Ружанскі палац

Помнік грамадзянскай архітэктуры
Палац Сапегаў
Палац Сапегаў
Краіна	Беларусь
Мястэчка	Ружаны
Каардынаты	52°51′37.85″ пн. ш. 24°53′45″ у. д.
Тып будынка	замак
Архітэктурны стыль	барокавая архітэктура, клясыцызм і барока
Аўтар праекту	Ян Самуэль Бэкер
Дата заснаваньня	пачатак XVII ст.
Асноўныя даты: 1700 — спалены 1784—1788 — перабудаваны 1832 — сэквэстраваны 1914 — пажар 1930 — рэстаўрацыя 1933 — вернуты Сапегам 1944 — пашкоджаны 2008 — пачатак рэстаўрацыі
Вядомыя насельнікі	Леў Сапега Казімер Леў Сапега Аляксандар Міхал Сапега
Статус	ахоўваецца дзяржавай
Стан	рэстаўруецца
Палац Сапегаў на мапе Беларусі Палац Сапегаў
Палац Сапегаў на Вікісховішчы

Пала́цава-па́ркавы комплекс Сапе́гаў — помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва XVII—XVIII стагодзьдзяў у Ружанах. Знаходзіцца на высокім узгорку ў паўднёва-ўсходняй частцы мястэчка, на гістарычным Гасьцінцы. Твор архітэктуры барока. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Ружанскі палац — найбуйнейшы палацавы комплекс Беларусі XVII—XVIII стагодзьдзяў. У наш час вядзецца яго рэстаўрацыя.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Маёнтак Ружаны перайшоў у валоданьне Сапегаў у 1598 годзе, калі Леў Сапега набыў яго разам з Ласасінам у Барташа Бруханскага. У пачатку XVII стагодзьдзя на месцы драўлянага замка збудавалі 2-павярховы мураваны палац з трыма вежамі, у якім ужо ў 1617 годзе Леў Сапега прымаў караля і вялікага князя Ўладзіслава Вазу.

У 1642 годзе сын Льва Сапегі Казімер Леў прымаў у Ружанскай рэзыдэнцыі езуіцкага візытатара з Рыму Фабрыцыя Рамфуса. А ў 1644 годзе ў Ружанах яшчэ раз гасьцяваў Уладзіслаў Ваза. Уласьнік палаца зрабіў усім гасьцям каштоўныя падарункі: каралю — залаты падмісак і дарагія галяндзкія шпалеры, каралеве — пярсьцёнак і сабаліныя мяхі з Масковіі, канцлеру — срэбны кубак, камянецкаму біскупу — «два саракі сабалёў», усім фрэйлінам — пярсьцёнкі з рубінамі, падкормію — шаблю з залатой аправай, ксяндзам — па 100 вугорскіх залатых. У гонар гэтага візыту ў адной з заляў палаца ўсталявалі чорную мармуровую дошку з надпісам па-лацінску «Vladislaus IV et Caecilia Regina guatuor dierum gratiosissimi hospites Rozanae praesentia et humanitate Regia hac aedes illustrarunt MDCXL IV Januarii X». Пазьней у зьвязку зь пераносам у 1655 годзе мошчаў Сьвятога Казімера зь Віленскай катэдры ў той самай залі ўсталявалі другую дошку з надпісам «Divo Casimiro sacrum». Леў Казімер перабудаваў палац, выклікаўшы дзеля гэтага італьянскага архітэктара Джаваньні Батысту Джысьленьні. У выніку рэканструкцыі палац набыў барокавыя рысы. У Ружанах зьявілася капэля, якая налічвала 40 музыкаў з Італіі, Польшчы і мясцовых сялянаў. Найбольш таленавітых зь іх Казімер Леў адсылаў навучацца ў Італію.

Палац моцна пацярпеў ад швэдаў, у 1700 годзе яго спалілі войскі канфэдэратаў пад кіраўніцтвам Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага. У першыя дзесяцігодзьдзі XVIІI стагодзьдзя палац аднавілі, а ў 1748—1750 гадох яго перабудаваў архітэктар Ёган Зыгмунт Дэйбель.

У 1784 годзе канцлер Аляксандар Міхал Сапега прымаў у Ружанах прыбылага на Гарадзенскі сойм караля і вялікага князя Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У той час у палацы працавала балетная трупа, якая выступала перад Станіславам Панятоўскім. У 1784—1788 гадох праводзілася перабудова і стварэньне позьнебарокавага палацавага комплексу архітэктарам Янам Самуэлем Бэкэрам. За сваю працу архітэктар атрымаў ад Сапегаў пажыцьцёвую пэнсію 2160, а потым 2520 злотых.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па падзелах Рэчы Паспалітай і сьмерці Аляксандра Сапегі ягоны сын Францішак аддаў палац у арэнду пад суконную і ткацкую фабрыкі, а сваю рэзыдэнцыю перанёс у Дзярэчын. З часам туды перавезьлі ўсе назьбіраныя ў Ружанах калекцыі: сямейны архіў, частку бібліятэкі, мастацкія творы, гістарычную зброю, харугвы, штандары, посуд з срэбра і золата ды іншае.

21 сьнежня 1829 году Яўстах Каятан Сапега канчаткова прадаў палац прадпрымальніку Ары Ляйбу Пінэсу. Па паразе вызвольнага паўстаньня (1830—1831) Яўстах Каятан мусіў эміграваць, тым часам расейскія ўлады канфіскавалі ружанскі і дзярэчынскі маёнткі. Па адабраньні Ружанскага палацу балетная трупа Сапегаў выехала ў Санкт-Пецярбург, дзе стала асновай расейскага балету. Неўзабаве ткацкая вытворчасьць Пінэсаў заняпала і ператварылася ў сьціплую прадзільню воўны. У 1834 годзе падчас наведаньня Ружанаў Леан Патоцкі застаў палац ужо цалкам закінутым. Ягоны агульны выгляд захаваўся хіба на малюнку Напалеона Орды. Аднак гэта адзін з найслабейшых малюнкаў мастака, поўны недакладнасьцяў і спрашчэньняў, і дае ўяўленьне пра палац толькі ў агульных рысах.

У 1914 годзе празь недагляд фабрычных прачак у комплексе адбыўся пажар, частка сьценаў абрынуліся. Частковая рэстаўрацыя адбывалася ў 1930 годзе, у 1933 годзе намаганьнямі міністра замежных справаў міжваеннай Польскай Рэспублікі Яўстаха Сапегі маёнтак вярнулі роду Сапегаў.

Найноўшы час

За часамі Другой сусьветнай вайны ў 1944 годзе комплекс ізноў атрымаў пашкоджаньні падчас баявых дзеяньняў, згарэў палац і тэатральная афіцына. Па вайне палац стаяў закінутым, паступова руйнуючыся. Частку цэглы разабралі на гаспадарчыя мэты.

Улетку 2008 году пачаліся раскопкі і рэстаўрацыя. Палац улучылі ў праграму «Замкі Беларусі» на 2012—2018 гады, прызначаную для аднаўленьня беларускай архітэктурнай спадчыны. Паводле праграмы, на палац штогод выдзялялася больш за мільярд рублёў. За пяць гадоў адрэстаўравалі заходні і ўсходні флігелі. Плянуецца аднаўленьне паўднёвага корпусу палаца, дзе знаходзіліся тэатар і манэж. Тут разьмесьцяцца гатэль і тэатар. Рэшту пабудоваў закансэрвуюць. Рэстаўратары імкнуцца выкарыстоўваць максымальна набліжаныя да аўтэнтычных матэрыялы (псэўдааўтэнтычная цагліна, дахоўка індывідуальнай вытворчасьці).

На пачатку 2012 году на ўязной браме паставілі скульптуру Сьвятой Ганны, зьнішчаную на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў. З 2012 году ў межах праграмы «Замкі Беларусі» ладзяцца дабраахвотніцкія летнікі ў прыбіраньні тэрыторыі, азеляненьні, будаўнічых працах вакол аб’екту.

Архітэктура

Усходні флігель палаца, дзе знаходзіцца музэй

Помнік архітэктуры барока. Першы палац, збудаваны Львом Сапегам, меў абарончы характар. Гэта быў крыжападобны будынак з трыма нарожнымі абарончымі вежамі (дзьве 4-гранныя і 5-гранная). У цэнтральнай частцы палаца знаходзіліся парадная заля і вэстыбюль з двухбаковай лесьвіцай, у бакавых частках — жылыя пакоі, кабінэт, бібліятэка. Пад будынкам у вялізных скляпеньнях захоўваліся арсэнал, архіў, харчаваньне. Анфілада памяшканьняў на першым паверсе пакрывалася скляпеністымі, на другім — бэлькавымі перакрыцьцямі. Па перабудове італьянскім архітэктарам Джаваньні Батыстам Джысьленьні на заказ Казімера Льва Сапегі палац меў два паверхі, пакоі аздабляліся мармурам, штучнай ляпнінай і росьпісамі.

