаў канфэсійны падзел дзяржаваў Сьвятой Рымскай імпэрыі ў выніку стаў чыньнікам выбуху Трыццацігадовай вайны, якая трывала паміж 1618 і 1648 гадамі. Яна спустошыла значную частку Нямеччыны, а ейнымі наступствамі сталі скарачэньне насельніцтва нямецкіх земляў ад 25% да 40%[16].
Пасьля Рэфармацыі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Важнай падзеяў у гісторыі пратэстанцтва былі Вялікія абуджэньні, якія ўважаюцца часам хуткага рэлігійнага адраджэньня ў ангельска-амэрыканскай рэлігійнай гісторыі.
Першае Вялікае абуджэньне было эвангелічным і аднаўленчым рухам, які ахапіў пратэстанцкую Эўропу і брытанскія калёніі Амэрыкі ў 1730—1740-х гадах, пакінуўшы трывалую спадчыну ў амэрыканскім пратэстанцтве. Яно ўзьнікла дзякуючы магутным прамовам, якія выклікалі ў слухачоў глыбокае асабістае ўсьведамленьне іхняй патрэбы ў збаўленьні праз Ісуса Хрыста. Адмаўляючыся ад рытуалаў, цырымоніяў, сакрамэнталіі і царкоўнай герархіі, гэты рух зрабіў хрысьціянства надзвычай асабістай рэлігіяй для шараговых людзей. Ён спрыяў узьнікненьню глыбокага духоўнага перакананьня і пакаяньня, заахвочваў самааналіз і памкненьне да новага ўзроўню асабістай маральнасьці[17].
Другое Вялікае абуджэньне пачалося блізу 1790 году і набрала моц да 1800 году. Пасьля 1820 году колькасьць вернікаў хутка павялічылася, асабліва сярод баптысцкіх і мэтадысцкіх суполак, чые казальнікі ачолілі гэты рух. Да канца 1840-х гадоў рух пайшоў на спад. Яго часта разглядаюць як рэакцыю на скептыцызм, дэізм і рацыяналізм, але дакладнымі чыньнікамі таго, чаму гэтыя тэндэнцыі былі настолькі значнымі, што справакавалі рэлігійнае адраджэньне, застаюцца незразумелымі[18]. У выніку гэтага абуджэньня мільёны людзей далучыліся да ўжо існых эвангелічных плыняў, а таксама зьявіліся новыя рэлігійныя плыні.
Трэцяе Вялікае абуджэньне ўважаецца гіпатэтычным гістарычным часам, павязаных з актывізацыяй рэлігійнага жыцьця ў ЗША. Гэты пэрыяд ахоплівае канец 1850-х гадоў і пачатак XX стагодзьдзя[19]. Гэтае абуджэньне мела значны ўплыў на піетысцкія пратэстанцкія плыні і характарызавалася моцным сацыяльным актывізмам[20]. Яно чэрпала натхненьне з постміленарнай ідэі пра тое, што другое прышэсьце Хрыста адбудзецца пасьля таго, як чалавецтва зьменіць увесь сьвет да лепшага. Яно было цесна павязанае з рухам Сацыяльнага Эвангельле, які стасаваў хрысьціянскія прынцыпы да разьвязаньня сацыяльных праблемаў. Абуджэньне таксама дало штуршок да сусьветнага місіянэрскага руху. У гэты час зьявіліся новыя рэлігійныя групы, як то рухі сьвятасьці, назарэйцы і хрысьціянская навука[21].
У Эўропе назіраецца агульная тэндэнцыя да адыходу ад рэлігійных практыкаў і хрысьціянскіх вучэньняў, а таксама да павелічэньня сэкулярызму. Асноўную ролю ў распаўсюду сэкулярызму адыграла Асьветніцтва. Некаторыя дасьледнікі спрачаюцца наконт сувязі паміж пратэстанцтвам і ростам сэкулярызму, спасылаючыся на шырокую свабоду ў краінах зь пераважнай колькасьцю пратэстантаў[22]. Аднак адзін толькі прыклад Францыі выяўляе, што нават у краінах з каталіцкай большасьцю велізарны ўплыў Асьветніцтва прывёў да яшчэ мацнейшага сэкулярызму і свабоды думкі празь пяць стагодзьдзяў. Больш надзейным уяўляецца меркаваньне, што Рэфармацыя паўплывала на мысьляроў наступных стагодзьдзяў, стварыўшы інтэлектуальны, рэлігійны і філязофскі грунт, на якім будучыя філёзафы здолелі працягнуць крытыку царквы, ейных тэалягічных, філязофскіх і сацыяльных перадумоваў свайго часу. Першыя філёзафы Асьветніцтва абаранялі хрысьціянскае ўспрыманьне сьвету, але разам з гэтым разьвівалі яго ў спалучэньні з вострай і вызначальнай крытыкай царквы, ейнай палітыкі, этыкі, сьветапогляду, а таксама навуковых і культурных уяўленьняў. Гэта прывяло да паступовага заняпаду ўсіх формаў інстытуцыяналізаванага хрысьціянства цягам наступных стагодзьдзяў[23].
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume III: Nicene and Post-Nicene Christianity. A.D. 311–600 – Christian Classics Ethereal Library Архіўная копія ад 21 December 2021 г.
- ^ Gottschalk Of Orbais | Roman Catholic theologian | Britannica (анг.) Архіўная копія ад 21 November 2021 г.
- ^ Reformation parallels: the case of Gottschalk of Orbais (анг.) Архіўная копія ад 28 October 2021 г.
- ^ Gottschalk "Fulgentius" of Orbais Архіўная копія ад 14 November 2021 г.
- ^ Ratramnus | Benedictine theologian | Britannica (анг.) Архіўная копія ад 21 November 2021 г.
- ^ Milner, Joseph The History of the Church of Christ Volume 3.
- ^ A history of Christianity : the first three thousand years.
- ^ Friends of God | religious group | Britannica (анг.) Архіўная копія ад 25 November 2021 г.
- ^ Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume VI: The Middle Ages. A.D. 1294–1517 Архіўная копія ад 17 November 2021 г.
- ^ Philip Schaff: History of the Christian Church, Volume VI: The Middle Ages. A.D. 1294–1517 Архіўная копія ад 14 November 2021 г.
- ^ «The forms of communication employed by the Protestant Reformers and especially Luther and Calvin». Pharos Journal of Theology (2016). — С. 98.
- ^ Schofield Martin Luther. — С. 122.
- ^ Cameron. «European Reformation».
- ^ Edwards. «Printing, Propaganda, and Martin Luther».
- ^ William P. Haugaard (1987). «The History of Anglicanism I» in The Study of Anglicanism Stephen Sykes and John Booty (eds). — С. 6—7.
- ^ «History of Europe — Demographics». Encyclopædia Britannica.
- ^ Thomas S. Kidd (2009). «The Great Awakening: The Roots of Evangelical Christianity in Colonial America».
- ^ Nancy Cott (1975). «Young Women in the Great Awakening in New England». Feminist Studies 3, no. 1/2. — С. 15.
- ^ McLoughlin, William G. (1980). «Revivals Awakenings and Reform».
- ^ Noll, Mark A. (1992). «A History of Christianity in the United States and Canada». — С. 286—310.
- ^ Fogel, Robert William (2000). «The Fourth Great Awakening and the Future of Egalitarianism».
- ^ Cranach (22.03.2012). «Has Lutheranism caused secularism?». Patheos.
- ^ «Chapitre 6 — Les Lumières, ou la sécularisation de l’État». 2016. — ISBN 978-2200272135.
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Пратэстанцтва на Encyclopedia.com.