Сядзібна-паркавы комплекс Багушэвічаў

Сядзібна-паркавы комплекс
Музэй-сядзіба Багушэвічаў
Музэй-сядзіба Багушэвічаў
Краіна	Беларусь
Вёска	Кушляны
Каардынаты	54°26′28.54″ пн. ш. 26°10′32.91″ у. д. / 54.4412611° пн. ш. 26.1758083° у. д. / 54.4412611; 26.1758083Каардынаты: 54°26′28.54″ пн. ш. 26°10′32.91″ у. д. / 54.4412611° пн. ш. 26.1758083° у. д. / 54.4412611; 26.1758083
Дата пабудовы	канец XIX стагодзьдзя
Будынкі: палац • капліца • афіцына • парк • гаспадарчыя пабудовы
Статус	ахоўваецца дзяржавай
Сайт	Афіцыйны сайт
Музэй-сядзіба Багушэвічаў на мапе Беларусі Музэй-сядзіба Багушэвічаў
Музэй-сядзіба Багушэвічаў на Вікісховішчы

Дом Багушэвіча — помнік сядзібна-паркавай архітэктуры канца XIX стагодзьдзя. Сядзіба створаная ў вёсцы Кушляны (Смаргонскі раён).

Гісторыя

Гісторыя сядзібы ўзыходзіць да XVIII ст., калі ў 1749 г. за 450 злотых маёнтак набыў Антон Багушэвіч (прапрадзед паэта Ф. Багушэвіча)^[1]. У пару Францішкавага маленства Кушляны нагадвалі маленькі феадальны кут з усімі яго атрыбутамі: з старасьвецкімі гаспадарчымі забудовамі, нізкімі прысадзістымі пунямі, аборамі, сьвірнамі, стадоламі, зь безьліччу прыдарожных каплічак і крыжоў^[1]. Не было тут яшчэ тады тае прасторнае, на шэсьць вялікіх пакояў даміны з прыгожай, праз усю сьцяну, вэрандай. Шыкоўны кушлянскі дом зьявіўся значна пазьней, на схіле паэтавага жыцьця. А гадаваўся Францішак, набіраўся сілы разам з сваімі братамі й сястрой Ганнай у больш простай, больш сьціплай хаціне^[1]. Месьцілася яна бліжэй да поплаву. Хату гэтую тут называлі афіцынай. Была яна на два канцы з каморай і паветкай на слупках-кругляках. Перад паветкай — плюскаты камень-парог. Уваход у хату быў ад гаспадарчых пабудоў. На гаспадарчую пабудову глядзелі й яе вокны з-пад нізка спушчанай саламянай страхі. Стаяла хата на мураваным падмурку. Падмурак той ацалеў^[1]. У 1896 годзе паэт збудаваў новы дом^[1]. У сядзібе Ф. Багушэвіч правёў апошнія гады жыцьця. Ансамбаль уключае гасподу, парк эканамічнага тыпу, гаспадарчыя пабудовы, альтанку.

У пасьляваенныя гады гаспода захавалася дзякуючы рупнасьці М. Ляпехі — шчырага прыхільніка творчасьці Багушэвіча, захавальніка й вартаўніка сядзібы. Да 1988 г. у доме была разьмешчана Кушлянская сельская бібліятэка імя Багушэвіча. Да 150-годзьдзя з дня нараджэньня паэта рэалізаваны праект рэстаўрацыі сядзібы. Адноўлены падмурак, франтоны, дах і першапачатковая плянаваньне, перабраная галерыя-навес. Адноўленыя таксама адрына, сьвіран, студні з «жураўлямі». У садзе зроблены падсадкі маладых пладовых дрэваў.

У 1990 г. падчас сьвяткаваньня ў гасподзе адкрытая літаратурна-мастацкая кампазыцыя, прысьвечаная творчасьці паэта. Рэстаўрацыйнымі працамі кіраваў Валеры Сьлюнчанка. Пры рэстаўрацыі сядзібы пад падлогай у дзіцячым пакоі знайшлі закладку для кніг^[2]. Справа была ў тым, што дом Багушэвічаў быў кансьпіратыўным пунктам для нелегальнай перапраўкі забароненай царскімі ўладамі літаратуры — Багушэвічы ўдзельнічалі ў паўстаньні 1863—1864 гадоў, адны змагаліся ў баявых атрадах, іншыя дапамагалі матэрыяльна, — распавядаў падчас эккурсыі загадчык музэя-сядзібы Францішка Багушэвіча й дасьледчык творчасьці паэта Алесь Жамойцін^[2]. Дарэчы, за ўдзел у паўстаньні родная сястра Францішка Ганна сядзела ў турме. Падчас зьняволеньня яна сваімі рукамі вырабляла рэчы рэлігійнага прызначэньня: чахлы для абразкоў, мэдальёны, шкаплеры^[2]. Цяпер гэтыя рэчы, перададзеныя ў музэй нашчадкамі Ганны, упрыгожваюць яго вітрыны^[2].

