Беларускі народны танец

«Крыжачок» на паштовай марцы, 2013 год

Беларускі народны танец склаўся на працягу гісторыі фармаваньня беларускага народу і яго культуры. Пры некаторай агульнасьці яго з расейскім і ўкраінскім народнымі танцамі, ён адрозьніваецца сфармаванасьцю і самабытнасьцю. Гістарычныя ўмовы разьвіцьця беларускага народу, пастаянная барацьба за захаваньне сваіх нацыянальных рыс, прывялі да таго, што ў беларускім фальклёры наогул і ў танцы ў прыватнасьці захаваліся старажытныя, архаічныя рысы, што робіць вывучэньне беларускай харэаграфіі значным для разуменьня вытокаў беларускай культуры.

Гісторыя

Са старажытных часоў культурнае жыцьцё беларусаў было цесна зьвязана са сьвятамі каляндарнага году, ня сталі выключэньнем і танцы. Усе сьвяты і народныя абрады беларусаў суправаджаліся гульнямі, карагодамі і танцамі. Першапачаткова танец быў цесна злучаны ў адно сынкрэтычнае цэлае зь песьняй, музыкай, элемэнтамі драматычнай акторскай ігры, але паступова вылучыўся ў самастойны від мастацтва.

Самымі старажытнымі лічацца паляўнічыя і ваенныя танцы, а таксама тыя, у якіх адлюстроўваюць працэсы працы.

Беларускае танцавальнае мастацтва пачало складвацца ў XIV—XVI стагодзьдзях, калі пачала ўтварацца беларуская народнасьць. Далейшае разьвіцьцё яно атрымала ў пэрыяд раскладаньня і распаду фэадалізму і зараджэньня капіталістычных адносін, прыкладна да канца XVIII стагодзьдзя — часу фармаваньня беларускай нацыі. Зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя ў беларускім харэаграфічным мастацтве пачынаецца новы працэс — асіміляцыя традыцыйнага фальклёру з танцавальнымі формамі кадрылі і полькі, якія прыйшлі з Заходняй Эўропы.

Пры гэтым трэба адзначыць, што нягледзячы на ўплыў суседніх культур, беларускі народны танец зьяўляецца самабытнай і ўнікальнай формай танцавальнага мастацтва. Ігнат Манькоўскі, апісваючы вясельны абрад сялянаў Віцебскай губэрні, пісаў:

	Беларускія народныя танцы зусім не падобныя на польскія і мала нагадваюць рускія скокі. У іх рухі вельмі моцныя і хуткія…

Першапачаткова танцавальнае мастацтва беларусаў фармавалася ў сялянскім асяродзьдзі і не прызнавалася сярод верхніх слаёў насельніцтва, але потым праз батлейку, дзе нароўні з бытавымі сцэнкамі ўключаліся фрагмэнты танцаў, і прыгонныя тэатры XVIII — першай паловы XIX стагодзьдзя (Гарадзенскі тэатар Тыгенгаўза, тэатар Радзівілаў у Нясьвіжы, Слонімскі тэатар Агінскага, Шклоўскі тэатар Зорыча), дзе танцавалі балет, які апасродкавана ўплываў на народную харэаграфію, танец выйшаў з бытавой плоскасьці ў сцэнічную і стаў заваёўваць папулярнасьць сярод шырокіх мас.

У дадзены момант танцавальнае народнае мастацтва часьцей разьвіваецца сіламі прафэсійных і самадзейных харэографаў у танцавальных калектывах.

Клясыфікацыя

Традыцыйна беларускія танцы дзеляць на тры групы: ілюстрацыйна-выяўленчыя, гульнявыя і арнамэнтальныя.

• у ілюстрацыйна-выяўленчых танцах («Мяцеліца», «Верабей», «Каза», «Лянок», «Таўкачыкі») самую важную ролю адыгрывае драматычнае мастацтва салістаў, танцы багатыя жэстамі, мімікай.
• у гульнявых танцах («Джыгун», «Магера», «Рэпка», «Панначка», «Ланцуг») танцоры ловяць адзін аднаго, выконваюць нейкія заданьні, партнёры часта мяняюцца і т. п.
• у арнамэнтальных танцах («Крыжачок», «Кола», «Траян», «Крутуха») асновай харэаграфічнай кампазыцыі зьяўляецца пэўная геамэтрычная фігура, якую часта можна вызначыць ужо з назвы песьні.

