Карэльская мова

	Карэльская мова
	karjalan kieli
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Рэспубліка Карэліі; Цьвярская вобласьць; Ленінградзкая вобласьць; раней — паўднёвы ўсход Фінляндыі
Колькасьць карыстальнікаў	прыкладна ў межах ад 35 000 да 45 000 чал.
Клясыфікацыя	Уральская сям’я Фіна-вугорская галіна Фіна-волская група Прыбалтыйска-фінская падгрупа; ; ;
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Дапаможная мова ў	рэспубліцы Карэлія; Мова нацыянальнае меншасьці
Рэгулюецца	—
Статус:	6b Пад пагрозай[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	krl
ISO 639-2(Т)	krl
ISO 639-3	krl
SIL	krl

Карэ́льская мова (па-карэльску: karjalan kieli) — мова прыбалтыйска-фінскае падгрупы фіна-волскае групы фіна-вугорскае галіны ўральскае моўнае сям’і, на якой размаўляе фіна-вугорскі народ карэлы. Адзінага літаратурнага стандарту карэльскае мовы не існуе, існуе тры літаратурныя стандарты для трох гаворак карэльскае мовы — паўночнакарэльскае, лівікаўскае і людзікаўскае, апроч гэтага карэлы Цьверскае вобласьці таксама маюць сваю літаратурную мову, якая мае значныя адрозьненьні ад усіх трох гаворак, на якіх не размаўляюць у Цьвярской вобласьці.

На карэльскіх мовах увогуле размаўляюць у рэспубліцы Карэлія, Цьвярской вобласьці, часткова ў Ленінградзкай і Мурманскай абласьцёх Расеі. Таксама карэльская мова прынамсі мела носьбітаў у фінскіх рэгіёнах Сава і Паўднёвая Карэлія.

Гісторыя

Гісторыя разьвіцьця карэльскае мовы пачынаецца прыкладна ў раёне 1500—1000 гадоў да н. э., калі агульная протафіна-саамская мова падзялілася на протасаамскую і протапрыбалтыйска-фінскую.

Існуюць меркаваньні, паводле якіх протапрыбалтыйска-фінская мова пазьней падзялілася на тры гаворкі — паўднёвую, на якой размаўляла фіна-вугорскае насельніцтва Эстоніі і паўночнае Латвіі, паўночную, на якой размаўлялі на тэрыторыі сучаснае Фінляндыі і ўсходнюю, носьбіты якой жылі ў ваколіцах возера Ладага. З VI па ІХ стагодзьдзі з усходняе і часткова паўночнае гаворкі протапрыбалтыйска-фінскае мовы пачала фармавацца протакарэльская мова.

На фармаваньне і дыфэрэнцыяцыю карэльскіх дыялектаў значна паўплывалі расейска-швэдзкія войны, якія йшлі з ХІІІ ст., у выніку чаго тэрыторыі пражываньня карэлаў доўгі час былі падзелены паміж дзьвюма дзяржавамі.

Агульная характарыстыка

Пісьмовасьць

Першым узорам ужываньня пісьмовасьці для карэльскіх моваў зьяўляецца наўгародзкая берасьцяная грамата № 292, якая была знойдзена ў горадзе Ноўгарад і датуецца сярэдзінай ХІІІ ст. Гэты надпіс ўяўляе зь сябе тры радкі кірылічнага тэксту, у якім, меркавана, заключана замова на лівікаўскай гаворцы супраць нячысьцікаў, што дасылаюць хваробы.

Арыґінальны тэкст

юмолануолиїнимижи
ноулисѣханолиомобоу
юмоласоудьнииохови

Прыкладны пераклад на беларускую мову

Страла бога зь дзясяткамі імёнаў
Божая гэта страла
Чыніць божы суд

Да ХІХ ст. кнігавыданьне на карэльскай мове практычна не вялося, пакуль у 1820 годзе кірылічным шрыфтам не было выдадзена Эванґельле ад Мацея. У гэтыя часы не існавала адзінага літаратурнага стандарту і артаґрафіі мовы, у выніку чаго альфабэты розных выданьняў адрозьніваліся адзін ад аднаго.

У савецкія часы, у 1931 годзе для карэльскае мовы быў створаны лацінскі альфабэт, але ў 1937 годзе ён быў зноў пераведзены на кірылічную аснову.

Карэльскі альфабэт 1931 году

A a	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	H h	I i	J j	K k	L l	M m	N n
O o	Ö ö	P p	R r	S s	Ş ş	T t	Y y
U u	V v	Z z	Ƶ ƶ	З з	Ь ь	ȷ ȷ

У нашыя часы афіцыйна зацьверджаны карэльскі альфабэт, заснаваны на лацінскай графіцы^[4].