Музэй на тэрыторыі сядзібы быў заснаваны 6 ліпеня 1990 году. Да гэтага ў доме разьмяшчалася сельская бібліятэка. З 29 чэрвеня 2001 году музэй стаў філіяй Дзяржаўнага музэю гісторыі беларускай літаратуры. У 2005 годзе музэйнаму комплексу быў нададзены статус гісторыка-культурнай каштоўнасьці 3-й катэгорыі.

Архітэктура

Гаспода — прамавугольная ў пляне аднапавярховая зрубная пабудова пад высокім двухсхільным дахам. Па фронту галоўнага фасада адкрытая слупавая галерыя-навес з дашчаным парапетам. Плянаваньне дому анфіляднае, уваходы з боку галоўнага й бакавога фасадаў. Гаспадарчыя пабудовы сканцэнтраваныя на паўднёвым захадзе ад гасподы.

Парк

Парк з пладовым садам расчлянёны прамавугольнай сеткай алей. Сярод насаджэньняў пераважаюць ліпа, клён, елка, трапляюцца асобныя экземпляры лістоўніцы. Пры ўезьдзе ў парк — маляўнічая паляна з курцінамі. З малых форм дойлідзтва засталася драўляная альтанка — цэнтрычнае ў пляне збудаваньне каркаснай канструкцыі з шатровым дахам-навесам. Народная назва альтанкі «Расьпятая воля». Паводле паданьня, альтанка была зроблена рукамі Багушэвіча й яго сяброў у памяць ахвяр нацыянальна-вызваленчага паўстаньня 1863—64 гг. Драўляная скульптура «Укрыжаваньне», якая да 1939 г. знаходзілася ў альтанцы, не захавалася. Паводле ўспамінаў паэтавай унучкі Станіславы Тамашэўскай, у гады яе маленства Кушляны былі як лялька^[1]. Тут расло шмат сьліў, вішняў, чорных і чырвоных парэчак, агрэсту. А сам кушлянскі сядзібны дом з усіх бакоў атулялі дрэвы. Паўднёвы кут хаты гэтаксама, як паўночны й заходні, атуляюць дрэвы. Але найпрыгажэйшая ўкраса сядзібы, яе аздоба, безумоўна, прысады. З паўднёвага захаду яны спрэс зь елак. Іх тут шаснаццаць. Некалі было болей, іх падразалі, стрыглі, падціналі. Елкавая абсада пераходзіць у доўгую, з паўвярсты, пераважна каштанавую алею. З паўднёвага ўсходу й поўдня, за садам, замыкалі Багушэвічаву сядзібу колькі ліпаў. Дзьве зь іх ацалелі. Парк займае ён крыху больш за два гектары^[1]. Кажуць, што Францішак Багушэвіч быў выдатным агароднікам. «Аграном таго ня ведаў, што ведаў Багушэвіч», — згадваў пра паэта яго кушлянскі сусед Станіслаў Альхімовіч^[1].

Недалёка ад сядзібы знаходзіцца камень Мацея Бурачка (псэўданім Ф. Багушэвіча), устаноўлены сялянамі ў гонар паэта ў пачатку XX ст.

Каплічка

Драўляная, на чатырох круглячках, пад гонтавай стрэшкай крыж-каплічка. Знаходзіцца пад экзатычнай лістоўніцай на скрыжаваньні ялова-каштанавай прысады з колішнім гмінным трактам. Каплічка — на мураваным падмурку. Перад уваходам у яе — пляскаты камень-парог^[1]. Мае яна няхітрую аздобу: з трох бакоў — плоцік. З боку хаты й двара гэты плоцік разарваны невысокімі стаячкамі, якія імітуюць уваход у каплічку. Гісторыя гэтай каплічкі, паводле сямейнага паданьня, такая. Пасьля паўстаньня 1863—1864 гадоў царская адміністрацыя разам з духавенствам пачала, паводле выразу самога Францішка Багушэвіча, наварочваньне беларусаў-католікаў у праваслаўе. Гэты прымус, як і ўсялякі іншы, выклікаў абурэньне ў паэтавай душы. Ён выказаў яго ў вядомым вершы «Хрэсьбіны Мацюка» й будаваньнем каплічкі^[1]. Збудаваў яе паэт з бацькам і акалічнымі сялянамі, суседзямі, за адну ноч^[1]. Гэта быў, на думку Багушэвічавай унучкі, доказ вялікай адвагі яе дзеда ў той трывожны, бяспраўны мураўёўскі час. У 1929 годзе каплічку замаляваў вядомы мастак Язэп Драздовіч. Збудаваў яе паэт з бацькам і акалічнымі сялянамі, суседзямі, за адну ноч^[1]. Яго малюнак і дае нам уяўленьне, як выглядала Багушэвічава каплічка да рэстаўрацыі. На Драздовічавым малюнку мы яшчэ бачым пры ўваходзе ў каплічку крываваценькі ядлоўчык, які пасадзіў сам паэт. Некалі каплічка была пафарбавана ў зялёна-шэры колер, што імітавала даўніну. Адзін раз папраўляў яе й Багушэвічаў сын Тамаш. Сваёй каплічкай Багушэвічы моцна апекаваліся. Яна для іх была сядзібнай сьвятыняй. Ці то ехалі куды, ці вярталіся, заўсёды прыпыняліся ля яе, жагналіся, казалі малітвы, прасілі ў Бога дарогі без прыгодаў і толькі пасьля гэтага выпраўляліся ў свой шлях. Тое самае рабілі й падарожныя, якім даводзілася ісьці ці ехаць паўз Багушэвічаву сядзібную каплічку. Яны таксама, згледзеўшы між дрэваў гэтую маленькую сядзібную сьвятыню зь фігуркай раскрыжаванага Хрыста, хвалілі Бога, жагналіся^[1].

Таксама ў Кушлянах меліся прыдарожныя крыжы. Свой сядзібны крыж-абярэг мелі й самыя блізкія Багушэвічавы суседзі — Маркоўскія ды Альхімовічы^[1]. Іхні крыж таксама быў усталяваны пры дарозе, пры заезнай браме на падворак. Альхімовічаў крыж-абярэг і Багушэвічаву крыж-каплічку адмяжоўвалі толькі памежныя прысады^[1]. На Вадацечы на скрыжаваньні дарог спрадвеку стаяў крыж-абярэг^[1]. Усе крыжы аздабляліся ручнікамі^[1].

Сажалка

Сажалку выкапалі ў канцы сядзібы, на нізкай мясьціне, на ўскрайку Ваўкелаў^[1]. З трох бакоў яе абступалі чараты, кусты. Нахілены над сажалкаю вербалоз і водная роўнядзь вельмі ўпрыгожвалі сядзібу. Была яшчэ старая, пахілая над вадою вярба^[1]. Паблізу сажалкі тулілася лазьня. У пяцідзясятыя гады мэліяратары хацелі яе асушыць, але Міхал Ляпеха не дазволіў гэтага зрабіць. Кушлянцы прыгадваюць яшчэ, што за сажалкаю, крыху воддаль, расьлі маладыя дубкі, а ля самой яе праставала грэбля на Трыколі^[1]. Непадалёку была й студня з сахою й рыпучай стралою, якую тут называлі сьвірчня. Пры студні на дубовых калодах драўлянае карыта з кругляка — для жывёлы^[1].

Ваўкелы

Ваўкеламі ў Кушлянах называюць аграмадную — ад Трахімоў і Трыколяў і аж да самых Рудалёў — нізовіну, якая яшчэ ня гэтак даўно была спрэс парослая непралазным хмызам^[1]. На сёньняшні гэта ўжо асушаны выган. Калісьці ж тут заўсёды стаяла, ніколі не сыходзіла парыжэлая вада. Між непралазных хмызоў, на буграх, рос альхоўнік, дробны бярэзьнік з каржакаватымі хваінкамі. Праз Ваўкелы, віхляючы між хмызоў, цурчэла-абцякала крынічная ручаінка. Ваўкелы выцерабілі й асушылі ў 1950-ыя гады^[1]. Пра Ваўкелы ў Кушлянах сёньня нагадвае выносная чарэшня на паэтавай сядзібе. У 1985 годзе ля яго прымацавалі шыльдачку, якая й апавядае нам, што гэтае дрэва з славутых кушлянскіх Ваўкелаў^[1].

Экспазыцыя

Экспазыцыя ў сядзібным доме, прысьвечаная Францішка Багушэвічу, разьмешчана ў 6 залях.

Мэмарыяльная частка

У мэмарыяльнай частцы ўзноўлены інтэр’еры кабінэта й гасьцёўні. Гэтыя пакоі абсталяваны па фотаздымках канца XІX стагодзьдзя й успамінах унучкі паэта С. Тамашэўскай. Пакоі аздабляюць сапраўдныя й узноўленыя рэчы Францішка Багушэвіча й яго сям’і: насьценны гадзіньнік, камод, піяніна, самаварны столік, кніжная шафа, пісьмовы стол, крэслы, канапа, часопісны столік, паляўнічы ражок, стрэльбы.

Літаратурная частка

Літаратурная частка разьмешчана ў 3 залях. Тут прадстаўлены першыя паэтычныя зборнікі («Дудка беларуская», «Смык беларускі»), аўтографы й фотаздымкі, рукапісы твораў і лісты, напісаныя Францішкам Багушэвічам, кнігі беларускіх пісьменьнікаў канца ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў Уладзіслава Сыракомлі, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа. У экспазыцыі знаходзяцца дакумэнты, якія адлюстроўваюць удзел сям’і Багушэвічаў у паўстаньні 1863—1864 гадоў, сьведчаць пра адвакацкую дзейнасьць Францішка Багушэвіча, паступленьне ў Пецярбургзкі ўнівэрсытэт, лісты й паштоўкі, якія даюць уяўленьне аб сувязях Францішка Багушэвіча з Янам Карловічам і Элізай Ажэшка. Сярод экспанатаў ёсьць рэчы сям’і Багушэвічаў: ключ ад сядзібы, вышыты дачкой Францішка Багушэвіча дыванок, ручнік і чаўнок са Сьвіранаў, лінейка-закладка й інш. Дэманструюцца скульптурныя барэльефы Кастусь Каліноўскі, Ля каменя над магілай паўстанцаў (Францішка Янушкевіч), скульптурны партрэт Мацей Бурачок (П. Лук), лінарыты Малады Багушэвіч, "Паўстанцы чытаюць Мужыцкую праўду, Этап у Сыбір (усе Мікола Купава), мастацкія працы Дарога ў Жупраны (Мікола Аўчыньнікаў), Дом паэта (Аляксандар Пашкевіч), Школа ў Доцішках (Генадзь Сянькоўскі), Вільня сярэдзіны XIX стагодзьдзя (Віктар Сташчанюк) і інш.

Вядомыя наведвальнікі

Літаратура

Уладзімер Содаль, Блаславёныя Кушляны — Мінск, Кнігазбор, 2009 г.
Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мінск : Беларус. энцыкл., 1993.— 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
Што захавалася з маёнтка Кушляны Багушэвічаў?

Крыніцы

^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф ^х ^ц ^ч Уладзімер Содаль, Блаславёныя Кушляны — Мінск, Кнігазбор, 2009 г.
^ ^а ^б ^в ^г Што захавалася з маёнтка Кушляны Багушэвічаў?

Вонкавыя спасылкі

Сядзібна-паркавы комплекс Багушэвічаў , Radzima.org

[Содаль.-1] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф ^х ^ц ^ч Уладзімер Содаль, Блаславёныя Кушляны — Мінск, Кнігазбор, 2009 г.

[Кушляны.-2] а ^б ^в ^г Што захавалася з маёнтка Кушляны Багушэвічаў?

[1]

[2]

п а р Францішак Багушэвіч
Паэтычныя зборнікі	Дудка беларуская Смык беларускі Тралялёначка Скрыпачка беларуская Беларускія апавяданьні Бурачка
Паэма	Кепска будзе!
Вершы	Дурны мужык, як варона Мая дудка Не цурайся Яснавяльможнай пані Арэшчысе
Багушэвічавы мясьціны	Сьвіраны Кушляны Доцішкі Вільня Чарнігаў Канатоп Львоў Жупраны Ашмяны Смаргонь
Асобы	Міхал Эльвіра Андрыёлі Эліза Ажэшка Зыгмунт Нагродзкі Адам Гурыновіч Ян Карловіч Язэп Ціхінскі Юльян Чарноўскі Яўстах Чарноўскі Аляксандар Аскерка Тытус Далеўскі Зыгмунт Мінейка
Багушэвічазнаўцы	Адам Станкевіч Максім Гарэцкі Генадзь Кісялёў Уладзімер Содаль Адам Мальдзіс Язэп Янушкевіч
Установы, падзеі і рэчы, зьвязаныя з імем Францішка Багушэвіча	Камень Мацея Бурачка Помнік у Жупранах Сядзіба Багушэвічаў Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла Пянтковічы Плошча Францішка Багушэвіча Станцыя мэтро «Плошча Францішка Багушэвіча» Прэмія імя Францішка Багушэвіча