Гісторыя Барысава

Барысаў (часам насіў дадатковае азначэньне — Барысаў Літоўскі^[1]) — магдэбурскае места на мяжы гістарычных Меншчыны і Аршаншчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі клясыцызму касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і скарбніца, помнікі архітэктуры пачатку XIX стагодзьдзя.

Раньнія часы

Паводле зьвестак Васіля Тацішчава^[2] паселішча заснаваў князь полацкі Рагвалод-Барыс у 1102 годзе (згодна зь іншымі зьвесткамі — князь кіеўскі Яраславаў Мудры у 1032)^[3]. Ім жа, паводле некаторых зьвестак, неўзабаве па сьмерці полацкага князя Ўсяслава, была вылучаная Барысаўская воласьць, сьляды якой захаваліся ў выглядзе межавых камянёў на паўночным усходзе цяперашняе Менскае вобласьці.

Старажытнае гарадзішча месьцілася на левым беразе ракі Бярэзіны. Тым часам найбольш стары пісьмовы ўпамін пра Барысаў як горад Полацкага княства зьмяшчаецца ў Лаўрэнцеўскім летапісе і датуецца 1127 годам.

Вялікае Княства Літоўскае

У XIII—XIV стагодзьдзях у Барысаве будаваўся замак. Кіруючыся палітычнай гісторыяй Менскага княства, якое ўвайшло ў склад ВКЛ каля 1323—1326 гадоў, да першай паловы XIV ст. трэба прымяркоўваць далучэньне места да ВКЛ, дзе яно пазьней сталася часткаю Менскага намесьніцтва, па 1345 годзе — часткай альгердавае віленскае «палавіцы» ВКЛ. У другой^[4] палове XIV ст., імаверна, адбыўся перанос Барысава зь пачатковага месца (цяпер — гарадзішча ў вёсцы Старабарысаве) на новае, за 4 км ніжэй плыньню Бярэзіны. Новы драўляны замак збудавалі на высьпе ў абалоне ракі, налева ад яе галоўнага рэчышча, прыкладна за 1,5 км на паўночны захад ад сучаснага аўтамабільнага моста. У канцы XIV ст. Барысаў разам з навакольнай воласьцю падпарадкоўваўся беспасярэдне вялікаму князю Вітаўту, які ў 1396 выдаў «борысовцам» адмысловы прывілей, дзе вызначаў парадак прыёмкі і ўліку мядовай даніны. Побач з суседнімі валасьцямі адносілася да падаткова-гаспадарчай агульнасьці, вядомай у сучаснай гістарыяграфіі як Падняпроўскія воласьці, што вызначала характар асноўнае гаспадарчае дзейнасьці ў рэгіёне.

У 1413 Барысаў стаў цэнтрам воласьці Віленскага ваяводзтва. У вайну з Маскоўскай дзяржавай (1500—1503) у 1500 тут знаходзілася стаўка вялікага князя Аляксандра, а ў наступную вайну з Масковіяй (1512—1522) у 1514 — месца збору войскаў Вялікага Княства Літоўскага (у Барысаве знаходзілася стаўка вялікага князя Жыгімонта Старога). 27 жніўня 1514 году Канстантын Астроскі разьбіў каля места перадавыя аддзелы маскоўскіх захопнікаў^[4].

У 1563 кароль і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Барысаву Магдэбурскае права, а 10 жніўня 1565 — мескі герб: «у белым (срэбраным) полі меская брама а дзьвюх вежах, над якой зьмяшчалася выява Сьвятога Пятра з ключом у правай руцэ»^[5]. У 1569 Барысаў як цэнтар староства перайшоў зь Менскага павету Менскага ваяводзтва ў Аршанскі павет Віцебскага ваяводзтва. Маёнтак знаходзіўся ў валоданьні Агінскіх, пазьней Радзівілаў. 13 верасьня 1642 барысаўскі староста А. Казаноўскі фундаваў у месьце першы касьцёл.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў Барысава ліцьвінамі: «Степанка Борисов… в роспросе сказал: родом де он литвин^[a], родился в Белой Руси в Борисове городе… а отец де у него жив в Литве» (1621 год)^[8].

З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) 19 чэрвеня 1655 маскоўскія войскі захапілі і спалілі Барысаў. Увосень 1657 партызанскі аддзел Багровіча колькасьцю 400—500 чалавек спрабаваў выгнаць акупантаў, аднак места атрымалася вызваліць толькі 9 ліпеня 1662. На 1670 у Барысаве было 104 дымы, дзеялі касьцёл і 4 царквы, працаваў заезны двор. Існавалі вуліцы Замкавая, Полацкая, Бярэзінская, Млынавая, Маставая, Аршанская, Забалоцкая і інш. У 1680 у месьце было 382 будынкі, Рынак і 9 вуліцаў^[9].

На 1732 у Барысаве было 9 вуліцаў, на 1764—230 будынкаў^[4]. 14 чэрвеня 1792 кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі пацьвердзіў мескі герб: «у срэбным полі брама, паміж дзьвюма вежамі над брамай постаць сьвятога Пётры з двума ключамі ў руцэ»^[10].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Барысаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе з 1795 стаў цэнтрам павету Менскай губэрні. У вайну 1812 году ў канцы чэрвеня места занялі францускія войскі, аднак 26—29 лістапада каля Барысава расейскія войскі нанесьлі ім значную паразу ў часе пераправы праз раку Бярэзіну. На 1825 у месьце было 319 будынкаў (зь іх 1 мураваны), на 1854—600 будынкаў, дзеялі касьцёл, 2 царквы, сынагога і 5 малітоўных дамоў, працавалі 70 крамаў.

На 1863 у Барысаве быў 601 жылы дом, дзеялі касьцёл, 2 царквы, 8 сынагогаў і малітоўных дамоў, працавалі 70 крамаў, 5 гарбарных, піваварны і цагельны заводы. У 1871 праз Барысаў прайшла Маскоўска-Берасьцейская чыгунка; на правым беразе Бярэзіны ўзьнікла чыгуначная станцыя, а пры ёй — паселішча Новабарысаў, злучанае з старым местам драўляным мостам. На 1878—1188 будынкаў (зь іх 5 мураваных), дзеялі 2 царквы (1 мураваная), касьцёл (мураваны) і сынагога, працавалі павятовая і прыходзкая вучэльні, 2 піваварных і лесапільны заводы, 5 корчмаў. Паводле вынікаў перапісу (1897) працавалі паштова-тэлеграфная кантора, 2 лякарні, меская вучэльня, жаночы пансіён, 215 крамаў, 9 заводаў.

У 1901 і 1910 Барысаў моцна пацярпеў ад пажараў. На 1904 у месьце было 27 вуліцаў і завулкаў, 2 пляцы, 1868 жылых дамоў (зь іх 73 мураваныя), 244 газавыя ліхтары, 11 фабрык і заводаў, 59 рамесных майстэрняў, банк, 2 натарыяльныя канторы, паштова-тэлеграфная кантора, 6 заезных двароў, 11 корчмаў і харчэўняў, 10 гасьцініцаў, 2 друкарні, бібліятэка-чытальня, чытальня, 8 школаў (17 настаўнікаў, 404 вучні), 2 лякарні, 2 аптэкі і 5 аптэных магазынаў. Штогод праводзіліся 4 кірмашы. На 1910 тут было больш за 1520 двароў, 32 прамысловыя прадпрыемствы, зь іх найбольшыя — запалкавыя фабрыкі «Вікторыя» і «Бярэзіна», 2 лесапільныя заводы, гута, вінакурня, паперня «Папірус», паравы млын, працавалі 112 крамаў, ніжэйшая лясная школа, мужчынская гімназія, жаночая прагімназія, мэтэастанцыя.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Барысаў занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Барысаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР^[11]. У красавіку 1919 тут адбылося антысавецкае паўстаньне. Зь верасьня 1919 да 25 траўня 1920 места займалі польскія войскі. 17 ліпеня 1924 Барысаў стаў цэнтрам раёну. У 1925 у месьце працавалі 5 лесапільных і фанэрных заводаў, запалкавая і папяровая фабрыкі, шклозавод і іншыя прадпрыемствы. 27 верасьня 1938 паселішча атрымала афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. На 1939 тут працавала каля 40 прамысловых прадпрыемстваў, 3 сярэднія спэцыяльныя навучальныя ўстановы, 10 агульнаадукацыйных сярэдніх школаў, 11 дашкольных установаў, 2 лякарні, паліклініка, 2 кінатэатры, тэатар, 31 бібліятэка.

У Другую сусьветную вайну з 2 ліпеня 1941 да 1 ліпеня 1944 году Барысаў знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У баях супраць 18 танкавай гітлераўскай дывізіі у чэрвені — ліпені 1941 году бралі ўдзел Зводная дывізія Грышына, 1-я Маскоўская дывізія Крэйзера, асобныя часткі НКВД па ахове чыгункі, ўмацаваныя бронецягнікамі. У ліпені 1944 году пры штурме места адзначылася каманда з трох танкаў Т-34, два зь якіх прабіліся на правы бераг Бярэзіны, але хутка былі зьнішчаныя.

У XX ст. межы Барысава пашырыліся за кошт улучэньня ў склад места вёсак і хутароў Лядзішчаў, Печаў, Цагельні, Разувы.

16 жніўня 2020 году ў Барысаве прайшоў Марш за свабоду.

Галерэя

Рака Бярэзіна

Рака Бярэзіна
да 1900
1905
1910
1910
да 1918 г.

С. Пракудзін-Горкі, 1911
С. Пракудзін-Горкі, 1911
да 1914
1915
1918

1918
1918
1918
1918
да 1918

Вуліцы і пляцы

Вуліцы і пляцы
Рог Аршанскай і Андрэеўскай
Аршанская
Аршанская
Харугвенная
Харугвенная

Лепельская
Міхайлаўская
Менская
Менская. І. Сербаў, 1911
Палынская

Палынская
Рог Полацкай і Палынскай
Рог Полацкай і Палынскай
Рынак
Рынак

Рынак
Салдацкая Слабада
Рог Віленскай і Савуцінскай
Віленская
Рог Віжынскай і Менскай

Касьцёл Раства Найсьвяцейшай Панны Марыі

Касьцёл Раства Найсьвяцейшай Панны Марыі
каля 1900
1905
1909
1914
1914

Царква Ўваскрасеньня Гасподняга

Царква Ўваскрасеньня Гасподняга
1870-я
каля 1900
каля 1900
1905
1910

да 1914
1918
1918
1918
1918

Новае Места

Новабарысаў
1910 г.
1908 г.
1910

да 1914
да 1918 г.
1918

1918
Чыгуначная станцыя, 1871
Чыгуначная станцыя, 1918

Старабарысаў

Колішні палац Радзівілаў
1910
да 1914
да 1914

Іншае

Іншае
Замак
Замак
Завулак Газэтны. Царква
Кальварыя. Капліца
Кальварыя. Капліца

Прыстань Калінкоўскага
Млын на рацэ Сха
Мужчынская гімназія
Запалкавая фабрыка
Запалкавая фабрыка

Заўвагі

^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[6] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[7]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы

^ Соловьев С. М. Указатель к истории России. — СПб., 1893. С. 51.
^ Татищев В. Н. История Российская, т. 1. М. — Л., 1962.
^ Дулеба Г. Барысаў // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 315.
^ ^а ^б ^в Грынявецкі В. Барысаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 294.
^ Дзевяць стагоддзяў Барысава / Ж. В. Гілевіч, Г. В. Штыхаў, В. Л. Насевіч, Л. Ф. Белая. — Менск: БЕЛТА, 2002.
^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 171.
^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 8. Кн. 1. — Менск, 2010. С. 57.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 113.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — 480 с. — ISBN 985-11-0061-7
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2010. — 736 с.: іл. ISBN 978-985-11-0520-1.
Дзевяць стагоддзяў Барысава / Ж. В. Гілевіч, Г. В. Штыхаў, В. Л. Насевіч, Л. Ф. Белая. — Менск: БЕЛТА, 2002. — 224 с ISBN 985-6302-41-2
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

[8] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[6] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[7]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[1] Соловьев С. М. Указатель к истории России. — СПб., 1893. С. 51.

[2] Татищев В. Н. История Российская, т. 1. М. — Л., 1962.

[ehb315-3] Дулеба Г. Барысаў // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 315.

[evkl-4] а ^б ^в Грынявецкі В. Барысаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 294.

[5] Дзевяць стагоддзяў Барысава / Ж. В. Гілевіч, Г. В. Штыхаў, В. Л. Насевіч, Л. Ф. Белая. — Менск: БЕЛТА, 2002.

[6] Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.

[7] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.

[9] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 171.

[10] Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 8. Кн. 1. — Менск, 2010. С. 57.

[11] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 113.

[at-12] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[8]

[9]

[10]

[11]

[6]

[7]