Перайсьці да зьместу

Аўкштайты

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Аўкштоты»)

     Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція»

Аўкштайты (лет. Aukštaičiai) — сучасная этнаграфічная група летувісаў на ўсходзе і ў цэнтры Летувы. Паводле летувіскіх этнографаў, займаюць пераважна тэрыторыю афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція» і, паводле летувіскіх мовазнаўцаў, гавораць на адной зь дзьвюх дыялектных групаў летувіскай мовы — аўкштайцкай.

Хоць існуе толькі адзін гістарычны дакумэнт, дзе ўпамінаюцца «аўкштоты» («аўкштайты»), а ў XIX ст. гэтай назвы (як і геаграфічнай назвы «Аўкштота») ліцьвіны[a] і жамойты[b] ня ведалі і не ўжывалі, некаторыя сучасныя археолягі рэтраспэктыўна называюць «аўкштайтамі» насельніцтва, якое стварыла археалягічныя культуры, што займаюць тэрыторыю цэнтральнай Летувы, а некаторыя навукоўцы рэтраспэктыўна ўжываюць датычна стваральнікаў адпаведных археалягічных культураў азначэньне «група балтыйскіх плямёнаў аўкштайты»[3].

Назва

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вокладка кнігі Сыманаса Даўкантаса «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū»), 1845 г.
Асноўны артыкул: Аўкштота

Назву «аўкштайты» ўтварылі ў другой палове XIX ст. ад назвы Аўкштота, якую вярнулі ва ўжытак і пачалі папулярызаваць у летувіскай форме «Аўкштайція» прыхільнікі паганскай і балтыйскай канцэпцыі ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага па публікацыі ў 1830 годзе (паўторна Тэадорам Нарбутам у 1837 годзе) ліста вялікага князя Вітаўта ад 1420 году, дзе ён з палітычных мэтаў заявіў імпэратару Жыгімонту Люксэмбурскаму, што жамойты называюць Літву Аўкштотай[4][5][6].

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Летувізацыя
Вокладка кнігі С. Даўкантаса «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («Darbay senuju Lituwiu yr Žemaycziu»), 1822 г.

Адзіны гістарычны пісьмовы ўпамін пра аўкштотаў (у адрозьненьне ад Аўкштоты як геаграфічнай назвы) датуецца 1412 годам і зьмяшчаецца ў дакумэнце Тэўтонскага ордэну, выкарыстаным на арбітражным працэсе. Гэты дакумэнт засноўваецца на апытаньнях пажылых людзей, пераважна былых служкаў ордэну, у тым ліку жамойтаў: «Таксама замак Вілюна прускія браты заваявалі 11 гадоў таму ад няверных і ворагаў нашай веры ліцьвінаў, якіх называлі аўкштотамі[7], а кіраўнікамі ў іх былі Сурмін, Матывік і Гаштольд. А таксама, што памянёныя кіраўнікі, ад якіх быў адваяваны замак Вілюна, як ужо пісалася, былі ліцьвінамі, і іх род і цяпер завецца ліцьвінкамі і ліцьвінамі, і жывуць яны ў Літве, у Кульве каля Вількаміру, а не ў жамойцкай зямлі. Таксама, што і замак Вілюна, да яго заваяваньня прускімі братамі, як ужо казалі, утрымліваўся і забясьпечваўся ліцьвінамі, якіх звалі і цяпер яшчэ называюць аўкштотамі[8], а не жамойтамі»[c].

У 1827 годзе пруска-нямецкі гісторык Яганэс Фогт(ru) (з 1856 году сябра-карэспандэнт Санкт-Пецярбурскай акадэміі навук) у другім томе сваёй «Гісторыі Прусіі» (ням. «Geschichte Preussens»), выдадзенай гатычным шрыфтам у Кёнігсбэргу, заявіў, што «Аўкштотай» («верхняй зямлёй») называўся ўвесь рэгіён на Нёмане на ўсход ад Вялёны, а жыхароў гэтага рэгіёну называлі «аўкштотамі»[d]. У чацьвертым томе гэтай жа працы (1830 год) Фогт апублікаваў ліст Вітаўта ад 1420 году, дзе гаворка вядзецца пра Аўкштоту як геаграфічную назву.

