Гісторыя Віцебску

Герб Віцебску з даўняга прывілея

Віцебск — даўняе магдэбурскае места, адно з найбольш старажытных у Беларусі. Колішняя сталіца княства і цэнтар гістарычнага рэгіёну.

Старажытнасьць

Асноўны артыкул: Віцебскае княства

Датаваньне першага пісьмовага ўспаміну пра Віцебск няпэўнае. Паводле паданьня зь Віцебскага летапісу (XVIII ст.) горад у 974 годзе заклала княгіня кіеўская Вольга, аднак вядома, што яна памерла яшчэ ў 969 годзе. З гэтай прычыны на сёньняшні дзень паміж гісторыкамі вядзецца спрэчка: як імаверную дату заснаваньня называюць 947 год (паводле «Аповесьці мінулых часоў» у 947 годзе Вольга наведвала міжрэчча Дзьвіны і Дняпра і ўтварыла тут пагосты для збору даніны, у тым ліку на рэчках Мста і Луга, магчыма тады зьявіўся пагост і на Віцьбе — Віцебск), а таксама 914 год.

Рысунак места Віцебcку, 1664

У Х—ХІІІ стст. Віцебск займаў важнае месца на «шляху з варагаў у грэкі». У 1021 годзе князь кіеўскі Яраслаў Уладзімеравіч перадаў места разам з Усьвятам князю полацкаму Брачыславу Ізяславічу пры складаньні міру.

Па сьмерці князя полацкага Ўсяслава Чарадзея (1101) Віцебск зрабіўся сталіцай удзельнага княства. Першым князем віцебскім быў Сьвятаслаў Усяславіч, пазьней местам і княствам валодалі ягоныя нашчадкі Васількавічы. У 1167 годзе князь менскі Валадар Глебавіч узяў Віцебск у аблогу, а ў 1196 годзе каля места адбылася бітва аб’яднаных сілаў полацкіх і чарнігаўскіх князёў са смаленскімі князямі. Полацкія князі перамаглі і вярнулі сабе Віцебскае княства. З 1318 году тут княжыў Яраслаў Васільевіч, які аддаў сваю адзіную дачку Марыю замуж за князя крэўскага Альгерда.

Вялікае Княства Літоўскае

Асноўны артыкул: Віцебскае ваяводзтва

Па сьмерці князя Яраслава (1320) Віцебск паводле спадчыны перайшоў да вялікага князя Альгерда і такім чынам далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У 1341 годзе тутэйшыя жыхары на чале з Альгердам дапамаглі Пскову супраць крыжакоў. З 1345 году места знаходзілася ў валоданьні Андрэя Альгердавіча.

Герб Віцебскага ваяводзтва

Паводле гістарычных крыніцаў, у 1351 годзе ў Віцебску завяршылася будова княскага палаца і муравана-драўляных Верхняга і Ніжняга замкаў, даўжыня сьценаў якіх складала 1,75 км. У кан. XІV ст. места апынулася ў цэнтры міжусобнай барацьбы паміж сынамі і суродзічамі Альгерда за права валоданьня гэтым важным стратэгічным пунктам. Верхні і Ніжні замкі неаднаразова супрацьстаялі шматлікім і працяглым аблогам. 15 ліпеня 1410 віцебская харугва ўзяла ўдзел у Грунвальдзкай бітве.

У XV—XVІ стст. Віцебск зрабіўся буйным гандлёвым і рамесным цэнтрам. Станам на 1441 год ён уваходзіў у шэрагі 15 найбуйнейшых местаў Вялікага Княства Літоўскага.

Паводле устаўной граматы вялікага князя Казімера (1444) Віцебск атрымаў абмежаванае самакіраваньне, таксама грамата фактычна зафіксавала аўтаномію Віцебскай зямлі. Надалей у XVІ ст. места атрымала шэраг прывілеяў, якія гарантавалі недатыкальнасьць зямельных уладаньняў фэўдалаў і мяшчанаў, правы бязмытнага гандлю і вольнага выезду ў межах дзяржавы.

У 1508 годзе на базе Віцебскага намесьніцтва ўтварылася ваяводзтва. 17 сакавіка 1597 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі пагрудная выява Ісуса Хрыста, пад якой чырвоны меч». Вытрымка з адпаведнага вялікакняскага прывілею:

	Герб надаем месту нашему Витебскому в блакитном полю образ святого Спаса Збавителя нашего, а при том зараз трохи нижей меч голый червоный, што ся мает розуметь кровавый.

У 2-й пал. XVІ — пач. XVІІ стст. у Віцебску ўтварылася супольнасьць кальвіністаў, у якую ўваходзілі заможныя месьцічы і чальцы магістрату. Адначасна ў месьце распачалі сваю дзейнасьць праваслаўныя брацтвы, якія спрыялі захаваньню беларускай мовы і культуры.