З-за таго, што танцы могуць мець рэгіянальныя і выканальніцкія варыяцыі, часта цяжка вызначыцца, да якой з груп ставіцца канкрэтны танец, а часам ён утрымоўвае элемэнты ўсіх трох відаў.

Згодна са структурным прынцыпам клясыфікацыі харэаграфічнага фальклёру вылучаюць наступныя жанры: карагоды, традыцыйныя танцы, кадрылі, полькі і гарадзкія бытавыя танцы.

Карагоды

Карагоды — найбольш старажытная форма. Меркавана, зьявіліся ў канцы I тысячагодзьдзя нашай эры. Карагод ўяўляе сабой трыадзінства песьні, гульнявога (абрадавага) дзеяньня і харэаграфічнага малюнка. Па тэматыцы беларускія карагоды разнастайныя: Яны, адлюстроўваюць працоўную дзейнасьць, сямейны ўклад, любоўныя адносіны, народныя сьвяты. У карагодах народная харэаграфія паступова выпрацавала свае ўстойлівыя прыёмы, пэўныя сродкі выразнасьці, якія ператварыліся ў традыцыйныя і фармавалі аснову харэаграфічнай вобразнасьці. У залежнасьці ад сілы аднаго з трох асноўных складнікаў карагоды дзеляць на 3 вялікія групы: карагодныя песьні, гульнявыя карагоды і танцавальныя карагоды:

• Песенныя карагоды маюць простую харэаграфічную структуру, зь фігур асноўнымі зьяўляюцца кола, лінія, зьмейка, вароты і калёна. Крокі таксама простыя, пераступы, крокі з прыпаданьнем, крок з прыстаўкай. Як правіла адпаведнасьць тэксту песень і рухаў, якія ілюструюць яго, не назіраецца.
• Гульнёвы карагод ствараецца найбольш поўнай еднасьцю ўсіх трох кампанентаў, харэаграфічная структура ўскладняецца, часта назіраецца зьмена рытму з павольнага на хуткі. У танцы дадаюцца выступленьні салістаў, якія ўзбагачаюць выступ скачкамі, Кружэньне, притопами і присядками, важнае значэньне надаецца міміцы і актыўнай працы рук.
• У танцавальным карагодзе сувязь паміж тэкстам песьні і танцавальнымі рухамі, як і ў песенным карагодзе, невялікая, але на галоўнае месца выступае менавіта танец, а песьня выконвае толькі ролю музычнага суправаджэньня.

Беларускія карагоды адрозьніваюцца разнастайнасьцю рухаў, малюнкаў і тэмпаў. У залежнасьці ад зьмены тэмпу карагод зьдзяйсьняе зьмяненьне ад пабудовы геамэтрычных малюнкаў пры павольнай мелодыі да актыўных рухаў салістаў у рытм хуткай музыцы. Часьцей за ўсё традыцыйныя карагоды не суправаджаліся інструмэнтальнай музыкай, пакідаючы гэтую ролю сьпеву а капэла.

Кадрылі

Кадрылі ў сваёй аснове маюць замежнае паходжаньне. Яны прыйшлі на Беларусь у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Этнографы канца XIX стагодзьдзя адзначалі, што ці ледзь ня кожная вёска мае сваю кадрылю. Гэта адбілася ў назвах танцаў: «Турэйская», «Воранаўская», «Лядкоўская», «Смаргонская», «Ляхаўская» і г. д. У розных рэгіёнах Беларусі зафіксавана шмат разнавіднасьцяў кадрыляў: тоўстыя кадрылі (танцуе вялікая колькасьць пар), тонкія (танцуе мала пар), былі і такія кадрылі, дзе танцавалі 40 пар. Зафіксаваныя такія кадрылі, як «Шор, шэр, шыр», «Казачковая», «Бычок», «Чыжык» і мноства іншых.