Сучасны карэльскі альфабэт

A a	B b	Č č	D d	E e	F f	G g
H h	I i	J j	K k	L l	M m	N n
O o	P p	R r	S s	Š š	Z z	Ž ž
T t	U u	V v	Y y	Ä ä	Ö ö	'

Дыялекты

У нашыя часы карэльская мова ня мае агульнага літаратурнага стандарту. Традыцыйна ў лінґвістыцы Зах. Эўропы пад карэльскай мовай маецца на ўвазе сукупнасьць моваў, што ўлучае ў сябе ўласнакарэльскую мову (якая падзяляецца на паўночны й паўднёвы дыялект, прычым цьверскія гаворкі лічацца галінай паўднёвага дыялекту), аланецкую карэльскую мову і людзікаўскую карэльскую мову. У расейскай лінґвістыцы пад тэрмінам «карэльская мова» маюць на ўвазе сукупнасьць чатырох дыялектаў/гаворак/моваў: уласнакарэльскага, лівікаўскага, людзікаўскага і цьверскага. Такім чынам, агульнае кропкі зору наконт пытаньня дыялектнага падзелу карэльскае мовы і існаваньня карэльскае мовы ўвогуле да гэтых часоў няма.

Гісторыя вывучэньня

Адным зь першых дасьледчыкаў карэльскіх моваў стаў фінскі паэт і фальклярыст Арвід Ґенэтц, які дасьледаваў карэльскія руны (песьні) і апублікаваў дзьве працы па дасьледаваньні карэльскіх моваў у Расейскай Карэліі і карэльскіх моваў Аланецкае губэрні.

У савецкія часы карэльскія мовы вывучаў Карэльскі навукова-дасьледчы інстытут на чале зь Дзьмітрыем Бубрыхам. На гэты пэрыяд прыпадае складаньне дыялекталяґічнага атляса карэльскае мовы. У 30-х гадох ХХ стагодзьдзя савецкімі навукоўцамі ажыцьцяўляліся спробы па стварэньні агульнакарэльскае літаратурнае мовы, якая па задумцы здолела б аб’яднаць 2 карэльскія літаратурныя дыялектныя стандарты — лівікаўскі і ўласнакарэльскі. Але гэтыя спробы не атрымалі посьпеху.

У нашыя дні карэльскія мовы вывучаюць у карэльскім Інстытуце мовы, літаратуры і гісторыі Карэльскага навуковага цэнтру Расейскае Акадэміі Навук, навукова-дасьледчым цэнтры моваў Фінляндыі, Хэльсынскім і Ювяскюльскім унівэрсытэце.

Грамадзкае жыцьцё

Паводле закону рэспублікі Карэлія аб дзяржаўнай падтрымцы карэльскае, вэпскае й фінскае моваў карэльскія мовы маюць магчымасьць на атрыманьне дапамогі з боку дзяржавы, а таксама могуць ужывацца ў дзяржаўных, навучальных установах і сродках масавае інфармацыі, ґарантуецца права на атрыманьне адукацыі на карэльскіх мовах. Але нягледзячы на гэта, ніводная з карэльскіх моваў ня мае статусу дзяржаўнай у рэспубліцы Карэлія^[5].

На карэльскіх мовах выходзіць шэраг выданьняў у Расеі.

Karielan Šana — выдаецца на цьверскай карэльскай мове, выходзіць у Цьвярской вобласьці
Oma Mua — выдаецца на лівікаўскай карэльскай мове, выходзіць у Карэліі
Vienan Karjala — выдаецца на ўласнакарэльскай мове, выходзіць у Карэліі
Karjal Žurnualu — выдаецца на лівікаўскай, зрэдку на ўласнакарэльскай і цьверскай мовах, выходзіць у Фінляндыі
Lyydilaine — выдаецца на людзікаўскай, а таксама на расейскай мовах, выходзіць у Расеі.

Спасылкі

Інкубатар Вікімэдыі

Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
карэльскай мовай

Sanakirju-Словарь-Sanakirja (рас.), (фін.) — карэльска-расейска-фінскі слоўнік
Портал «Финно-угорские библиотеки России». Электронная коллекция изданий на карельском языке (рас.)

Глядзіце таксама

Калевала

Крыніцы

^ Karelian. A language of Russian Federation (Europe). Ethnologue (анг.)
^ Карелия N 31 (23 марта 2004): Документы: закон Республики Карелия о государственной поддержке карельского, вепсского и финнского языков в Республике Карелия (анг.)
^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
^ Постановление Правительства Республики Карелия № 37-П от 16.03.2007 «Об утверждении алфавитов карельского и вепсского языков» (рас.), (анг.), (фін.)
^ гл. п. 1 артыкулу 11 Канстытуцыі рэспублікі Карэлія

[1] Karelian. A language of Russian Federation (Europe). Ethnologue (анг.)

[2] Карелия N 31 (23 марта 2004): Документы: закон Республики Карелия о государственной поддержке карельского, вепсского и финнского языков в Республике Карелия (анг.)

[_d33418d89bddd816-3] Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675

[4] Постановление Правительства Республики Карелия № 37-П от 16.03.2007 «Об утверждении алфавитов карельского и вепсского языков» (рас.), (анг.), (фін.)

[5] гл. п. 1 артыкулу 11 Канстытуцыі рэспублікі Карэлія

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]