Марыйская мова

	Марыйская мова
	(Олык) марий йылме
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Марый Эл
Колькасьць карыстальнікаў	490 000 чал.
Клясыфікацыя	Уральская сям’я Фіна-вугорская галіна Фіна-волская група; ;
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	рэспубліцы Марый Эл (Расея)
Дапаможная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Пісьмо	Mari alphabet[d] і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	chm
ISO 639-2(Т)	chm
ISO 639-3	chm
SIL	chm

Мары́йская мова (альбо луго́вамары́йская) — фіна-волская мова фіна-вугорскае галіны ўральскіх моваў, на якой размаўляе фіна-вугорскі народ марыйцы. Звычайна пад паняткам «марыйская мова» маюць на ўвазе луговамарыйскую мову, мову лугавых марыйцаў. Мову горных марыйцаў традыцыйна вылучаюць асобна.

Агулам марыйскія мовы распаўсюджаныя ў рэспубліцы Марый Эл, на паўночным захадзе Ніжагародзкай, на поўдні Кіраўскай, у шэрагу раёнаў Кастрамской абласьцей, а таксама асобнымі ґрупамі ў Паволжы, у прыватнасьці ў Башкартастане.

Раней была вядомай пад назвай чарамі́ская (рас. черемисский язык), што знаходзіць паралелі ў татарскай і чуваскай мовах (чирмеш, çармăс).

Агульная характарыстыка

Фанэтыка, фаналёгія

Для гукавага ладу марыйскае мовы ўласьцівыя ад 8 да 12 галосных (у залежнасьці ад дыялекту), сярод зычных — палятальныя й звонкія фрыкатывы^[2]. Адносна іншых фіна-вугорскіх моваў вылучаецца сынгарманізмам, які ў цэлым не вядомы ў іншых мовах фіна-вугорскай галіны.

Марфалёгія

Словаўтварэньне ў асноўным адбываецца шляхам суфіксацыі й словаскладаньня. Адзначаецца наяўнасьць дзеепрыметнікаў адмоўнага й будучага часу, некалькі паказчыкаў множнасьці ў назоўніку, кляса сумесных лічэбнікаў, формы цяперашне-будучага і шэсьць мінулых часоў^[2].

Лексыка

Лексыка марыйскае мовы ў асноўным мае фіна-вугорскае паходжаньне, аднак вялікі ўплыў аказалі таксама цюрскія й расейская мовы. Уплыў расейскае мовы заўважны ў тым ліку на ўзроўні бытавой лексыкі.

Пісьмовасьць

Знакі цішце

Першапачаткова марыйцы ўжывалі ў якасьці пісьмовасьці асаблівыя знакі, што называліся цішце́. Гэтыя знакі ўжываліся пры бытавых патрэбах да пачатку ХХ стагодзьдзя.

Кірылічная пісьмовасьць для мовы ўпершыню зьявілася ў XVI стагодзьдзі ў місіянэрскіх мэтах, але першай дакумэнтальна зафіксаванай кірылічнай марыйскай пісьмовасьцю зьяўляецца пісьмовасьць «Сочиненій принадлежащихъ къ грамматикѣ черемисскаго языка», якія былі выдадзены ў 1775 годзе. У 1837 годзе выйшла «Черемисская грамматика», у якой ужываўся шэраг дыґрафаў для абазначэньня спэцыфічных марыйскіх гукаў.

У 1873 годзе, на 2 гады пазьней за горнамарыйскую, выйшаў луговамарыйскі лемантар, альфабэт якога амаль поўнасьцю супадае з існым. У 1930 гады на хвалі ўсесавецкае лацінізацыі быў ажыцьцяўлены пераход пісьмовасьці на лацінскую аснову, але ў 1938 годзе была вернута кірыліца.

Лацінскі луговамарыйскі альфабэт

А a	Ä ä	B b	G g	D d	Z z	Ƶ ƶ	I i
J j	K k	L l	ʟ̧ ʟ̧	M m	N n	Ņ ņ	Ŋ ŋ
O o	P p	R r	S s	T t	U u	Ü ü	C c
Ş ş	Ç ç	Ə ә	Ӛ ӛ	E e	F f	H h	Č č
T’ t’	D’ d’

Сучасны кірылічны луговамарыйскі альфабэт

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ҥ ҥ
О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Дыялекты

Луговамарыйская мова падзяляецца на 4 гаворкі:

Ардзінская
Кілемарская
Кузьмінская
Юксарская

Луговамарыйская мова распаўсюджаная пераважна на ўсходзе Марый-Эл, а таксама ў навакольных раёнах Кіраўскае вобласьці. Пад луговамарыйскай мовай таксама разумеюць марыйскае маўленьне ўсходніх марыйцаў, якія зьяўляюцца даўнімі перасяленцамі ва ўральскіх рэгіёнах. Мову горных марыйцаў вылучаюць асобна, але нярэдка разам з луговамарыйскай можа лічыцца дыялектамі адзінай марыйскай мовы.

Грамадзкае жыцьцё

У часы Расейскае імпэрыі не існавала падтрымкі мовы з боку дзяржавы, падтрымка існавала толькі з боку энтузіястаў, а друк абмяжоўваўся царкоўнай літаратурай.

У савецкія часы настаў пэрыяд даволі істотнае падтрымкі мовы. У тыя часы значна пашырыўся друк на марыйскай мове, узьнікнуў літаратурны стандарт і замацаваная артаґрафія, але пазьней карэнізацыйная палітыка была згарнута.

Пасьля перабудовы надыйшоў час якасна новых магчымасьцяў для разьвіцьця мовы. У гэтыя часы, у 1990 годзе марыйская мова стала дзяржаўнай мовай Марыйскай АССР нароўні з расейскай. Зараз навучаньне марыйскай мове й літаратуры вядзецца ў 226 школах рэспублікі, частка прадмэтаў у марыйскіх ВНУ выкладаецца па-марыйску. На марыйскай мове выдаюцца ґазэты й часопісы «Кугарня», «Марий Эл», «Морко мланде», «Ончыко» і «Пачемыш».

Крыніцы

^ Канстытуцыя рэспублікі Марый-Эл, артыкул 15
^ ^а ^б Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 10: Малайзія — Мугаджары. — 544 с. — ISBN 985-11-0169-9

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя мае вэрсію
луговамарыйскай мовай

Марыйская мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[1] Канстытуцыя рэспублікі Марый-Эл, артыкул 15

[bielen-2] а ^б Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 10: Малайзія — Мугаджары. — 544 с. — ISBN 985-11-0169-9

[1]

[2]