Полькі

Полька — танец чэскага паходжаньня. Полька хоць і зьяўляецца запазычаным танцам, блізкая народнай беларускай харэаграфіі, яна моцна трансфармавалася ў нацыянальным пляне пры гэтым аказаўшы моцны ўплыў на іншыя танцы. 2/4 памер полькі добра зьліўся зь беларускім традыцыйным танцам, які меў аналягічны памер. Так, напрыклад, «Трасуха» зьяўляецца сімбіёзам тыпавога народнага танца, ад якога яна і атрымала сваю назву, і полькі.

Беларускія полькі надзвычай багатыя па сваіх харэаграфічным і музычным малюнкам, яны адрозьніваюцца вялікай ладавай і інтанацыйнай разнастайнасьцю. Полька патрабавала ад танцораў і майстэрства, і фізычнай выносьлівасьці.

Як і кадрыля, полька таксама мае мноства лакальных варыянтаў: «Барысаўская», «Віцяблянка», «Гаўкаўская», таксама назвы даваліся па асаблівасьцях харэаграфіі: «Цераз нагу», «З падкіндэсам», «З прысюдамі», «На пяце», «Вінтом» і гэтак далей.

Гарадзкія бытавыя танцы

Гарадзкія бытавыя танцы зьявіліся ў канцы 19 — пачатку 20 стагодзьдзя. Асноўныя малюнкі — пары ў калёну, пары па крузе.

Харэаграфія

Беларускі танец мае своеасаблівы малюнак, часам выкарыстоўваюцца дастаткова складаныя кампазыцыйныя прыёмы.

Беларускія танцы амаль усе масавыя, парныя. Рухі танцораў поўныя дынамізму, унутранага эмацыйнага напалу і народнага духу.

Кампазыцыі танцаў часта нагадваюць малюнкі народнага мастацкага ткацтва і вышыўкі, выкарыстоўваюцца простыя геамэтрычныя фігуры: квадрат, трохвугольнік, палоска. Пабудовы аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае з дапамогай перастраеньня, пераходаў і перапляценьняў. Запісаны ў Беларусі Касьян Яраслававіч Галяйзоўскі(К. Галяйзоўскім) вясновы карагод, уяўляў сабой разгорнуты і вобразны харэаграфічны малюнак працэсу ткацтва. Яго фігуры, якія завуцца «навіваць», «снаваць», «кішку здымаць», «апранаць», «ткаць», дасьціпна ілюстравалі адпаведныя працэсы, а тэксты суправаджаючых песень да іх адносінаў ня мелі.

Рукі ў танцы акампануюць яму, дапамагаюць перадаць настрой танцора. Палажэньні рук раскрываюць і ўзмацняюць ўнутранае мастацкае ўтрыманьне танца.

М. Я. Нікіфароўскі адзначаў, што ў сумесных танцах абодвух палоў мужчыны не бралі жанчыну за талію, а тыя, у сваю чаргу, не клалі рукі на плечы мужчын, у цэлым паводзіны былі досыць сьціплымі.

Беларускія танцы часта нясуць у сабе нейкі сюжэт, яны напоўнены пэўнай доляй тэатральнасьці і акторства.

Рухі

У беларускім танцы часьцей за ўсё сустракаюцца чатыры пазыцыі ног — першая, другая, трэцяя і шостая, — для якіх, у адрозьненьне ад пазыцыяў ног клясычнага танца, характэрна паўвываратнае становішча. Таксама можна, сустрэць яшчэ дзьве пазыцыі ног: другую паралельную і чацьвёртую паралельную. Ва ўсіх пазыцыях цяжар корпуса разьмяркоўваецца раўнамерна на абодве ногі.

Рухі танцаў досыць плыўныя, адмысловых мудрагелістых фігур не выкарытана. Хлопцы паказваюць сваю ўдаласьць моцным прытопваньнем абцасамі ў такт музыкі, ламаньні шапкі набакір, размахваньнем рукамі, прысьвістам і сьпевам.

Характэрнымі элемэнтамі рухаў для беларускага танца зьяўляюцца «па-дэ-баск», «галубец», «падбіўкі», «круткі», «прытоп», «галоп», «прыпаданьне», «кавыралачка», «драбушачкі» ці «дробнікі». Некаторыя зь іх маюць агульныя назвы з рухамі рускага і ўкраінскага народных танцаў, але калярыт і нацыянальная форма іх выразу розныя.

Музычнае суправаджэньне

Музычную структуру традыцыйных танцаў адрозьнівае перш за ўсё памер 2/4, хоць сустракаюцца і іншыя памеры, квадратная пабудова мелодыі. Інструмэнтальнае суправаджэньне танца мае нярэдка тую ж ладава-інтанацыйную аснову, што і хараводная песьня, бо зьяўляецца як бы перакладам вакальнай мелодыі на мову інструмэнтаў, якія суправаджаюць танец.

Беларуская народная танцавальная музыка мае маляўнічую мелодыку, але пры гэтым дастаткова простая. З музычных інструмэнтаў выкарыстоўваліся дуда, скрыпка, цымбалы, бубен, пазьней гармонік, віяланчэль. На Беларусі былі вядомыя і старажытнарускія гусьлі.

Асаблівай папулярнасьцю ў народзе карысталася дуда, што адбілася ў тэксьце прыпеўкі:

Ой, без дуды, без дуды,
Ходзяць ножкі не туды,
А як дудку пачуюць,
Самі ногі танцуюць.

Часта танцы ўзьнікалі як музычнае суправаджэньне да пэўных песень або гульняў. Іх назвы маглі супадаць з назвай такіх песень. Працэс меў і зваротную сілу, так прыпеўкі ў розных месцах Беларусі насілі назвы «Скакушкі», «Плясушкі», «Плясухі» і таму падобнае. Прыкладамі танцаў, прывязаных да тэксту пэўнай песьні, зьяўляюцца «Лявоніха», «Таўкачыкі», «Шастак» і г. д.

Вывучэньне танца

Беларускія танцы згаданыя ў вялікай колькасьці этнаграфічнай і фальклёрнай літаратуры, але часта ў гэтых крыніцах прыводзіцца мала харэаграфічнай інфармацыі, а часам там даецца толькі назва танца, пакідаючы за рамкамі тэксту яго сутнасьць, таму важнае значэньне мае збор этнаграфічных зьвестак аб народных танцах, пакуль яны не страчаны беззваротна.

Сцэнічны народны танец

Ігнат Буйніцкі з дачкой Аленай у танцы

Вялікую ролю ў зьяўленьні сцэнічнага народнага танца адыграў Ігнат Буйніцкі, які стварыў у 1907 годзе Беларускі народны тэатар, трупа якога ажыцьцяўляла шырокую канцэртную дзейнасьць, выяжджаючы ў тым ліку і за межы краіны. У рэпэртуары групы налічвалася больш за дзясятак танцаў («Лявоніха», «Юрка», «Верабей», «Мяцеліца», «Гняваш», «Мельнік», «Антошка», «Чобат», «Качан», «Чабор», «Полька» і інш.)

З. Абрамовіч так апісвае выступленьне танцавальнай групы ў спэктаклі:

	Дуда і скрыпка падаюць тэмп… Мелодыя нарастае, а Буйніцкі, узяўшыся ўбокі і зьлёгку сагнуўшыся, вядзе нас за сабой без усялякай рысоўкі, «запальвае» нас танцам, у якім няма нават намёку на якую-небудзь стылізацыю

Творчая назіральнасьць, цудоўныя музычныя даныя дазволілі І. Буйніцкаму этнаграфічна дакладна фіксаваць стылістыку народнага танца і ствараць яркія, дынамічныя, фальклёрна-праўдзівыя танцавальныя сюіты-дывертысьмэнты, якія сталі вытокамі нацыянальнага балетнага мастацтва.

У 1920 годзе ў Менску адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатар, дзе балетмайстар К. А. Алексютовіч працягнуў дзейнасьць Буйніцкага па зьбіраньні і папулярызацыі народных танцаў. Працаваў на гэтым жа ніве і У. Галубок, які стварыў сваю трупу ў 1920 годзе.

У 1933 годзе быў адкрыты тэатар опэры і балета ў Менску, дзе пры стварэньні нацыянальных балетаў харэографы ўпляталі ў малюнак клясычнага балета элемэнты танцавальнага фальклёру.

Пазьней вялікая колькасьць тэатральных і танцавальных калектываў, у тым ліку і самадзейных, займаліся пастаноўкай народных танцаў, што спрыяла разьвіцьцю і разнастайнасьці сцэнічнага танца, ўзбагачэньню яго новымі тэхнічнымі рухамі і кампазыцыйнымі пабудовамі.