Калі ў 1822 годзе Сыманас Даўкантас — адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху — выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių»), то ўжо ў 1845 годзе (па публікацыях Фогта і Нарбута) ён выдаў сваё дасьледаваньне пад назвай «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū», сучаснае летувіскае «Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių»[e]). Такім спосабам Даўкантас пераклаў старажытны нямецка-лацінскі тэрмін уласным летувіскім наватворам «горнікі» (ад лет. kalnas 'гара'). Тое, што Даўкантас «першым прыдумаў і выкарыстаў тэрмін дзеля апісаньня этнаграфічнай супольнасьці, вядомай цяпер як аўкштайты», прызнаецца ў сучасных летувіскіх школьных падручніках[12].

Ужо ў 1850 годзе пруска-нямецкі лінгвіст Георг Нэсэльман заявіў у сваім слоўніку, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «Létuwninkai kalninni» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці[f][13]. Неўзабаве, аднак, мовазнаўца Станіслаў Мікуцкі паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos», сучаснае летувіскае «Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» за сынонім «пруска-летувіскі»[14]. Апроч таго, Мікуцкі засьведчыў, што слова «kalnėnai» ('горныя, горцы') Даўкантас проста выдумаў[g][14].

У той жа працы 1855 году Мікуцкі згадаў назву «аўкштоты» («аўкштайты»), раскрыўшы лёгіку яе зьяўленьня: «Жамойты — Нізоўцы, летувісы, якія жывуць у нізоўі Нёмана. <…> Калі былі (і ёсьць) Нізоўцы, мусяць быць і Вярхоўцы; і сапраўды былі». Як галоўны довад даўнейшага існаваньня летувісаў-«вярхоўцаў» ён прывёў тэкст ліста Вітаўта ад 1420 году[15]. Прытым летувісаў свайго часу Мікуцкі, паводле асаблівасьцяў іх мовы, падзяліў на «паўночных» (Сьвянцянскі, Новааляксандраўскі, Вількамірскі, Панявескі і часткова Шавельскі паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой Вяльлёй[14].

Пра няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты») адукаванымі коламі колішняй Рэчы Паспалітай таксама сьведчыць крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі[h] назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты». Адпаведная нататка[20] зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу Библиотека для чтения(ru), які на той час рэдагаваўся выхадцам зь віленскай шляхты, навучэнцам Менскага езуіцкага калегіюму і Віленскага ўнівэрсытэту, прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім (1800—1858) супольна з выхадцам з кіеўскай шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў Альбэртам Старчэўскім(ru):

Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае[i] і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.

Арыгінальны тэкст  (рас.)
Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.
Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Спроба Нэсэльмана назваць «летувісамі-горнікамі» прускіх летувісаў знайшла свой працяг у прэсе, калі ў 1867 годзе ў некалькіх выданьнях перадрукавалі артыкул з The Pall Mall Gazette(en), у якім аўтар даводзіў, што згадка ў тагачаснай расейскай статыстыцы пра «Zmudzo-Lethonians» як апошніх з «старажытных прусаў» ёсьць няслушнай, бо «…тэрмін жамойт… азначае нізоўца, у адрозьненьне ад летувісаў-вярхоўцаў Прусіі. <…> Але гэтыя жамойты ня ёсьць прусамі, але сапраўднымі летувісамі…»[j][21][22][23].

Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, дзе цяперашні афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» азначаецца Жамойцю (ням. Samogitien), 1876 г.

У 1869 годзе Ігнат Казлоўскі ў часопісе «Вестник Западной России(ru)» сьцьвярджаў, што ў той час летувісаў, якія не атаясамлівалі сябе з уласна Жамойцю, палякі называлі «новымі літоўцамі», тым часам уласна жамойты называлі іх гудамі і не лічылі сваімі суродзічамі[k][24]. Пра тое, што жамойты называлі «аўкштайтаў» (г. зв. «верхніх літоўцаў») гудамі, у 1893 годзе сьведчыў летувіскі мовазнаўца Ёнас Яблонскіс(be)[25].

У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар Кёнігсбэрскага ўнівэрсытэту Фрыдрых Куршат(ru) засьведчыў, што тыя летувісы ў Расейскай імпэрыі, якія жывуць «ва ўсходняй Жамойці» і якіх «мясцовыя жыхары называюць жамойтамі», сябе называюць «сапраўднымі летувісамі», а жыхароў заходняй Жамойці і прускіх летувісаў — жамойтамі[l]. Таксама ён зазначыў, што «ў XV ст. ўсходняя Жамойць называлася Аўкштотай, паводле цяперашняага прастамоўя Aukßtocźiai ('горныя', 'горнікі')»[m][26].

Раней, у 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля Віленскай навучальнай акругі Аляксандра Шырынскага-Шыхматава(ru) да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі Аляксандра Галаўніна(ru) адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (найперш у Ковенскай губэрні) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не абмаскаліць іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:

« На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
Арыгінальны тэкст  (рас.)
На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.
 »

—Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.

Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка Дытрыха Шэфэра (1916 г.), на якой цяперашняя «Аўкштайція» мае подпіс «Schamaiten (Samogitien)»
Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца жамойтамі[27]: «Litauer (Schamaiten, Schmuden)»

У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам Іванам Каханавам(ru), калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?» (рас. «ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»)[28].

Разам з тым, у навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскае губэрні: «Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць Жмудзь, а сябе жмогусамі» (рас. «Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»[29]). У 1893 годзе паведамлялася, што «…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай» (рас. «…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»)[30]. Народжаны ў Смаленску географ Сяргей Меч(ru) адзначаў (у тым ліку на падставе ўласнай вандроўкі ў 1894 годзе), што ў басэйне Нёману беларусы называюць сябе ліцьвінамі, тым часам летувісаў «больш за ўсё ў Ковенскай і Віленскай губэрнях, дзе яны вядомыя пад імём жмудзінаў»[n][31].

Яшчэ ў 1895 годзе народжаны ў ваколіцах Расенаў летувіскі гісторык Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч у артыкуле «Жамойць» Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў (том 14), хоць ужо і азначаў «жамойцкімі» паветамі толькі Шавельскі, Расенскі, Цельшаўскі і заходнюю частку Ковенскага (да ракі Нявежы)[32], аднак прытым прызнаваў, што «надзвычай цяжка вызначыць мяжу паміж летувісамі вышэйшымі і ніжэйшамі, або жамойтамі, — з улікам браку этнаграфічных адрозьненьняў паміж імі»[33].

У ХІХ — XX стагодзьдзях, па ўзьнікненьні летувіскага нацыянальнага руху, тэрмінам «аўкштайты» пачалі называць этнаграфічную групу летувісаў ў цэнтральнай і ўсходняй частцы сучаснай Летувы, якую абвясьцілі «Аўкштотай» — «верхняй, або ўласнай Літвой» у дадатак да Жамойці, якую абвясьцілі «ніжняй Літвой». Пашырэньне назвы «аўкштайты» ў гэты час зьвязваюць з этнанімічнай дыфэрэнцыяцыяй паміж летувісамі і ліцьвінамі[34].

У XX ст. летувіскія гісторыкі высунулі тэорыю «старажытналетувіскага этнасу». Паводле гэтай тэорыі, у канцы I тысячагодзьдзя н. э. у выніку колькаснага разрастаньня летувіскага этнасу адбылося разгалінаваньне родаплемянной структуры летувісаў на плямёны «ўсходніх летувісаў» («уласна летувісаў» альбо «аўкштайтаў»), якія разьмяшчаліся ў тым ліку на землях Нальшанаў і Дзяволтвы, і «летувісаў-жамойтаў» або проста жамойтаў (на паўднёвых землях сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»), сфармаваных у выніку асыміляцыі летувіскімі перасяленцамі (на заходнім кірунку міграцыі) часткі куршаў ды іншых заходнебалцкіх плямёнаў[35].

Мова

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Летувіская мова

Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, этнаграфічная група «аўкштайты» ў афіцыйным этнаграфічным рэгіёне «Аўкштайція» размаўляюць на аўкштайцкіх дыялектах летувіскай мовы. Прытым згодна зь іх новымі сьцьверджаньнямі, летувіская мова падзяляецца ня толькі на жамойцкі і аўкштайцкі дыялекты, але і на яшчэ два субдыялекты — судоўскі і дзукійскі, якія разам утвараюць аўкштайцкую дыялектную групу. Да аўкштайцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх засноўваецца літаратурная летувіская мова — гаворкі захаду этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція», у ваколіцах Коўны.

На думку Вацлава Пануцэвіча, аўкштайцкі дыялект — які правільней называць верхнежамойцкім — утварыўся пад уплывам беларускай мовы і славянскага насельніцтва на ўсход ад ракі Нявежы[36].

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ польск. «Aukstote, Auxstote... Nazwa ta, dziś przes Litwinów nie używana»[1]
  2. ^ польск. «Na Żmudzi... tego wyrazu lud nie zna a zatem i Litwy nim nie nazywa»[2]
  3. ^ ням. «It. das hus Willune haben di heren von Prusen angewunnen vor xl jaren von den vngeloubigen vnd vinden vnszn heligen geloubens Littowen, di genant woren Austenten, vnd di hobetlute his by namen Surmynne, Mattewike vnd Gawstad. It. das di dri negest oben bescreben hobetlute, von den das hus Willune gewunnen wart, alz vor ist gescreben, woren Littowen, vnd ir geschlechte is noch czu deser czit Littowes vnd Littowen vnd wonen in Littowen im lande czu Coluwa bi Wilkenberg vnd nicht im lande czu Samayten. It. das hus Willune, e das is von den heren von Prusen gewunen wart, alz in dem andren negesten obengescreben artikel ist vsgesprochen, wart is gespiset vnd gehalden von den Litiowen, di Awstayten genant woren vnd noch heysen vnd nicht von den Samayten»[9]
  4. ^ ням. «Eigentlich hieß das ganze Gebiet von Welun (Wiliona) an der Memel östlich hin das Land Austeten oder Austetten, wie denn auch die Bewohner „die Austeten“ genannt wurden»[10]
  5. ^ У выдадзенай на заказ Міністэрства замежных справаў Летувы «Гісторыі Летувы» (рас. «История Литвы») назву гэтай кнігі Даўкантаса падалі як «Звычаі старажытных летувісаў, аўкштайтаў і жамойтаў» (рас. «Обычаи древних литовцев, аукштайтов и жемайтов»)[11]
  6. ^ ням. «Létuwninkai kalninni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»
  7. ^ рас. «выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»
  8. ^ У сваёй публікацыі 1851 году расейска-нямецкі навуковец Пётар Кёпэн(be) азначаў жыхароў усходняй часткі Ковенскай губэрніі як «гэтак званых літоўцаў» (ням. sogenannte Litauer)[16][17], прытым выдзяленьне насельніцтва ўсходняй часткі гістарычнай Жамойці ў «літоўцаў» Кёпэн абгрунтоўваў сьведчаньнем «шматгадовага жыхара Літвы, чыноўніка статыстычнага камітэту пры віленскім генэрал-губэрнатары» Паўла Кукальніка(ru) — народжанага ў Замасьці расейскага гісторыка і пісьменьніка, які ў 1824 годзе атрымаў ад міністра асьветы Расейскай імпэрыі прызначэньне на пасаду прафэсара ўсеагульнай гісторыі і статыстыкі Віленскага ўнівэрсытэту. Аднак, цытуючы тлумачэньне Кукальніка («[уласна жамойць] адрозьніваецца ад уласна літоўцаў гаворкай, норавамі, звычаямі і вераваньнямі, як маларосы ад вялікарасіянаў»), Кёпэн зазначаў, што атрыманыя на ўласны запыт прыклады «жамойцкай» і «літоўскай» моваў, як здаецца, не пацьвярджаюць наяўнасьці моўных адрозьненьняў: Кукальнік даслаў прыклад «літоўскага дыялекта» з выданьня, мова якога азначалася цэнзарам як «жамойцкая» (po Zmudzku)[18]. Апроч таго, Кёпэн як довад разьмежаваньня прыводзіў атрыманыя ад Расейскай акадэміі навук два сьпісы жыхароў Ковенскай губэрніі за 1847 год, у першым зь якіх «жамойты» і «літоўцы» выдзяляліся ў асобныя графы табліцаў, а ў другім — складзеным расейскім губэрнскім кіраўніцтвам — аб'ядноўваліся з наступным азначэньнем: «Ведамасьць паселішчам N павету, населеным сапраўднымі літоўцамі, або гэтак званай жамойцю» (рас. «Ведомость селениям N уезда, обитаемым настоящими литовцами, или так называемой жмудью»)[19]
  9. ^ Тут — у сэнсе «летувіскае»
  10. ^ анг. «…term Zemaitis… meaning a Lowlander, as opposed to the Upper Lithuanians of Prussia. <…> But these Samogitians are not Prussians, but true Lithuanians…»
  11. ^ рас. «Все эти новые литовцы, как их поляки называют, говорят двумя языками: русским и литовским, в коем несравненно больше русских слов, чем литовских. Замечательно, что жители собственно Жмуди… называют этих новых литовцев гудами, т.е. русскими, и не считают их принадлежащими к литовскому племени»
  12. ^ ням. «Die in russisch Littauen oder Samogizien wohnenden Littauer werden von den hiesigen Źemaīcźiai, die Niederländer, die in polnisch Littauen, südlich vom Memelstrome wohnenden, Gudaī genannt. In Samogizien bezeichnen aber die dort östlich wohnenden Littauer sich selbst als die eigentlichen Lietuwininkai oder Lietuwiai, ihre westlichen Nachbarn aber als Žemaīcźiai, die weiter östlich und südöstlich wohnenden Weissrussen Gudai, mein südlich preussisches Littauisch aber źemaitißkai»
  13. ^ ням. «Im 15. Jahrhundert wurde das östliche Samogizien Auxtote, nach gegenwärtiger Volkssprache Aukstocíiai (die Hohen, die Hochländer) genannt»
  14. ^ рас. «…белорусы (которые зовут себя… литвинами) <…> всего больше литовцев в Ковенской и Виленской губерниях, где они известны под именем жмудин»

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 5—6. — Warszawa, 1891. S. 450.
  2. ^ Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 187.
  3. ^ БЭ. — Мн.: 1996 Т. 2. С. 86.
  4. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 287.
  5. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 22—27.
  6. ^ Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск, 1998. С. 143.
  7. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 34.
  8. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 35.
  9. ^ Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. P. 711.
  10. ^ Voigt J. Geschichte Preussens. Bd. 1. — Königsberg, 1827. S. 62.
  11. ^ История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 125.
  12. ^ Martišiūtė-Linartienė A. Elektroninė literatūros chrestomatija 11 klasei. — Vilnius, 2011. P. 608.
  13. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 174.
  14. ^ а б в Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 109.
  15. ^ Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 108.
  16. ^ Köppen P. Der litauische Volksstamm. Ausbreitung und Stärke desselben in der Mitte des XIX. Jahrbunderts // Bulletin de la Classe historico-philologique de l'Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. Nr. 186, 187, 1851. S. 279—280.
  17. ^ Köppen P. Der litauische Volksstamm. Ausbreitung und Stärke desselben in der Mitte des XIX. Jahrbunderts // Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. S. 4.
  18. ^ Köppen P. Der litauische Volksstamm. Ausbreitung und Stärke desselben in der Mitte des XIX. Jahrbunderts // Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. S. 5—6.
  19. ^ Köppen P. Der litauische Volksstamm. Ausbreitung und Stärke desselben in der Mitte des XIX. Jahrbunderts // Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. S. 7.
  20. ^ Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  21. ^ Trübner’s American and Oriental Literary Record. Nr. 23—24, 1867. P. 417.
  22. ^ The Eclectic Magazine: Foreign Literature. Vo. VI, 1867. P. 381.
  23. ^ Public Opinion. Vol. XI, 1867. P. 131.
  24. ^ Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 105.
  25. ^ Bezzenberger A. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia. — Königsberg, 1896. S. 227.
  26. ^ Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. S. 5.
  27. ^ Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.
  28. ^ Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. С. 224.
  29. ^ Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. С. XXIX.
  30. ^ Русское обозрение. Т. 4, 1893. С. 414.
  31. ^ Меч С. Россия. Географический сборник для чтения в семье и школе. Изд. 11. — Москва, 1910. С. 97.
  32. ^ Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 795.
  33. ^ Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 802.
  34. ^ Чаквін І. Аўкштайты // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. С. 41.
  35. ^ Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.
  36. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 289.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Аўкштайты&oldid=2572151»