Ад пачатку XVІ ст. Віцебск неаднаразова (у 1502, 1516, 1519, 1534 і 1536 гадох) цярпеў ад агрэсіі Маскоўскай дзяржавы, войскі якой спусташалі ваколіцы места, забівалі і бралі ў палон ягоных жыхароў. У Інфлянцкую вайну маскоўскія захопнікі двойчы бралі Віцебск у аблогу (у 1562 і 1568 гадох), зьнішчаючы ягоныя пасады і ваколіцы.

У 1602 годзе вяртаючыся дадому з вайны Рэчы Паспалітай са Швэцыяй места абрабавалі запароскія казакі:

	Того ж року запорозкие козаки у Швецыи были, да ничого не помогли, толко великую шкоду господарю вчинили, бо место славное, место богатое Витебск звоевали, мещан побили, панны поплюгавили, скарбы побрали.
—Баркулабаўскі летапіс

На гэтай жа вайне віцебская мяшчанская харугва колькасьцю 500 чалавек пад камандаю Марка Лыткі авалодала ў 1605 замкам Фэліна, за што пана Лытку ўвялі ў шляхецтва і надалі прозьвішча Фэлінскі.

12 лістапада 1623 году выбухнуў бунт супраць архіяпіскапа Язафата Кунцэвіча. Неўзабаве паўстаньне здушылі каралеўскія войскі, а места страціла Магдэбурскага права. Самкіраваньне вярнулі толькі ў 1644 годзе разам з правам бязмытнага гандлю.

У сяр. XVІІ ст. Віцебск быў буйным адміністрацыйным, рамесным і гандлёвым цэнтрам, у якім налічвалася больш за тысячу дамоў,насельніцтва складала каля 10 тыс. жыхароў. Тут разьвіваліся мэтала- і дрэваапрацоўка, гарбарнае, ганчарнае, васкабойнае рамёствы, а таксама мёдаварэньне.

З пачаткам Трынаццацігадовай вайны (1654—1667) Віцебскі замак па амаль 3-месячнай аблозе захапіла 20-тысячнае войска маскоўскіх ваяводаў і ўкраінскіх казакоў. У баях загінула большасьць месьцічаў, значная частка шляхты і габрэяў трапіла ў палон. Акупанты прымусова вывезьлі ў Маскву шмат віцебскіх рамесьнікаў. Толькі ў 1667 годзе Віцебск, згодна з умовамі замірэньня, вярнулі Вялікаму Княству Літоўскаму. Паводле тагачаснага інвэнтару ў месьце было тры замкі — горны (верхні), дзе знаходзіўся палац ваяводы, дольны (ніжні) і ўзгорскі. Замкі атачалі муры з 20 вялікімі і 3 малымі вежамі. Неўзабаве ў Віцебску адкрыўся езуіцкі калегіюм (1682).

У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) 28 верасьня 1708 году на загад Пятра I места спалілі расейскія войскі. Згарэлі замкі, ратуша, крамы, усе пасады, 12 цэркваў і 4 касьцёлы. 3 гэтага часу пачаўся заняпад эканомікі места.

Па аднаўленьні ў 2-й пал. XVІІІ ст. Віцебск сваёй велічынёю зрабіўся другім (пасьля Магілёва) местам на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У 1764 годзе яго ўраўнавалі ў правох з сталіцай — Вільняй, тут распачалася будова новай мураванай ратушы (завяршылася ў 1775 годзе).

• Места на акварэлях Юзэфа Пешкі
• 
  Агульны выгляд з боку Віцьбы
• 
  Месца ўтоку Віцьбы ў Дзьвіну
• 
  Выгляд з боку ручая Дунай
• 
  Царква Яўленьня Гасподняга
• 
  Фара і Дабравешчанская царква
• 
  Вуліца Смаленская
• 
  Заручаўе
• 
  Выгляд з Заручаўя

У складзе Расейскай імпэрыі

Новы мескі герб, 1781

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Віцебск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе зрабіўся цэнтрам правінцыі (у 1796 годзе цэнтар Беларускай, з 1802 году Віцебскай губэрні). Расейскія ўлады зацьвердзілі новы герб места з «Пагоняй» на бел-чырвона-белым тле (1781). У 1803 годзе на загад з Санкт-Пецярбургу ўсе мескія прывілеі накіравалі ў Сэнат для рэвізіі, з тых часоў іх месца знаходжаньня невядомае. У 1777 годзе у Віцебску пачало працаваць першае прамысловае прадпрыемства — гарбарня, у 1797 годзе — губэрнская друкарня. У 1804 годзе адкрылася гімназія.