Вялікі ўклад у разьвіцьцё сцэнічнага народнага танца ўнесьлі такія беларускія балетмайстры, як К. Алексютовіч, К. Мулер, С. Дрэчын, А. Рыбальчанка, П. Акулёнак, І. Серыкаў, Л. Ляшэнка, І. Хвораст, М. Чысьцякоў, К. Партны і інш.

У культуры

Народныя танцы, як неад’емная частка культуры і побыту беларусаў былі шматкроць згаданыя ў беларускай літаратуры, пачынаючы з XIX стагодзьдзя: у Я. Купалы, В. Дунін-Марцінкевіча, А. Пшчэлка, у ананімнай паэме «Тарас на Парнасе» героі ня толькі танцуюць самі, але і размаўляюць аб танцах.

З. Бядуля адзначаў, што багатую дэкаратыўнасьць беларускаму танцу надае багацьце кветак і тэхнік беларускага народнага касьцюму.

Выкарыстоўваў у сваёй творчасьці беларускія мелодыі і рускі кампазытар Аляксандар Глазуноў, напрыклад, беларускі народны танец, запісаны ў Друскеніках, у трыо сваёй 1-й сымфоніі.

Некаторыя танцы

Вядома больш за 100 беларускіх народных танцаў, сярод якіх «Лявоніха», «Крыжачок», «Юрачка», «Мяцеліца», «Кола», «Галубец», «Бульба», «Таўкачыкі», «Трасуха» і іншыя.

Сучаснасьць

На сёньняшні дзень усе, хто захапляецца беларускімі танцамі разьвіваюць сваё майстэрства ня толькі на курсах і занятках, што ладзяцца энтузіястамі. Ёсьць магчымасьць удзельнічаць у разнастайных імпрэзах, вечарынах, майстар-клясах, фэстах і летніках, дзе аматары народнай культуры вывучаюць старыя вясковыя і гарадзкія пабытовыя танцы.

• 
  «Зялёныя Сьвяткі», Магілёў (2013)
• 
  «Зялёныя Сьвяткі», Магілёў (2013)
• 
  Летняя танцавальная школа «Пятровіца-2013» на Купальлі ў Любані
• 
  «Берагіня-2014», танец Каваль

На паштовых марках

Беларускія народныя танцы зьяўляюцца папулярнай тэматыкай паштовых марак Беларусі. Выявы зь беларускімі народнымі танцамі сустракаюцца таксама і на марках іншых краінаў.

• 
  Беларускія народныя строі, Пошта СССР, 1961
• 
  Ляхавіцкі строй, паштовая марка Беларусі, 2012
• 
  «Лявоніха» на паштовай марцы Беларусі, 1999
• 
  «Крыжачок» на паштовай марцы Беларусі, 2000

Літаратура

• Смольский Б. С. Белорусский музыкальный театр. Минск, 1963
• Чурко Ю. Белорусский народный танец. Историко-теоретический очерк, Минск, 1972
• Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. Под ред. М. Я. Гринблата. Мн., «Вышэйш. школа», 1978. 528 с с ил.
• Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии. 2. Дударь и Музы́ка. — «Этнографическое обозрение» , 1892, № 2-3, с. 197
• Гребенщиков С. Сценические белорусские танцы. Минск, 1974.
• Гребенщиков, С. М. Белорусская народно-сценическая хореография. Минск : Наука и техника, 1976. — 233 с : ил.: нот.
• Гребенщиков С. Белорусские танцы. Минск, 1978.
• Чурко Ю. Белорусский хореографический фольклор. Минск, 1990.
• Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў. — Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с ISBN 5-33801097-8
• Чуркін М. Беларускія народныя песні і танцы. Мн., 1949
• Беларускі фальклор. Энцыклапедыя. У 2 т. Мн.: БелЭН, 2005, 2006.
• Традыцыйная мастацкая культура беларусаў. У 6 т. (Танцавальны фальклор)

Вонкавыя спасылкі

• Белорусские народные танцы  (рас.)
• Лявониха и метелица — истоки белорусского танца  (рас.)
• DVD-Энцыкляпэдыя Традыцыйных Танцаў Беларусі