Драўляны картуш з брамы ў экспазыцыі музэю

У выніку рэканструкцыі палацавага комплексу, праведзенай прыдворным архітэктарам Сапегаў Янам Самуэлем Бэкэрам у 1784—1788 гадох, дзьве вежы разабралі, а заходнюю ўлучылі ў агульны аб’ём новага будынку, які стаў сымэтрычным паводле сваёй кампазыцыі. Галоўны корпус набыў выгляд кампактавага 2-павярховага прастакутнага ў пляне будынка пад высокім мансардавым дахам. Галоўны фасад у 13 вокнаў у цэнтральнай частцы вылучаўся ўзьнятым на другі паверх прысьценным портыкам зь дзьвюх параў калёнаў і пілястраў, завершаных высокім трыкутным франтонам, запоўненых скульптурным барэльефам. На тыльным фасадзе портыку адпавядала шырокая 10-калённая тэраса, на якую выходзілі вокны-дзьверы бальнай залі. У стылявым пытаньні будынак знаходзіцца на памежжы барока і клясыцызму. Ва ўнутраным дэкоры адбіўся значны ўплыў стылю ракако.

У правым корпусе разьмяшчаўся тэатар і манеж. Тэатар меў глыбокую сцэну з 7 плянамі кулісаў і невялікімі гардэробнымі абапал. 2-ярусная глядацкая заля з ложамі аздаблялася ажурнымі балюстрадамі і калёнамі карынцкага ордэру. Пры праектаваньні тэатру архітэктар узяў за ўзор залю Тэатру Фарнэзэ ў Парме.

Заходні корпус прызначаўся для карціннай галерэі. Восьсю палаца паставілі браму ў выглядзе трыюмфальнай аркі, аздобленай разнастайнымі геральдычнымі картушамі з моранага дубу.

Парк

Ян Самуэль Бэкэр спраектаваў рэгулярны парк з каналамі, вадаёмамі, сады з аранжарэямі.

Музэй

У адрэстаўраваным усходнім флігелі (адрас — вуліца Урбановіча, 15а) адкрыўся музэй «Ружанскі палацавы комплекс Сапегаў», прысьвечаны гісторыі роду Сапегаў. Выстава паказвае дзейнасьць Сапегаў, гісторыю мястэчка Ружанаў, помнікі архітэктуры сапегаўскага часу. Ладзяцца тэатралізаваныя гістарычныя рэканструкцыі. З 2011 году ладзіцца штогадовы фэст «Ружанская брама». За 2011 год музэй прыняў каля 20 000 наведнікаў, якія прынесьлі 25 млрд рублёў даходу ($4,46 млн; у сярэднім па $223 з чалавека). Дырэктар музэю — Раман Жыткоўскі (з красавіка 2016 году).

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  Я. Бэкер, 1784 г.
• 
  Галоўны фасад. Я. Бэкер, 1784 г.
• 
  Я. Бэкер, 1784 г.
• 
  Я. Бэкер, 1784 г.

• 
  Я. Бэкер, 1784 г.
• 
  Брама. Я. Бэкер, 1784 г.
• 
  Тыльны фасад. Я. Бэкер, 1762—1788 гг.
• 
  Парк. Я. Бэкер, 1762—1788 гг.

• 
  Зьвярнец. Я. Бэкер, 1770—1780 гг.
• 
  Зьвярнец. Я. Бэкер, 1770—1780 гг.
• 
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.
• 
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.

• 
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.
• 
  Н. Орда, 1863 г.
• 
  Паводле Н. Орды, 1875 г.
• 
  В. Вейтка, 1888 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  1913 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  да 1915 г.

• 
  да 1915 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  1915—1918 гг.

• 
  1915—1918 гг.
• 
  1915—1918 гг.
• 
  1915—1939 гг.
• 
  1915—1939 гг.

• 
  1915—1939 гг.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  С. Ракоўскі, 1917 г.

• 
  1917 г.
• 
  1918—1934 гг.
• 
  1918—1939 гг.
• 
  1918—1939 гг.

• 
  1921—1939 гг.
• 
  1921—1939 гг.
• 
  1921—1939 гг.
• 
  М. Афанасовіч, 1922 г.

• 
  1925 г.
• 
  1925 г.
• 
  1930 г.
• 
  1931 г.

• 
  1932 г.
• 
  1932 г.
• 
  1933 г.
• 
  1934 г.

• 
  1937 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1941 г.
• 
  1941—1944 гг.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўная брама і флігелі
• 
  Тэатар
• 
  Брама

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Габрусь Т. Ружанскі палацавы комплекс // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.
• Aftanazy R. Różana // Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej(pl). — Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1992. — Т. 2. Województwa Brzesko-Litewskie, Nowogródzkie. — 470 с. — ISBN 9788304037014
• Федорук А. Т. Ружаны // Старинные усадьбы Берестейщины. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — 576 с. — ISBN 985-11-0305-5

Вонкавыя спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  112Г000640

• Палац Сапегаў, Radzima.org
• Палацавы комплекс Сапегаў (рас.) на «Глобусе Беларусі»
• Афіцыйная бачына Ружанскага музэю
• Старыя фатаздымкі палацу Сапегаў (анг.)
• Ружаны: палац Сапегаў