У вайну 1812 году з 16 ліпеня да 26 кастрычніка Віцебск займалі францускія войскі. Станам на 1825 год тут працавалі 10 прадпрыемстваў, 135 крамаў, 8 корчмаў, 150 шынкоў, 6 навучальных установаў, места ўпрыгожвалі 24 сакральныя збудаваньні розных канфэсіяў. У 1826 годзе ўтварылася Беларускае вольнае эканамічнае таварыства, з 1845 году распачаў сваю дзейнасьць мескі тэатар.

За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1863 група гімназістаў і канцылярскіх урадоўцаў спрабавала пакінуць Віцебск і далучыцца да паўстанцкіх аддзелаў, але іх затрымалі ўлады. Расейцы абвясьцілі ў месьце ваеннае становішча.

У 1866 годзе празь Віцебск прайшла Рыга-Арлоўская чыгунка, пазьней чыгуначныя лініі злучылі места з Масквой, Берасьцем, Санкт-Пецярбургам і Кіевам. З 1874 году пачало сваю дзейнасьць Віцебскае навуковае таварыства лекараў. У 1881—1882 гадох тутэйшы фатограф Жыгімонт Юркоўскі першым у сьвеце разьлічыў і сканструяваў імгненны фатаграфічны затвор, апісаньне якога апублікаваў у часопісе «Фатограф».

На 1891 год у Віцебску налічвалася 22 навучальныя ўстановы, 5 бібліятэк, чытальня. У 1893 годзе тут адкрыўся царкоўна-археалягічны музэй, заснаваны з ініцыятывы Е. Раманава і А. Сапунова. Паводле зьвестак за 1895 год у Віцебску налічвалася 650 мураваных і 7200 драўляных будынкаў, 2 тэатры, 3 друкарні, 8 кнігарань, 4 бібліятэкі і каля 80 прамысловых прадпрыемстваў. У 1897 годзе Бэльгійскае акцыянэрнае таварыства збудавала электрастанцыю, а ў 1898 годзе — першую на Беларусі трамвайную лінію з электрычнай цягай. Апроч таго, у цэнтры места праклалі водаправод.

• Віцебск на даўніх гравюрах і дрэварытах
• 
  Ратушны пляц
• 
  Ратушны пляц і вуліца Вялікая
• 
  Агульны выгляд
• 
  Вуліца Замкавая
• 
  Дзьвіна, за мостам — Фара
• 
  Мост празь Дзьвіну
• 
  Віцьба
• 
  Маркаў манастыр

XX стагодзьдзе

У 1905 годзе ў Віцебску адкрыўся першы кінатэатар. З 1910 году распачаў сваю дзейнасьць першы на Беларусі настаўніцкі інстытут. 20 красавіка (3 траўня) 1917 году жыхары места ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцьця Канстытуцыі 3 траўня.

1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Віцебск увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Віцебск вярнулі БССР, дзе ён зрабіўся цэнтрам раёну (з 1938 году — цэнтар вобласьці). У 1926 годзе ў месьце адкрыўся Тэатар імя Якуба Коласа, які сьпярша зваўся II Беларускім дзяржаўным тэатрам.

У 1920-я гады ў Віцебску сфармавалася творчая мастацкая школа, якая ў сусьветнай мастацтвазнаўчай літаратуры атрымала назву «Віцебскай школы абстракцыянізму» (Ю. Пэн, М. Шагал, К. Малевіч). Мастацкая школа-майстэрня Ю. Пэна пачала сваю дзйнасьць яшчэ ў 1898 годзе.

Цягам некалькіх дзесяцігодзьдзяў Віцебск пераўтварыўся ў буйны прамысловы і культурны цэнтар. Станам на 1938 год тут было 209 прадпрыемстваў, 3 ВНУ, 42 агульнаадукацыйныя школы, 40 бібліятэк, 11 лякарань, 3 кінатэатры.

У Другую сусьветную вайну з 11 ліпеня 1941 да 26 ліпеня 1944 Віцебск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

• Места на старых здымках
• 
  Ратушы пляц і вуліца Вялікая, 1860-я
• 
  Агульны выгляд, 1860-я
• 
  Агульны выгляд, да 1867
• 
  Мост празь Дзьвіну, 1867
• 
  Агульны выгляд, 1897
• 
  Ратушны пляц
• 
  Касьцёл і кляштар трынітарыяў
• 
  Маркаў манастыр

Літаратура

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Віцебск // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.
• Viciebsk // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
• Witebsk // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIII: Warmbrun — Worowo. — Warszawa, 1893. S. 631—635 (пол.)
• Любезный мне город Витебск…. Мемуары и документы. Конец XVIII — начало XIX в. / Вступ. ст., науч., коммент., сост., публ. В. А. Шишанова. — Мн.: Асобны Дах, 2005. — 40 с.[1]
• Шишанов В. А. Витебский Музей современного искусства: история создания и коллекции. 1918—1941.[2] — Минск: Медисонт, 2007. — 144 с.

Вонкавыя спасылкі

Гісторыя Віцебску — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў