Праславянская мова

Праславянская мова
Адзін з варыянтаў інтэрпрэтацыі прарадзімы славянаў      Першасная зона славянскіх гідронімаў (Encyclopedia of Indo-European Culture, pp. 524-526)      Комплекс Праскай, Пянькоўскай і Калочынскай археалягічных культураў (VI—VII стст. н.э.), якія, верагодна, адпавядалі арэалу славянскіх плямёнаў у гэтыя часы
Ужываецца ў	сучасных Польшчы й ва Ўкраіне, пазьней — ва ўсёй Усходняй Эўропе
Рэгіён	Усходняя Эўропа
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям'я Балта-славянская галіна ? Праславянская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Дапаможная мова ў	—
Коды мовы
ISO 639-1	—

Праславя́нская мова — пісьмова незасьведчаная прамова (мова-продак) усіх моваў славянскае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, якая рэканструюе славянскае маўленьне, існае ў пэрыяд V—ІХ стагодзьдзяў н.э. Як і ў выпадку зь іншымі прамовамі, ня мае пісьмовых помнікаў мовы, ейны меркаваны стан і разьвіцьцё аднаўляецца мэтадам параўнальна-гістарычнага мовазнаўства з прыцягненьнем вядомых славянскіх ды іншых індаэўрапейскіх моваў.

Не была статычнай і зьмянялася ў часе, з прычыны чаго ейныя формы можна рэканструяваць розным чынам у залежнасьці ад абранага храналягічнага этапу. Імклівае разьвіцьцё праславянскай мовы зьвязваецца з пашырэньнем арэалу ейнага ўжываньня. Ужо ў пачатку гэтага пэрыяду стала зазнаваць працэс дыялектнай дыфэрэнцыяцыі, але асноўнае моўнае адзінства і ўзаемазразумеласьць сярод носьбітаў мовы захоўвалася да Х ст. або нават пазьней. У часы гэтага пэрыяду для праславянскае мовы быў уласьцівы шэраг гукавых зьменаў, часта раўнамерных на ўсім арэале, што робіць мову нязручнай для яе вызначэньня ў якасьці традыцыйнай прамовы. Пэрыяд гэтых агульных дыялектных зьменаў у праславянскай мове ў заходняй лінгвістыцы азначаецца як агульнаславя́нская мова.

Была нашчадкам праіндаэўрапейскае мовы, па распадзе якой разьвіліся іншыя прамовы сучасных галінаў індаэўрапейскае сям’і, як то прагерманская, пракельцкая, праіндаіранская і да т.п. Існуе гіпотэза, што прабалты й праславяне перажылі пэрыяд агульнай супольнасьці, згодна з падобнымі гіпотэзамі рэканструюецца прабалта-славянская мова, якая ў канцы 1-га тыс. да н.э. распалася на прабалтыйскую й праславянскую.

Эпоху існаваньня праславянскае мовы ўмоўна падзяляюць на тры пэрыяды: раньні, сярэдні й позьні, якія вызначаліся практычна адсутнымі, мернымі й значнымі дыялектнымі адрозьненьнямі адпаведна. Позьні пэрыяд праславянскае мовы часам азначаецца як сярэднеагульнаславянскі. Да праславянскае мовы ў пэўнай ступені блізкі дыялект грэцкае Македоніі ІХ ст. (гл. стараславянская мова).

Тэрміналёгія

Тэрмін «праславя́нская» быў утвораны пры дапамозе прыстаўкі пра- ад слова «славя́нская». Некаторыя іншыя мовазнаўцы выкарыстоўваюць для пазначэньня славянскае прамовы тэрміны «агу́льнаславя́нская мова» (анг. Common Slavic, ням. Gemeinslavisch, франц. slave commune) або «славя́нская мова-падста́ва».

Першыя згадкі назвы «славяне» (у форме «склявіны» (стар.-грэц. Σκλάβηνοι, стар.-грэц. Σκλαύηνοι ды стар.-грэц. Σκλάβινοι) прыпадаюць на VI ст. н.э., зьяўляючыся ў працах Пракопіюса Цэзарыйскага й Ярдана. Аднак А. Трубачоў лічыць, што згаданая ў пталемэевай «Геаграфіі» назва племя Σταυανοί зьяўляецца калькай з саманазвы славянаў, што такім чынам робіць першае згадваньне славянаў яшчэ больш старажытным і перасоўвае яго на ІІ ст. н.э.

Што тычыць этымалёгіі саманазвы славянаў, ужыванай у тыя часы (адз. л. *slověninъ, мн. л. *slověne) у сучаснай навуцы вядома некалькі гіпотэзаў:

• ад назоўніку *slovo «слова» або дзеяслову *sluti (1 ас. адз. л. *slovǫ) «гаварыць зразумела»;
• ад гіпатэтычнага гідроніму *Slovo, *Slova ці *Slovje, якое ўзводзяць да пра.-і.э. *ḱleṷ- / *ḱloṷ- «быць чыстым, празрыстым». На думку польскага славіста К. Машынскага, з гэтым гідронімам зьвязваўся Дняпро, у дачыненьні да якога існаваў фальклёрны эпітэт часоў Кіеўскае Русі й вядомы з «Слова пра паход Ігараў» — ст.-рус. Слову́тичь у значэньні «слаўны, вядомы, знакаміты», першапачаткова, мажліва «паўнаводны»; у апошнія часы — ад гідронімаў Славута, Слаўка ды іншых на Слав-;
• ад пра.-і.э. *(s)-lau̯-os, дзе існавала г.зв. s-mobile — зьява, пры якой праіндаэўрапейскі корань пры рэканструяваньні можа мець форму з зычнай *s або безь яе.

Першая вэрсія крытыкавалася з прычыны таго, што фармант *-ěninъ прысутны звычайна ў этнонімах, утвораных ад назваў месцаў. У якасьці аргумэнтаў на карысьць першае вэрсіі прыводзіліся формы, што суадносіліся зь дзеясловам (ст.-рус. бҍглянинъ, бҍжанинъ «уцякач», кличанинъ «паляўнічы, які паднімае дзічыну крыкам», ловьчанинъ «паляўнічы», люжанинъ «міранін», пирѧнинъ «удзельнік піру», пълчанинъ «воін», сҍмиꙖнинъ «гадунец, слуга», тържанинъ «гандляр»).

Транскрыпцыя

Праславянская мова не зьяўляецца пісьмова засьведчанай мовай, яе пісьмовыя помнікі не вядомыя. У мовазнаўстве для запісу рэканструяваных праславянскіх формаў, як і пры запісе формаў іншых рэканструкцыяў, выкарыстоўваецца ўласная сыстэма запісу на аснове лацінскага альфабэту, перад кожнай формай пры гэтым ставіцца знак астэрыску (*), што пазначае гіпатэтычнасьць формы:

Літара Гук *a *b *c *d *e *ě *ę *g *i *j *k *l *ľ *m *n *ń

Літара Гук *o *ǫ *p *r *ŕ *s *š *t *u *v *x, *h, *ch *y *z *m *ž *ъ *ь

Сымбалі *ъ, *ь зьяўляюцца ўмоўнымі пазначэньнямі звышкароткіх галосных, якія знайшлі сваё адлюстраваньне, напрыклад, ва ўсходнеславянскіх ъ ды ь. У літаратуры краінаў Заходняй Эўропы яны нярэдка замяняюцца на лацінскія *ŭ, *ĭ адпаведна. Часам дадаецца лацінская ś, якая ўказвае асаблівую шыпячую зычную (гл. ніжэй), паўсюдна выкарыстоўваюцца літары з дыякрытычным знакам гачак (напрыклад, č). Дыякрытычны знак агонэк пазначае назалізацыю галосных *o, *e (*ǫ, *ę). Пры апісаньні сярэдне- й позьнепраславянскае мовы выкарыстоўваюцца дыякрытычныя знакі для апісаньня таноў: акут (напрыклад, *á), які пазначае доўгі ўзыходзячы націск, гравіс (напрыклад, *à), які пазначае кароткі ўзыходзячы націск, цыркумфлекс (напрыклад, *ȃ), які пазначае доўгі падаючы націск, двайны гравіс (напрыклад, *ȁ), які пазначае кароткі падаючы націск, тыльда (напрыклад, *ã), які пазначае доўгі ўзыходзячы націск (адрозьніваецца ад першага тым, што разьвіўся другасна), а таксама макрон (напрыклад, *ā), які пазначае даўжыню галоснай. Зрэшты, у сярэднепраславянскі пэрыяд галосныя *e, *o, *ь, *ъ існавалі толькі ў кароткай форме, тады як астатнія — толькі ў падоўжанай, таму такое пазначэньне можа быць збыткоўным.

Гісторыя

Глядзіце таксама: прабалта-славянская мова

Праславянская мова ўтварылася ў выніку распаду праіндаэўрапейскае мовы. Акрамя гэтага, існуе гіпотэза, паводле якой мяркуецца аб’яднаньне славянскай і балтыйскай галінаў унутры індаэўрапейскай сям’і (гл. балта-славянскія мовы) і, адпаведна, паходжаньне прабалтыйскай і праславянскай моваў у выніку вылучэньня з праіндаэўрапейскай мовы прабалта-славянскае мовы, якая пазьней распалася на прабалтыйскую й праславянскую мовы. Гіпотэзы балта-славянскае супольнасьці прытрымліваліся мовазнаўцы А. Шляйхер, К. Бругман, Е. Курыловіч, А. Ваян. Расейскі дасьледчык У. Тапароў высунуў іншую гіпотэзу, згодна зь якой праславянская мова зьяўлялася філіяцыяй балтыйскіх дыялектаў, а менавіта прускіх; падобны пункт гледжаньня (разьвіцьцё праславянскай з аднаго з пэрыфэрыйных балтыйскіх дыялектаў) высунуў расейскі дасьледчык Вяч. Іваноў. У сваю чаргу, шэраг іншых лінгвістаў (І. Бадуэн дэ Куртэнэ, А. Мэе, Х. Станг) меркаваў, што гэтыя сыходжаньні выкліканыя паралельным разьвіцьцём і ўзаемным уплывам праз пражываньне на суседніх тэрыторыях. З улікам прыняцьця гіпотэзы пра балта-славянскую супольнасьць адасабленьне праславянскае мовы пачалося прыкладна ў сярэдзіне ІІ тыс. да н.э.

Я. М. Развадоўскі прапанаваў схему, паводле якой пасьля пэрыяду балта-славянскага адзінства (ІІІ тыс. да н.э.) пасьледаваў пэрыяд незалежнага разьвіцьця гэтых галінаў (ІІІ—І тыс. да н.э.), на зьмену якой пасьля гэтага прыйшоў пэрыяд паўторнага збліжэньня. Я. Эндзэлінс меркаваў, што пасьля распаду праіндаэўрапейскае мовы прабалтыйская ды праславянская мовы разьвіваліся самастойна, пасьля чаго надышоў пэрыяд збліжэньня

Існуе некалькі асноўных лякалізацыяў прарадзімы славянаў. Усе яны, як правіла месьцяцца ў межах Усходняй Эўропы або памежных рэгіёнаў і грунтуюцца на мовазнаўчых, археалягічных і некаторых іншых крытэрах.

• Усходнеэўрапейская. Падтрымлівалася Я. Развадоўскім і А. Шахматавым;
• Цэнтральная або прыпяцка-сярэднедняпроўская. Падтрымлівалася Л. Нідэрле, Ю. Растафінскім, М. Фасмэрам, Ф. Філіным;
• Заходняя «аўтахтонная» або вісла-одэрская. Падтрымлівалася Ю. Кастшэўскім, Л. Казлоўскім, Т. Лер-Сплавінскім, Я. Чаканоўскім, М. Рудніцкім, У. Мартынавым. У рамках гіпотэзы славянская прарадзіма можа атаясамлівацца з лужыцкай археалягічнай культурай;
• Азіяцкая. Падтрымлівалася ў раньніх працах К. Машынскага. Пазьней, таксама на думку Машынскага, арэал праславянскае мовы паводле стану на 500 г. н.э. месьціўся ў заходне-цэнтральным Падняпроўі, зь якога славяне расьсяліліся на поўнач і захад.

Зьвесткі лексыкі адмаўляюць лякалізацыю славянскае прарадзімы ў прыморскім рэгіёне з прычыны практычна поўнай адсутнасьці ў праславянскай мове тэрміналёгіі мараплаўства, караблебудаваньня, марскога рыбалоўства і марскога гандлю. Праславяне не маглі таксама пражываць уздоўж Бурштынавага шляху (заходнія часткі Ўсходняй Эўропы) з прычыны запазычаньня ва ўсіх славянскіх мовах словаў «бурштын, янтар» зь летувіскай, нямецкай ці турэцкай моваў. Усе гэтыя зьвесткі адмаўляюць правамоцнасьць аўтахтоннае гіпотэзы.

У другой палове І тыс. н.э., разам з імклівым ростам славянамоўнага арэалу, пачаўся працэс распаду праславянскае мовы на асобныя мовы. Так, Ф. Слаўскі зьвязвае пачатак дыялектнае дыфэрэнцыяцыі праславянскае мовы з пачаткам масавае міграцыі яе носьбітаў у V ст. н.э. Л. Машынскі канец існаваньня праславянскае мовы зьвязвае са славянскай экспансіяй на Балканскі паўвостраў і фармаваньнем заходняй, паўднёвай і ўсходняй групаў славянскіх моваў.

Умовы для масавых міграцыяў славянаў у сярэдзіне І тыс. н.э. стварыла спусташэньне эўрапейскіх земляў качэўнікамі (гунамі, булгарамі й аварамі), а таксама крушэньне імпэрыі гунаў. У VI ст. славяне з поўначы перайшлі Карпаты й Судэты, засяліўшы Ўсходнія Альпы і прасунуўшыся на Балканскі паўвостраў, славянізацыя якога працягвалася і ў VII ст..

Некаторыя навукоўцы (Г. Гольцэр, Р. Матасавіч) праводзяць адрозьненьне між праславянскім (анг. Proto-Slavic, ням. Urslavisch, харв. praslavenski) і агульнаславянскім (анг. Common Slavic, ням. Gemeinslavisch, харв. općeslavenski; гл. вышэй) пэрыядамі. Пад першым тэрмінам разумеецца маўленьне славянаў у пэрыяд да, падчас і непасрэдна пасьля экспансіі славянаў, пад другім — маўленьне пэрыяду пасьля распаду праславянскай мовы, але пасьля якога захоўваліся цесныя сувязі і агульныя інавацыі між узьніклымі ідыёмамі. Паводле канцэпцыі М. Трубяцкога і М. Дурнаво, позьні праславянскі пэрыяд працягваўся да ХІІ ст., да падзеньня рэдукаваных, а адрозьненьні між будучымі славянскімі мовамі таго пэрыяду не выходзілі за рамкі дыялектных (гл. ніжэй). Дадзеная тэорыя крытыкавалася С. Бернштэйнам.

У сучаснай лінгвістыцы няма кансэнсусу наконт пэрыядызацыі праславянскае мовы або тэрмінаў для апісаньня гэтых пэрыядаў. Радам лінгвістаў падтрымліваецца наступная схема:

• Даславянскі (каля 1500 г. да н.э. — 300 г. н.э.). Доўгі, стабільны пэрыяд паступовага разьвіцьця, які, у прыватнасьці, характарызуецца, значнымі фаналягічнымі зьменамі ў сыстэме прасодыі (тон, націск, рэгістар);
• Раньнеславянскі (каля 300—600 гг. н.э.). Пэрыяд існаваньня аднастайнага маўленьня, падчас якога сталі адбывацца працяглыя зьмены ў фанэтыцы й фаналёгіі. Для гэтага пэрыяду не аднаўляюцца дыялектныя адрозьненьні, што дазваляе лічыць маўленьне гэтага часу агульным продкам славянскіх моваў;
• Сярэднепраславянскі (прыкладна 600—800 гг. н.э.). Этап, у часы якога пачынаюць ідэнтыфікавацца найранейшыя дыялектныя зьмены, пашырэньне славянамоўнага арэалу, працяг зьменаў у фанэтыцы ды фаналёгіі. Незважаючы на зьяўленьне нязначных дыялектных адрозьненьняў, большасьць гукавых зьменаў заставаліся аднастайнымі й пасьлядоўнымі; да канца гэтага пэрыяду зычныя й галосныя ў асноўным супадалі з падобнымі гукамі сучасных славянскіх моваў. З гэтае прычыны, праславянскія рэканструкцыі ў навуковых працах і этымалягічных слоўніках, як правіла, адносяцца да гэтай эпохі;
• Позьнепраславянскі (800—1000 гг., у Кіеўскай Русі, імаверна, — да сярэдзіны ХІІ ст.). Пэрыяд функцыянаваньня ўсяго славянамоўнага арэалу як арэалу адзінай мовы, па якім поўнасьцю мелі пашырэньне гукавыя зьмены, якія, аднак, часта сталі атрымліваць уласнае разьвіцьцё. Заканчэньне гэтага пэрыяду ў ХІІ ст. падтрымлівалася канцэпцыямі М. Трубяцкога й М. Дурнаво, датыроўку крытыкаваў С. Бернштэйн.

У гэтым артыкуле апісваецца ў першую чаргу сярэднепраславянскі пэрыяд мовы. Таксама ахопліваецца позьнепраславянскі пэрыяд у выпадку, калі тагачасныя дыялектныя зьмены зьяўляліся агульнымі на ўсім славянамоўным арэале. Асобныя дыялектныя інавацыі ў выпадку іх існаваньня на тым ці іншым адцінку гісторыі мовы пазначаныя адпаведным чынам.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанэтыка, фаналёгія

Ніжэй прыведзены гукавы лад, які рэканструюецца для сярэднепраславянскае мовы. Для запісу выкарыстоўваецца ўласны фанэтычны запіс, прыняты ў славістыцы, які не супадае з IPA.

• Галосныя:

Тэрміны «галосныя задняга шэрагу» й «галосныя сярэдняга шэрагу» могуць таксама разумецца як неагубленыя задняга шэрагу ды агубленыя задняга шэрагу адпаведна. Тым ня менш, агубленьне галосных задняга шэрагу было ўласьцівым толькі для галосных *y ды *u. Агубленьне іншых галосных насіла факультатыўны характар. Галосныя, пазначаныя як доўгія й кароткія, адрозьнівалі таксама паказчык якасьці. Некаторыя лінгвісты пазьбягаюць выкарыстаньня тэрмінаў кароткі й доўгі галосны, выкарыстоўваючы замест іх тэрміны слабы й напружаны. Агулам, даўжыня галосных у праславянскай мове мела наступнае разьвіцьцё:

• Раньнеславянскі пэрыяд — істотнае значэньне супрацьпастаўленьня галосных паводле іх даўжыні, пра што сьведчаць, напрыклад, грэцкія транскрыпцыі славянскіх лексэмаў або раньнія славянскія запазычваньні ў фіна-вугорскіх мовах;
• Сярэднепраславянскі пэрыяд — даўжыня галоснага захоўвае сваё значэньне. Верагодна, сэнсаадрозныя функцыі іграла якасьць (гл. вышэй);
• Позьнепраславянскі пэрыяд — розны лёс разьвіцьця доўгіх і кароткіх галосных, у выніку чаго першапачаткова кароткія галосныя набываюць кароткія аналягі й наадварот (напрыклад, доўгі *o або кароткі *a). Кароткія галосныя верхняга ўздыму *ь, *ъ былі страчаныя або перайшлі ў галосныя сярэдняга ўздыму, што, такім чынам, пакінула іх доўгія пары *i, *y, *u без кароткіх аналягаў. Гэтае разьвіцьцё спрычынілася да таго, што якасьць галоснага стала асноўным адрозьненьнем між галоснымі, у той час як даўжыня стала абумоўлівацца націскам або іншымі рысамі, а даўжыня страціла сэнсаадрозную ролю.

Для праславянскае мовы рэканструюецца наступны лад галосных гукаў:

Кароткія Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму ь/ĭ ъ/ŭ Сяр. уздыму e o Ніжн. уздыму

Доўгія Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму i y u Сяр. уздыму ě Верх. уздыму a

Насавыя (доўгія) Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму Сяр. уздыму ę ǫ Ніжн. уздыму

Плыўныя дыфтонгі Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму ьl/ĭl, ьr/ĭr ъl/ŭl, ъr/ŭr Сяр. уздыму el, er ol, or Верх. уздыму

Іншы варыянт рэканструкцыі паводле З. Шцібэра, які ўлічвае пэрыяд да паляталізацыяў і ётацыяў, падае наступны лад галосных. Пры гэтым колькасьць дыфтонгаў у ім істотна павялічаная, а яны разглядаюцца як біфанэмныя спалучэньні.

		Пяр. шэрагу		Сяр. шэрагу		Зад. шэрагу
		доўгія	кароткія			доўгія	кароткія
верхнія	манафтонгі	ī	i			ū	u
сярэднія	манафтонгі	ē	e			o
	дыфтонгі	ēi, ēu	ĕi, ĕu			oi, ou
ніжнія	манафтонгі			ā
	дыфтонгі			āi, āu

• Зычныя:

Раньняя праславянская мова ўспадкавала лад зычных позьні формаў праіндаэўрапейскае мовы, якая традыцыйна рэканструюецца наступным чынам. Лад зычных прыведзены з улікам г.зв. лярынгальнае тэорыі, зычныя-лярынгалы пазначаюцца ўмоўна, з выкарыстаньнем верхняга рэгістру й лічбавых індэксаў, паколькі іх дакладнае гукавае аблічча невядомае.

		Губныя	Зубныя	Палятальныя	Заднеязычныя			Лярынгалы
					палятавэлярныя	вэлярныя	лябіявэлярныя
Насавыя		m	n
Змычныя	глухія	p	t		ḱ	k	kʷ
	звонкія	b	d		ǵ	g	gʷ
	звонкія прыдыхальныя	bʰ	dʰ		ǵʰ	gʰ	gʷʰ
Фрыкатывы			s					H₁, H₂, H₃
Плыўныя			r, l
Паўгалосныя		w		j

Для сярэднепраславянскае мовы аднаўляецца наступны інвэнтар зычных гукаў:

	Лябіяльныя		Пярэднеязычныя		Палятальныя		Вэлярныя
Насавыя	m		n		ň
Выбухныя	p	b	t	d	ť	ď	k	g
Афрыкаты			c	dz	č	(dž)
Фрыкатывы			s	z	š, ś	ž	x
Дрыжачыя			r		ř
Лятэральныя			l		ľ
Апраксыманты	v				j

• *c пазначае глухую альвэалярную афрыкату [t͡s], *dz — яе звонкі аналяг [d͡z];
• *š, *ž — постальвэалярныя [ʃ] ды [ʒ] адпаведна;
• *č, *dž — постальвэалярныя афрыкаты [t͡ʃ] і [d͡ʒ] адпаведна, пры гэтым апошняя паўставала толькі ў сьцячэньні зычных *ždž і ў наступным ва ўсіх славянскіх мовах разьвілася ў *ž;
• Вымаўленьне *ť, *ď дакладна невядомае, але мяркуецца, што яны ўяўлялі сабою гемінаты (падвоеныя зычныя). Можа меркавацца, што яны мелі характар паляталізаваных зубных [tʲː dʲː] або быць палятальнымі [cː ɟː] на ўзор македонскай мовы;
• *v, хутчэй за ўсё, уяўляў сабою лябіяльны апраксымант [ʋ]. Мажліва, ён аляфон у выглядзе білябіяльнага [w], які ўзьнікаў у пэўных пазыцыях на ўзор сучаснай славенскай мовы;
• *l уяўляў сабою [l]. Верагодна, у шматлікіх дыялектах ён мог набываць моцнае вэлярызаванае вымаўленьне перад галоснымі задняга шэрагу — [ɫ];
• Санорныя *ľ *ň, хутчэй за ўсё, зьяўляліся паляталізаванымі — [lʲ nʲ], або палятальнымі — [ʎ ɲ];
• Вымаўленьне *ř дакладна не ўсталяванае, але, мажліва, ён быў блізкі да паляталізаванага дрыжачага [rʲ]. Гэты зычны ў якасьці асобнай фанэмы захаваўся толькі ў чэскай, але існаваў таксама ў старажытных формаў польскае мовы. У сучаснай польскай мове гэты гук зьліўся з [ʒ] (запісваецца як ż), але польскае [ʒ] на месцы *ř дагэтуль захоўвае гістарычнае напісаньне rz (напрыклад, straż, może, także, але orzeł, rzeka, krzak). Урэшце, у іншых мовах, у тым ліку ва ўсходнеславянскіх, *ř зьліўся *r або зазнаў дысыміляцыю ў *rj;
• *ś уяўляў сабою [sʲ] або, магчыма, [ɕ]. Гэты зычны зьліўся з *š у заходнеславянскіх, з *s — у іншых дыялектах.

Нязначная паляталізацыя, верагодна, магла існаваць адносна ўсіх зычных у пазыцыі перад галоснымі пярэдняга шэрагу. Разам з гэтым, страчаны ер (*ь, гл. вышэй) у большасьці словаў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх моваў перайшоў у паляталізацыю зычнага, што стаяў перад ерам.

У старажытныя часы існаваньня праславянскае мовы трохшэраговая сыстэма праіндаэўрапейскіх змычных (глухія — звонкія — звонкія прыдыхальныя) пераўтварылася ў двухшэраговую (глухія й звонкія). Ю. Шавялёў лічыў гэты найстаражытнейшай славянскай фанэтычнай зьменай. На ягоную ж думку, прыкладна ў гэты ж пэрыяд адбылася страта складовых санантаў, якія існавалі ў праіндаэўрапейскай мове. Апрача таго, былі страчаныя праіндаэўрапейскія лябіявэлярныя, якія супалі са звычайнымі вэлярнымі.

Іншай істотнай ізаглёсай праславянскае мовы зьяўлялася сатэмізацыя, якая адбылася таксама ў шэрагу іншых індаэўрапейскіх старажытных моваў, што выяўлялася ў пераходзе паляталізаваных заднеязычных у сьвісьцячыя. Хутчэй за ўсё, гэты працэс адбыўся яшчэ да канчатковага распаду праіндаэўрапейскае мовы, але скончыўся заўважна пазьней, паколькі ягоныя вынікі адрозьніваюцца ў «сатэмных» індаэўрапейскіх мовах. Для параўнаньня, сатэмізацыя не адбылася ў прагерманскай, пракельцкай, протагрэцкай і шэрагу іншых індаэўрапейскіх моваў Заходняй і Паўднёвай Эўропы.

Адначасова з сатэмізацыяй адбываўся пераход *s > *х пасьля *ī, *i, *i̯, *ū, *u, *u̯, *r, *k пры адсутнасьці ў наступнай пазыцыі выбухных *p, *t ці *k (закон Пэдэрсэна), які працякаў адначасова з сатэмізацыяй, але скончыўся раней. Па заканчэньні сатэмізацыі *х атрымаў статус асобнае фанэмы ў праславянскай мове. Як меркаваў А. Мэе, першапачаткова *s у праславянскай мове перайшло ў *š, пасьля чаго, ужо па другой паляталізацыі, *š перайшло ў *х перад галоснымі задняга шэрагу, але захавалася перад галоснымі пярэдняга, што аналягічна з разьмеркаваньнем k — č. У сваім меркаваньні А. Мэе абапіраўся на зьвесткі іншых сатэмных моваў.

У канцы слова перастаў быць дапушчальным гук *m, які перайшоў у *n. Падобны пераход назіраецца ва ўсіх індаэўрапейскіх мовах за выняткам італійскіх і індаіранскіх. С. Бернштэйн меркаваў, што дадзеная зьмена прыпадае на пэрыд прабалта-славянскае супольнасьці. Гэтае меркаваньне пацьвярджаецца, у прыватнасьці, марфалёгіяй прускае мовы, дзе ў вінавальным склоне асноваў на -a < *-o мужчынскага й ніякага радоў і ў назоўным склоне ніякага роду існуе канчатак -an.

Дзьвюма адметнымі фанэтычнымі тэндэнцыямі праславянскае мовы была тэндэнцыя да ўзрастаньня гучнасьці, калі ў цэлым назіралася перавага фрыкатываў у пачатку складу, і тэндэнцыя да ўнутрыскладовага гарманізму. Першая тэндэнцыя спрычынілася да страты фінальных шумных; манафтангізацыі дыфтонгаў паводле мадэлі [eɪ̯] > [i]; [oɪ̯] > [ě] і, імаверна, [i]; [oṷ] ды [eṷ] > [u] ў становішчы перад зычнымі й на канцы словаў; утварэньня насавых (якія, аднак, вельмі хутка зьніклі амаль ва ўсіх славянскіх мовах) і мэтатэзы плыўных.

У сваю чаргу, тэндэнцыя да ўнутрыскладовага гарманізму стала прычынаю акамадацыі галосных пасьля *j, узаемадзеяньня зычных з *j, а таксама да г.зв. першай, другой і трэцяй паляталізацыяў. Першая паляталізацыя заключалася ў пераходзе заднеязычных [k], [g], [x] у пазыцыі перад галоснымі пярэдняга шэрагу й ётам у č’, dž’, š’ адпаведна; калі перад заднеязычным месьціўся фрыкатыў s або z, адбывалася рэгрэсіўная асыміляцыя: sk > šč’, zg > ždž’ (гл. вышэй). Другая паляталізацыя была выкліканая манафтангізацыяй дыфтонгаў і заключалася ў пераходзе заднеязычных [k], [g], [x] > c’, dz’, s’ у паўднёва- й усходнеславянскіх мовах і ў c’, dz’, š’ у заходнеславянскіх. Трэцяя паляталізацыя мела такія ж зьмены, але зьяўлялася прагрэсіўнай, яна праходзіла ў інтэрвакальным становішчы пасьля ь, i, ę, спалучэньня ьr і перад галоснымі a, o (але ня перад y, ъ, u, ǫ). Зрэшты, некаторыя славісты аб’ядноўваюць дзьве апошнія паляталізацыі ў адну.

• Прасодыя:

Як і праіндаэўрапейская мова, кожнае слова праславянскае мовы мела склад, што ўтрымліваў націск. Націск мог падаць на любы склад слова і меў фанэматычнае значэньне. Націск мог быць рухомым: пры скланеньні слова ў залежнасьці ад ягонага канчатку націск мог мець сталую фіксаваную пазыцыю або перамяшчацца на іншыя склады.

Як лічыцца, націск праславянскае мовы ўспадкаваны ад гэтай жа сыстэмы праіндаэўрапейскае мовы, пры гэтым праславянскі націск падзяляе некаторыя інавацыі з акцэнтуальнымі сыстэмамі летувіскай і латыскай, якія зьвязваюць з пэрыядам балта-славянскага моўнага адзінства.

Ніводная з сучасных славянскіх моваў не захавала рэканструяваную сыстэму праславянскага націску ў поўным аб’ёме, але некаторыя з групаў славянскае галіны моваў захавалі тыя ці іншыя рысы акцэнтуальнае сыстэмы праславянскае мовы. Так, ва ўсходнеславянскіх мовах захаваліся пазыцыі націску, у паўднёваславянскіх (славенская й сэрбскахарвацкая) — музычны націск.

Галосны мог мець музычны націск. У сярэднепраславянскай мове ўсе націскныя доўгія галосныя, насавыя й плыўныя дыфтонгі мелі адрозьненьне паводле двух таноў, вядомых як акутны й цыркумфлексны: першы ўяўляў сабою ўзыходзячую інтанацыю, другі — падаючую. Кароткія галосныя (*e, *o, *ь, ъ) ня мелі тонавага адрозьненьня і заўсёды вымаўлялілся з падаючай інтанацыяй. Ненаціскны галосны ня меў танальных адрозьненьняў, але мог супрацьпастаўляцца паводле сваёй даўжыні. Падобныя прасадычныя абмежаваньні дагэтуль захоўваюцца ў славенскай мове. Націск праславянскае мовы рэканструюецца як вольны (то бок націск, які можа падаць на любы склад слова) і рухомы (націск, які можа мяняць пазыцыю ў словаформе — у залежнасьці ад зьмяненьня слова). Наогул націск характарызуецца як музычны — націскны склад вылучаўся не ўзмацненьнем маўленьня, а інтанацыяй. У сваю чаргу, яны падразьдзяляліся на шэсьць тыпаў націску: акутны (*kőrva «карова»), кароткі цыркумфлексны (*slȍvo «слова»), доўгі цыркумфлексны (*zȏlto «золата»), кароткі новаакутны (*bòbъ «боб»), доўгі нэаакутны (*kõrljь) і звычайны (як правіла існаваў у канцы складу ў скарочаных, але першапачаткова доўгіх складох).

Акутны націск мог паўставаць на любым доўгім складзе слова (*ba̋ba «баба», *lopa̋ta «рыдлёўка», *golva̋ «галава»), у тым ліку на галосныя *a, *i, *u, *y, *ě, *ę, *ǫ, якія этымалягічна ўзыходзяць да доўгіх, а таксама на дыфтонгах тыпу *VR (*ьr, *ъr, *ьl, *ъl, *er, *or, *el, *ol). Традыцыйна гэты тып націску рэканструюецца як націск з падаючым тонам, сьведчаньнем чаму зьяўляюцца рэфлексы славенскай і расейскай моваў. Тым ня менш, гэтая гіпотэза крытыкуецца з прычыны немажлівасьці вывядзеньня праславянскага доўгага падаючага тону з сэрбскахарвацкага кароткага падаючага тону, славацкіх кароткіх галосных, чэскіх доўгіх галосных і падаючай інтанацыі ў расейскай мове.

Кароткі й доўгі цыркумфлексныя націскі пазначаюцца рознымі сымбалямі, але мяркуецца, што гэтыя два націскі фактычна ўяўлялі сабою адзін тып націску, адзін падвід якога падаў толькі на кароткія (*e, *o, *ь, *ъ), іншы — на доўгія (*a, *i, *u, *y, *ě, *ę, *ǫ, *VR) адпаведна. Хутчэй за ўсё, цыркумфлекс паўставаў толькі ў пачатку слова, што потым спрычынілася да рэфлексаў у выглядзе падаючага тону ў сэрбскахарвацкай, славенскай і расейскай мовах.

Кароткі й доўгі новаакутныя націскі таксама, хутчэй за ўсё, прадстаўлялі сабой падвіды націску для кароткіх і доўгіх галосных адпаведна. На аснове славенскай і расейскай моваў новвакутны націск традыцыйна рэканструюецца як націск з узыходзячай інтанацыяй. Кароткі новаакутны націск мае рэфлексы ў славацкай мове й некаторых дыялектах расейскае мовы.

У позьнепраславянскі пэрыяд адбыўся шэраг зьменаў у гэтых галінах прасодыі. Так, доўгія галосныя з акутным націскам, як правіла, скараціліся, пераўтварыўшыся такім чынам у кароткія галосныя з узыходзячай інтанацыяй. Некаторыя кароткія галосныя падоўжылся, у выніку чаго ўтварыліся новыя доўгія галосныя з падаючай інтанацыяй. Разьвіўся новы тып націску, вядомы як новаакутны, які паўставаў у выніку пераходу націску на папярэдні склад; гэтая інавацыя ўзьнікла ў часы дыялектнай дыфэрэнцыяцыі праславянскае мовы і скарачэньня галосных з акутным і цыркумфлексным націскамі (гл. вышэй). Гэтая акалічнасьць ставіць пад сумнеў існаваньне ўсіх трох новых тыпаў націску на доўгіх галосных у будзь-якім дыялекце праславянскае мовы, але агулам гэтыя зьмены спрычыніліся да значнай зьмены разьмеркаваньня таноў і даўжыні галосных. Гэта, у сваю чаргу, прывяло да таго, што напрыканцы позьнепраславянскага пэрыяду амаль любы галосны мог быць кароткім або доўгім, а амаль любы націскны галосны — мець акутны або цыркумфлексны тон.

• Склад:

Большая частка складоў у праславянскай мове былі адкрытымі. Існавалі таксама закрытыя склады, але яны маглі сканчвацца толькі на плыўныя (*l або *r, утвараючы такім чынам плыўны дыфтонг) або мець кароткі папярэдні галосны. Існавалі сьцячэньні зычных, але яны былі дазволеныя толькі ў пачатку складу, падобныя сьцячэньні поўнасьцю зьяўляліся часткаю складу (напрыклад, *-stv- у слове *bogatьstvo «багацьце» зьяўлялася часткаю складу *-stvo).

У пачатку позьнепраславянскага пэрыяду ўсе або амаль усе склады пераўтварыліся ў адкрытыя ў выніку інавацыяў у галіне плыўных дыфтонгаў. У прыватнасьц, склады з плыўнымі дыфтонгамі, што пачыналіся на *o або *e, перайшлі ў адкрытыя (напрыклад, *tort > *trot, *trat або *torot). Выняткам з гэтае заканамернасьці сталі паўночныя лехіцкія мовы (кашубская, палабская й славінская), дзе не назіраецца мэтатэзы, але адбылося падаўжэньне складоў (напрыклад, пр.-слав. *gord > кашуб. gard, палабск. gord «горад»). У заходнеславянскіх і паўднёваславянскіх плыўныя дыфтонгі, што пачыналіся з *ь або *ъ таксама пераўтварыліся ў адкрытыя склады, пры гэтым наступны плыўны пераўтвараўся ў складовы санорны (у палятальны — пасьля *ь, непалятальны — пасьля *ъ). Урэшце, гэта прывяло да зьнікненьня закрытых складоў у гэтых мовах. Паўднёваславянскія й чэска-славацкія мовы, як правіла, захавалі складовыя санорныя, аднак лехіцкія (напрыклад, польская) разьвілі ў гэтых пазыцыях спалучэньні тыпу VC або CV (дзе C — зычны, V — галосны). Ва ўсходнеславянскіх мовах, у сваю чаргу, плыўныя дыфтонгі з *ь ды *ъ, магчыма, таксама пераўтварыліся ў складовыя санорныя, але, як лічыцца, празь некаторы час гэтая ўласьцівасьць была страчаная.

Марфалёгія

У марфалягічным дачыненьні праславянская мова захавала шэраг граматычных катэгорыяў, захаваных з часоў праіндаэўрапейскае мовы, што асабліва адносіцца да назоўнікаў і прыметнікаў.

Захавалася сем з васьмі праіндаэўрапейскіх склонаў (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, мясцовы, клічны). Аблятыў, існы ў праіндаэўрапейскай мове, у праславянскай мове зьліўся з родным склонам. Ён жа перадаў роднаму склону канчатак асноваў *-o-, у іншых асновах родны склон і аблятыў не адрозьніваліся ўжо ў праіндаэўрапейскай мове.

Захаваўся падзел на адзіночны, парны й множны лікі; мужчынскі, жаночы й ніякі род. Парадыгмы зьмены дзеясловаў спрасьціліся, але разам з гэтым зазналі ўласныя інавацыі.

• Фанэтычныя супрацьпастаўленьні:

У выніку працэсаў трох славянскіх паляталізацыяў і пераўтварэньня галосных у галосныя пярэдняга шэрагу перад палятальнымі зычнымі ў словазьмене й словаўтварэньні сталі частымі разнастайныя супрацьпастаўленьні зычных і галосных, якія, аднак, былі цалкам пасьлядоўнымі й мелі ўласныя заканамернасьці. У табліцы ніжэй указаныя супрацьпастаўленьні ў праславянскай мове ў залежнасьці ад таго ці іншага суфіксу або канчатку.

	Лябіяльныя				Пярэднеязычныя							Вэлярныя
Звычайная	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	g	k	x	j
Першая паляталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	ž	č	š	j
Другая паляталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	dz	c	ś	j
+j (ётаваньне)	bj	pj	vj	mj	ď	ť	š	ž	ň	ľ	ř	ž	č	š	—
+t (у інфінітыве)	t	t	t	t	st	st	st	st	t	lt	rt	ť	ť	?	t

Галосныя пераўтвараліся ў галосныя пярэдняга шэрагу ў выпадку, калі яны знаходзіліся ў пазыцыі пасьля *j (што надавала ім ётавае вымаўленьне) або зычнага, які зазнаў прагрэсіўную паляталізацыю (гл. вышэй). Гэта стала прычынай умоўнага падзелу галосных на «мяккія» (пасьля палятальнага зычнага) і «цьвёрдыя» (у астатніх пазыцыях).

Першапачатковыя	u	a	ū	ā	ē	an	un	ūn	au	ai
Цьвёрдыя	ъ	o	y	a	ě₁, a	ǫ	ǫ, ъ	y	u	ě₂
Мяккія	ь	e	i	a	a	ǫ	ę, ь	ę	u	i

• Адрозьненьне між *ě₁ ды *ě₂ заснаванае на этымалягічным чыньніку, аказваючы ўплыў на папярэднія зычныя: *ě₁ выклікае першую паляталізацыю і праз гэта пераходзіць у *a, тады як *ě₂ выклікае другую паляталізацыю і не зьмяняецца;
• Фінальнае *-un страчвае насавы зычны, пераходзячы ў *-u і не ўтвараючы насавы галосны ў адрозьненьне ад мэдыяльнай пазыцыі. Гэтая акалічнасьць тлумачыць падвойны рэфлекс;
• *ā, *an, верагодна, ня бралі ўдзел у пераўтварэньні галосных задняга шэрагу ў галосныя пярэдняга. Абодва спалучэньні маюць аднолькавы рэфлекс незалежна ад папярэдняга зычнага.

У залежнасьці ад канчатковага галоснага (мяккі або першапачатковы цьвёрды) большая частка каранёў стала падзяляцца на «мяккія» ды «цьвёрдыя». У выніку дзьвюх рэгрэсіўных паляталізацыяў і ётаваньня «цьвёрдыя» карані сталі адлюстроўваць супрацьпастаўленьні зычныя перад канчаткамі з галоснымі пярэдняга шэрагу. У рамках захаваных праіндаэўрапейскіх рысаў праславянская мова мела абляўт, але ён быў спрошчаны да пэўных рэліктаў. У наступнай табліцы прыведзеныя мажлівыя зьмены ў праславянскай мове, выкліканыя абляўтам, пры гэтым памкячэньне галоснага магло зьмяняць вынік абляўту.

PIE	e	ey	ew	el	er	em	en
ē	ě₁	?	?	?	?	ę
e	e	i	ju	el	er	ę
—	?	ь	ъ	ьl, ъl	ьr, ъr	ę, ǫ
o	o	ě₂	u	ol	or	ǫ
ō	a	?	?	?	?	ǫ

• Назоўнік:

Большасьць склонавых парадыгмаў для назоўніку праславянская мова захавала з часоў існаваньня праіндаэўрапейскае мовы. Іншыя рысы, у прыватнасьці, г.зв. u-аснова і мужчынская i-аснова былі замененыя ўласнымі інавацыямі праславянскае мовы. Тыпы скланеньня назоўніку ў адрозьненьне ад тэматычнага элемэнту мелі канчаткі *-ā-, *-o-, *-i-, *-u- або зычны, акрамя таго, тыпы на *-ā- і *-o- мелі мяккія падтыпы (*-jā- ды *-jo-). Тып скланеньня на зычны таксама меў некалькі падтыпаў. Праіндаэўрапейскі тып на *-ī- (гл. вышэй) быў страчаны й зьліўся з *-jā-, але пакінуў сьляды ў выглядзе формы назоўнага склону з суфіксамі *-yni й *-ьji (напрыклад, *oldьji «лодка»).

Праіндаэўрапейскія каранёвыя атэматычныя назоўнікі страціліся або перайшлі ў іншыя тыпы скланеньня (напрыклад, пра.-і.э. *snoɪ̯gwhs > *snoɪ̯gwhos > *sněgъ «сьнег», *noksupwts > *noktis «ноч»). Паводле атэматычнага (зычнага) тыпу скланеньня ў праславянскай мове зьмяняліся назоўнікі з суфіксамі *-en-, *-es-, *-ter-, *-ū-, *-men-, *-nt-, аднак дадзены тып ужо ня быў прадуктыўным. Апрача таго, канчатак зычнага тыпу скланеньня выкарыстоўвалася ў множным ліку назоўнікаў з суфіксамі *-tel’-, *-an-, *-ar’-, а таксама ў назоўным склоне абодвух лікаў актыўных дзеепрыметнікаў мужчынскага роду.

Скланеньне праславянскіх назоўнікаў на ўзоры словаў *vьlkъ «воўк», *kon’ь «конь», *synъ «сын», *gostь «госьць», *kamy «камень», *lěto «лета, год», *pol’e «поле», *jьmę «імя», *telę «цяля», *slovo «слова», *žena «жанчына, жонка», *duša «душа», *kostь «костка», *svekry «сьвякроў», *mati «маці»:

Род	мужчынскі					ніякі					жаночы
Тып скланеньня	-o-	-jo-	*-u-	-i-	-en-	-o-	-jo-	-en-	-ent-	-es-	-ā-	-jā-	-i-	-ū-	-r-
Н.с., адз. л.	vьlkъ	kon’ь	*synъ	*gostь	kamy	lěto	pol’e	jьmę	telę	slovo	*žena	duša	kostь	svekry	mati
Р.с., адз. л.	vьlka	kon’a	*synu	*gosti	kamene	lěta	pol’a	jьmene	telęte	slovese	*ženy	dušě/dušę	kosti	svekrъve	matere
Д.с., адз. л.	vьlku	kon’u	*synovi	*gosti	kameni	lětu	pol’u	jьmeni	telęti	slovesi	*ženě	duši	kosti	svekrъvi	materi
В.с., адз. л.	vьlkъ	kon’ь	*synъ	*gostь	kamenь	lěto	pol’e	jьmę	telę	slovo	*ženǫ	dušǫ	kostь	svekrъvь	materь
Т.с., адз. л.	vьlkomь	kon’emь	*synъmь	*gostьmь	kamenьmь	lětomь	pol’emь	jьmenьmь	telętьmь	slovesьmь	*ženojǫ	dušejǫ	kostьjǫ	svekrъvьjǫ	materьjǫ
Мясц.с., адз. л.	vьlcě	kon’i	*synu	*gosti	kamene	lětě	pol’i	jьmene	telęte	slovese	*ženě	duši	kosti	svekrъve	matere
К.с., адз. л.	vьlče	kon’u	*synu	*gosti							*ženo	duše	kosti		mati
Н.с., М.с. п. л.	vьlka	kon’a	*syny	*gosti	kameni	lětě	pol’i	jьmeně	telętě	slovesě	*ženě	duši	kosti
Р.с., Мясц.с. п. л.	vьlku	kon’u	*synovu	*gostьju	kamenu	lětu	pol’u	jьmenu	telętu	slovesu	*ženu	dušu	kostьju
Д.с., Т.с. п. л.	vьlkoma	kon’ema	*synъma	*gostьma	kamenьma	lětoma	pol’ema	jьmenьma	telętьma	slovesьma	*ženama	dušama	kostьma
Н.с., мн. л.	vьlci	kon’i	*synove	*gostьje	kamene	lěta	pol’a	jьmena	telęta	slovesa	*ženy	dušě	kosti	svekrъvi	materi
Р.с., мн. л.	vьlkъ	kon’ь	*synovъ	*gostьjь	kamenъ	lětъ	pol’ь	jьmenъ	telętъ	slovesъ	*ženъ	dušь	kostьjь	svekrъvъ	materъ
Д.с., мн. л.	vьlkomъ	kon’emъ	*synъmъ	*gostьmъ	kamenьmъ	lětomъ	pol’emъ	jьmenьmъ	telętьmъ	slovesьmъ	*ženamъ	dušamъ	kostьmъ	svekrъvamъ	materьmъ
В.с., мн. л.	vьlky	kon'ě/kon'ę	*syny	*gosti	kameni	lěta	pol’a	jьmena	telęta	slovesa	*ženy	dušě/dušę	kosti	svekrъvi	materi
Т.с., мн. л.	vьlky	kon’i	*synъmi	*gostьmi	kamenьmi	lěty	pol’i	jьmeny	telęty	slovesy	*ženami	dušami	kostьmi	svekrъvami	materьmi
Мясц. с., мн. л.	vьlcěxъ	kon’ixъ	*synъxъ	*gostьхъ	kamenьхъ	lětěxъ	pol’ixъ	jьmenьхъ	telętьхъ	slovesьхъ	*ženaxъ	dušaxъ	kostьхъ	svekrъvaxъ	materьхъ

• Прыметнік:

Словазьмяненьне ў прыметніках стала спрошчаным у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай. У праславянскай мове існавала толькі адна парадыгма словазьмяненьня прыметнікаў (у «мяккай» і «цьвёрдай» формах), пры гэтым яна мела паходжаньне ад праіндаэўрапейскіх o-асновы й a-асновы; прыметнікавае словазьмяненьне, утворанае на ўзор i-асновы й u-асновы, было страчанае. Прыметнік на *-u- пры дапамозе фарманту *-kъ быў пераведзены ў тып *-o-

У праславянскай мове разьвілося адрозьненьне між пэўным і няпэўным словазьмяненьнем прыметніку. Пэўная мадэль выкарыстоўвалася для пазначэньня вядомых або канкрэтных прадметаў, у той час як няпэўная — для невядомых або абстрактных, што агулам можна параўнаць з пэўным і няпэўным артыклямі ў мовах Заходняй Эўропы; пэўная стала ўтварацца шляхам даданьня адноснага (анафарычнага) займеньніку *jь у функцыі суфіксу ў канец прыметнікавага канчатку. Падобная інавацыя таксама прасочваецца ў балтыйскіх мовах, што дае падставу некаторым мовазнаўцам высоўваць гіпотэзы пра паходжаньне гэтае рысы ў часы існаваньня гіпатэтычнае прабалта-славянскае мовы. Як лічыцца, ужо ў рамках праславянскае мовы абедзьве формы скараціліся і ў некаторай ступені зьліліся.

Ніжэй прыведзеныя прыклады скланеньня праславянскіх прыметнікаў на ўзоры прыметнікаў *dobrъjь «добры» і *pěšьjь «пешы». Форма клічнага склону супала з формамі назоўнага, а прыметнік у кожным склоне меў г.зв. «цьвёрдую» і «мяккую» формы:

Род	мужчынскі						ніякі						жаночы
Лік	адз. л.		п. л.		мн. л.		адз. л.		п. л.		мн. л.		адз. л.		п. л.		мн. л.
Тып скланеньня	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі	цьвёрды	мяккі
Н.с.	*dobrъjь	*pěšьjь	*dobraja	*pěšaja	*dobriji	*pěšiji	*dobroje	*pěšeje	*dobrěji	*pěšiji	*dobraja	*pěšaja	*dobraja	*pěšaja	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję
Р.с.	*dobrajego	*pěšajego	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrajego	*pěšajego	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ
Д.с.	*dobrujemu	*pěšujemu	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ	*dobrujemu	*pěšujemu	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ
В.с.	*dobrъjь	*pěšьjь	*dobraja	*pěšaja	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję	*dobroje	*pěšeje	*dobrěji	*pěšiji	*dobraja	*pěšaja	*dobrǫjǫ	*pěšǫjǫ	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję
Т.с.	*dobryjimь	*pěšijimь	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi	*dobryjimь	*pěšijimь	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi	*dobrǫjǫ	*pěšǫjǫ	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi
Мясц.с.	*dobrějemъ	*pěšijemъ	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrějemъ	*pěšijemъ	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrěji	*pěšiji	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ

Адрозьніваліся тры ступені параўнаньня: простая вышэйшая, складаная вышэйшая, простая найвышэйшая. Формы складанай вышэйшай утвараліся ад формаў простай вышэйшай ступені атэматычна (у назоўным склоне мужчынскага й ніякага радоў да асновы прыметніку дадаваўся суфікс *-jь, у астатніх — *-jьš-) або тэматычна (суфіксы *-ějь ды *-ějьš- адпаведна). Формы простае найвышэйшае ступені ўтвараліся пры даданьні прыстаўкі *najь- да формаў складанае вышэйшае ступені.

• Лічэбнік:

Лічэбнікі ня мелі агульнага тыпу скланеньня, усе яны падзяляліся на некалькі групаў, кожная зь якіх мела ўласнае скланеньне, якое ўжо супадала са скланеньнем нейкай іншай часьціны мовы. Лічэбнікі «адзін», «два» скланяліся паводле займеннага скланеньня, «чатыры» паводле зычнага скланеньня, «тры» й усе астатнія — паводле тыпу на *-i-. Лічэбнік *desętь «дзесяць» пры гэтым часткова захоўваў тып скланеньня на зычны. Колькасныя лічэбнікі 5—10 не ўзыходзілі да адпаведных праіндаэўрапейскіх колькасных лічэбнікаў, а былі ўтвораныя ад парадкавых і першапачаткова мелі жаночы род.

Скланеньне колькасных лічэбнікаў мела наступны выгляд. Варта адзначыць адрозьненьне скланеньня лічэбніку «два» ў праславянскай мове ад беларускага: у беларускай мове гэты лічэбнік мае розныя формы ў мужчынскім і ніякім ды жаночым радох, у праславянскай мове — у ніякім і жаночым ды мужчынскім.

Склон	Два		Тры		Чатыры		Пяць
	Мужчынскі	Ніякі й жаночы	Мужчынскі	Ніякі й жаночы	Мужчынскі	Ніякі й жаночы
Назоўны	*dъva	*dъvě	*trьje	*tri	*četyre	*četyri	*pętь
Родны	*dъvoju		*trьjь		*četyrъ		*pęti
Давальны	*dъvěma		*trьmъ		*četyrьmъ		*pęti
Вінавальны	*dъva	*dъvě	*tri		*četyri		*pętь
Творны	*dъvěma		*trьmi		*četyrьmi		*pętьjǫ
Мясцовы	*dъvoju		*trьхъ		*četyrьхъ		*pęti

Лічэбнікі 11—19 уяўлялі сабою спалучэньні назваў адзінкі са спалучэньнем *na desęte, дзе *desęte — форма мясцовага склону лічэбніку *desętь (напрыклад, *jedinъ na desęte «адзінаццаць», *dъva na desęte «дванаццаць» і г.д.). Скланяўся толькі першы член гэтых спалучэньняў.

Лічэбнікі 20—90 утвараліся падобным чынам, але без ужываньня *na і з розным скланеньнем лічэбніку *desętь (напрыклад, *dъva desęti «дваццаць», *trьje desęte «трыццаць», *pętь desętъ «пяцьдзясят»).

Лічэбнік *sъto «сто» скланяўся паводле тыпу на *-o-. Назвы соцень, аналягічна назвам дзясяткаў, былі словаспалучэньнямі, але складаліся з назваў адзінак, якія дапасоўваліся ў склоне з словам «сто» (напрыклад, *dъvě sъtě «дзьвесьце», *tri sъta «трыста», *pętь sъtъ «пяцьсот»).

Для пазначэньня панятку «тысяча» існавала адразу дзьве формы, *tysęťa і *tysǫťa.

Парадкавыя лічэбнікі (*pьrvъ «першы», *vъtorъ «другі», *trьtьjь «трэці», *četvьrtъ «чацьверты», *pętъ «пяты», *šestъ «шосты», *sedmъ «сёмы», *osmъ «восьмы», *devętъ «дзявяты», *desętъ «дзясяты»), як і ў сучаснай беларускай мове, скланяліся як прыметнікі.

• Займеньнік:

Асабістыя займеньнікі 1-ай і 2-ой асобаў ня мелі катэгорыі граматычнага роду, што было ўспадкавана праславянскай мовай ад праіндаэўрапейскай.

Зваротны й асабісты займеньнік 1-ай і 2-ой асобаў у давальным і вінавальным склонах мелі энклітычныя формы (слова, якое стаіць пасьля націскнога слова і само ня мае націску), што захавалася ў большасьці славянскіх моваў.

Асабістым займеньнікам быў уласьцівы суплетывізм: формы назоўнага й формы ўскосных склонаў утвараліся ад розных асноваў (*azъ — *mene, *ty — *tebe, vě — *vaju, *va — *vaju, *my — *nasъ — *vy — *vasъ, *onъ, *ono — *jego, *ona — *jejě / *jeję).

Асабісты й зваротны займеньнікі скланяліся наступным чынам:

	1 ас., адз. л.	2 ас., адз. л.	Зваротны	1 ас., п. л.	2 ас., п. л.	1 ас., мн. л.	2 ас., мн. л.
Н. с.	*azъ	*ty		*vě	*va	*my	*vy
Р. с.	*mene	*tebe	*sebe	*naju	*vaju	*nasъ	*vasъ
Д. с.	*mьně *mi	*tobě / *tebě *ti	*sobě / *sebě *si	*nama	*vama	*namъ	*vamъ
В. с.	*mene *mę	*tebe *tę	*sebe *sę	*na	*va	*ny *nasъ	*vy *vasъ
Т. с.	*mъnojǫ	*tobojǫ	*sobojǫ	*nama	*vama	*nami	*vami
Мясц. с.	*mьně	*tobě / *tebě	*sobě / *sebě	*naju	*vaju	*nasъ	*vasъ

Прыналежныя займеньнікі праславянскае мовы ўтвараліся ад формаў ускосных склонаў адпаведных асабістых займеньнікаў пры дапамозе суфіксу -*j-, які ўтвараў таксама прыналежныя прыметнікі: *mojь, *tvojь, *svojь, *našь (< *nasjь), *vašь (< *vasjь). Пры гэтым прыналежныя займеньнікі ў множным ліку былі ўтвораныя ад перараскладзеных асноваў асабістых займеньнікаў: першапачатковыя *na-sъ (< *nō-som) ды *va-sъ (< *wō-som) былі ўспрынятыя як *nas-ъ ды *vas-ъ адпаведна. У адрозьненьне ад сучаснай беларускай мовы, для выражэньня прыналежнасьці ў трэцяй асобе выкарыстоўваліся не прыналежныя прыметнікі (як бел. «ягоны, ягоная, ейны, ейная»), а поўныя формы роднага склону займеньніку *onъ — *jego, *jejě.

Пытальным прыналежным займеньнікам было *čьjь «чый», *čьja «чыя», *čьje «чыё», утворанае ад пытальнага *kъ-to «хто» пры дапамозе суфіксу *-ьj-.

Аднаўляецца пяць указальных займеньнікаў: *sь, *tъ, *onъ, *ovъ, *jь. Займеньнікі *onъ «ён», *ona «яна», *ono «яно» (параўн. ст.-лет. anàs «той, ён»; суч. лет. añs, авэст. аnа- «гэты», гецк. anniš «той», стар.-грэц. ἔνη «апошні дзень месяца, пасьлязаўтра») узыходзіць да пра.і-.э. *eno-/*ono-/*no-. Займеньнік *ovъ, *ova, *ovo (параўн. авэст. ava- «той») узыходзіць да пра.і-.э. *awo-.

У парадыгме займеньніку *tъ «той», *ta «тая», *to «тое» ў праславянскай мове быў прыбраны прысутны ў ёй у праіндаэўрапейскую эпоху суплетывізм (параўн. ст.-грэцк. ὁ (< *so), Р. с. τοῦ (< *toso), ἡ, Р. с. τῆς).

На думку А. Мэе, для праславянскае мовы была ўласьцівай аналягічная лацінскай трохрадовая сыстэма ўказальных займеньнікаў, у якой адрозьніваліся аб’ект у дачыненьні да прамоўцы (*sь), аб’ект у дачыненьні да суразмоўцы (*tъ) і аб’ект за гутаркай (*onъ). Польскі навуковец Л. Машынскі меркаваў, што *sь ды *ovъ указвалі на блізкі прадмет, *onъ на далёкі, *tъ на блізкі й вядомы, а *jь было анафарычным займеньнікам. Апошні таксама меў досыць незвычайную функцыю — пры ягонай дапамозе ўтваралася пэўная форма прыметнікаў (гл. вышэй).

Пытальна-адносныя займеньнікі *kъto «хто» й *čьto «што» ня мелі ні катэгорыі граматычнага роду, ні катэгорыі ліку. Хутчэй за ўсё, іхнія функцыі былі падобныя да функцыяў аналягічных займеньнікаў у сучаснай беларускай мове.

Займеньнік «хто» ўзьнікнуў складаньнем дзьвюх частак (*kъ- і *-to), першая зь якіх так жа, як і ст.-інд. कः kaḥ, гоцк. ƕаs, лет. kаs «хто» і лац. quī «каторы» ўзыходзіць да пра.і-э. *kwos «хто», а другая зьяўляецца дэйктычнай часьціцай.

У большасьці сучасных славянскіх моваў займеньнік «што» паходзіць ад *čьto, які таксама зьяўляецца складаньнем (*čь- і *-to), але разам з тым да канца праславянскай эпохі паралельна існавала першапачатковая форма *čь. Пра гэта сьведчыць захаваная ў чакаўскім дыялекце сэрбскахарвацкае мовы форма čа (ад якой дыялект, дарэчы, і атрымаў назву), стар.-слав. ничьже «нічога», чэск. oč «аб чым», nač «нашто, навошта», proč «чаму», стар.-польск. zacz, wecz, nacz, przecz. Уласна форма *čь таксама ўзыходзіць да пра.і-э. формы (*kwid) і мае кагнаты ў іншых індаэўрапейскіх мовах (гецк. kuit, лац. quid «што»). Аднак польск., чэск., дол.-сорб. co «што» ўзыходзіць не да *čьto, а да іншага — *čьso, у якім бачаць форму перапачаткова роднага склону (пра.і-э. *kweso), якая зь цягам часу стала выкарыстоўвацца як форма назоўнага склону.

Скланеньне праславянскіх займеньнікаў «хто», «што» выглядала наступным чынам:

	хто	што
Н. с.	*kъ-to	*čь(-to)
Р. с.	*ko-go	*če-so
Д. с.	*ko-mu	*če-mu
В. с.	*ko-go	*čь(-to)
Т. с.	*cě-mь	*či-mь
Мясц. с.	*ko-mь	*če-mь

• Дзеяслоў:

У параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай парадыгма зьмяненьня дзеяслову была спрошчаная, але разам з гэтым праславянская мова захавала разнастайнасьць часоў, спражэньняў і дзеяслоўных суфіксаў. Адрозьніваліся адзіночны, парны, множны лікі; першая, другая, трэцяя асобы; абвесны, загадны, умоўны лады; цяперашні час, аорыст, імпэрфэкт, пэрфэкт, плюсквампэрфэкт, пры гэтым час адрозьніваўся толькі ў абвесным ладзе.

У дзеяслову адрозьніваліся дзьве асновы: ініфінітыву й цяперашняга часу.

У аснове цяперашняга часу некаторых дзеясловаў паўставаў насавы інфікс, адсутны ў аснове інфінітыву: *sędǫ (< *sendām) «сяду», *lęgǫ (< *lengām) «лягу», *bǫdǫ (< *bundām) «буду».

Для праіндаэўрапейскае мовы аднаўляюцца дзьве сэрыі дзеяслоўных канчаткаў, традыцыйна вядомыя як першасныя й другасныя. Праславянская мова захавала гэтае адрозьненьне, паводле яго першасныя выкарыстоўваліся ў цяперашнім часе, другасныя — у гістарычных.

А. Лескін падзяліў праславянскія дзеясловы ў адпаведнасьці зь іхнім тэматычным элемэнтам на пяць клясаў. Да першай адносіліся дзеясловы, тэматычнымі галоснымі якіх былі *-o- ды *-e-, да другой з тэматычнымі элемэнтамі *-no-/*-ne-, да трэцяй з тэматычнымі элемэнтамі *-jo-/*-je-, да чацьвертай з *i, пятая кляса ахоплівала атэматычныя дзеясловы, якіх было толькі чатыры: *byti «быць», *jěsti «есьці», *věděti «ведаць», *dati «даць». Аднак захаваліся рэлікты тых часоў, калі атэматычных дзеясловаў было больш (напрыклад, калісьці атэматычнымі былі дзеясловы *viděti «бачыць», *gorěti «гарэць» і некаторыя іншыя).

Ніжэй прыведзенае спражэньне дзеясловаў цяперашняга часу на ўзоры дзеясловаў *nesti «несьці», *dvignǫti «рухаць», *znati «знаць», *nositi «насіць», *dati «даць», *věděti «ведаць», *(j)ěsti «есьці», *byti «быць» з указаньнем клясаў паводле А. Лескіна.

Кляса	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-	V (атэматычны)
1 ас., адз. л.	*nesǫ	*dvignǫ	*znajǫ	*nošǫ	*damь	*věmь	*(j)ěmь	*(j)esmь
2 ас., адз. л.	*neseši	*dvigneši	*znaješi	*nosiši	*dasi	*věsi	*(j)ěsi	*(j)esi
3 ас., адз. л.	*nesetь	*dvignetь	*znajetь	*nositь	*dastь	*věstь	*(j)ěstь	*(j)estь
1 ас., п. л.	*nesevě	*dvignevě	*znajevě	*nosivě	*davě	*věvě	*(j)ěvě	*(j)esvě
2 ас., п. л.	*neseta	*dvigneta	*znajeta	*nosita	*dasta	*věsta	*(j)ěsta	*(j)esta
3 ас., п. л.	*nesete	*dvignete	*znajete	*nosite	*daste	*věste	*(j)ěste	*(j)este
1 ас., мн. л.	*nesemъ	*dvignemъ	*znajemъ	*nosimъ	*damъ	*věmъ	*(j)ěmъ	*(j)esmъ
2 ас., мн. л.	*nesete	*dvignete	*znajete	*nosite	*daste	*věste	*(j)ěste	*(j)este
3 ас., мн. л.	*nesǫtь	*dvignǫtь	*znajǫtь	*nosętь	*dadętь	*vědętь	*(j)ědętь	*sǫtь

З пункту гледжаньня лёсу праіндаэўрапейскіх часу й віду адбылася страта праіндаэўрапейскага імпэрфэкту або яго зьліцьцё з праіндаэўрапейскім тэматычным аорыстам, адбылася страта праіндаэўрапейскага пэрфэкту, які захаваўся толькі ў аснове няправільнага дзеяслову *věděti «ведаць» (ад пра.і-э. *woyd-), але зьявіўся новы сынтэтычны імпэрфэкт. Аорыст праіндаэўрапейскай мовы ў праславянскай мове захаваўся ў двух відах, тэматычным і сыгматычным, пры гэтым шляхам розных аналягічных зьменаў з сыгматычнага аорысту паўстаў новы прадукцыйны від гэтага часу. Паўсталі інавацыі ў выражэньні будучага, скончанага часоў, плюсквампэрфэкту, умоўнага ладу.

Аорыст пазначаў дзеяньне як факт, якое адбылося ў мінулым і скончылася на момант апавяданьня.

Гэты від часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву. Існавала тры спосабы ўтварэньня аорысту: просты, сыгматычны атэматычны й сыгматычны тэматычны. Просты аорыст утвараўся шляхам беспасярэдняга даданьня да асновы інфінітыву другасных асабістых канчаткаў. Сыгматычны атэматычны аорыст утвараўся даданьнем да асновы суфіксу *-s-, асабістыя канчаткі пры гэтым дадаваліся ўжо да суфіксу. Сыгматычны тэматычны ўтвараўся амаль гэтак жа, з той толькі розьніцай, што суфікс *-s- далучаўся не да асновы, а да тэматычнай галоснай, якая ішла пасьля асновы. Сыгматычны тэматычны аорыст зьяўляўся праславянскай інавацыяй, у той час як просты й сыгматычны атэматычны былі ўспадкаваныя праславянскай мовай ад праіндаэўрапейскай.

Кляса (паводле Лескіна)	I	II	III	IV	V
1 ас., адз. л.	nesъ	dvigъ	znaxъ	xvalixъ	byxъ
2 ас., адз. л.	nese	dviže	zna	xvali	by
3 ас., адз. л.	nese	dviže	zna	xvali	by
1 ас., п. л.	nesově	dvigově	znaxově	xvalixově	byxově
2 ас., п. л.	neseta	dvižeta	znasta	xvalista	bysta
3 ас., п. л.	nesete	dvižete	znaste	xvaliste	byste
1 ас., мн. л.	nesomъ	dvigomъ	znaxomъ	xvalixomъ	byxomъ
2 ас., мн. л.	nesete	dvižete	znaste	xvaliste	byste
3 ас., мн. л.	nesǫ	dvigǫ	znašę	xvališę	byšę

Імпэрфэкт пазначаў працяглае ці паўторнае дзеяньне ў мінулым. Формы дадзенага часу ўтвараліся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ěax- (пасьля мяккі зычных *-aax-, пасьля галосных *-ах-), злучальнай галоснай і асабістых канчаткаў. Імпэрфэкт ня быў успадкаваны ад праіндаэўрапейскае мовы й зьяўляўся ўласнай праславянскай інавацыяй.

Кляса (паводле Лескіна)	I	II	III	IV	V
1 ас., адз. л.	nesěaxъ	dvigněaxъ	znaaxъ	xval’aaxъ	běaxъ
2 ас., адз. л.	nesěaše	dvigněaše	znaaše	xval’aaše	běaše
3 ас., адз. л.	nesěaše	dvigněaše	znaaše	xval’aaše	běaše
1 ас., п. л.	nesěaxově	dvigněaxově	znaaxově	xval’aaxově	běaxově
2 ас., п. л.	nesěašeta	dvigněašeta	znaašeta	xval’aašeta	běašeta
3 ас., п. л.	nesěašete	dvigněašete	znaašete	xval’aašete	běašete
1 ас., мн. л.	nesěaxomъ	dvigněaxomъ	znaaxomъ	xval’aaxomъ	běaxomъ
2 ас., мн. л.	nesěašete	dvigněašete	znaašete	xval’aašete	běašete
3 ас., мн. л.	nesěaxǫ	dvigněaxǫ	znaaxǫ	xval’aaxǫ	běaxǫ

Пэрфэкт пазначаў дзеяньне ў мінулым, вынік якога існуе на момант апавяданьня. Утвараўся аналітычна: пры дапамозе l-дзеепрыметніку і спрагальных формаў дзеяслову *byti ў цяперашнім часе. Дзякуючы дзеепрыметнікам у сваім складзе формы пэрфэкту адрозьнівалі граматычны род.

	мужчынскі	жаночы	ніякі
1 ас., адз. л.	neslъ jesmь	nesla jesmь	neslo jesmь
2 ас., адз. л.	neslъ jesi	nesla jesi	neslo jesi
3 ас., адз. л.	neslъ jestь	nesla jestь	neslo jestь
1 ас., п. л.	nesla jesvě	neslě jesvě	neslě jesvě
2 ас., п. л.	nesla jesta	neslě jesta	neslě jesta
3 ас., п. л.	nesla jeste	neslě jeste	neslě jeste
1 ас., мн. л.	nesli jesmъ	nesly jesmъ	nesla jesmъ
2 ас., мн. л.	nesli jeste	nesly jeste	nesla jeste
3 ас., мн. л.	nesli sǫtь	nesly sǫtь	nesla sǫtь

Плюсквампэрфэкт (даўнопрайшоўшы час) пазначаў дзеяньне ў мінулым, якое папярэднічала іншаму дзеяньню ў мінулым, альбо падзею, што адбылася вельмі даўно. Аналягічна пэрфэкту, утвараўся аналітычна, але формы дзеяслову *byti стаялі ў імпэрфэкце.

У некаторых індаэўрапейскіх мовах існуе сыгматычны будучы час з блізкімі, але незвадзімымі адна да адной формамі (стар.-грэц. -σ-, санскр. -sya-, лет. -si-), але для праславянскае мовы такі спосаб утварэньня будучага часу не рэканструюецца. У сучасных славянскіх мовах будучы час утвараецца аналітычна (бел. буду рабіць, рас. буду делать, польск. będę robił, чэск. budu dělat), пры дапамозе закончанага трываньня (бел. зраблю, рас., сделаю, польск. zrobię, чэск. udělám) або сынтэтычна (бел. рабіцьму, укр. робитиму, хоць гэтыя формы ўтвараліся ад раньніх аналітычных варыянтаў). Гэта робіць дыскусійным існаваньне сынтэтычнага будучага часу ў праславянскай мове. Так, на думку І. Ягіча, у праславянскай мове існаваў дадзены спосаб, але ў канцы існаваньня мовы ён быў выцесьнены іншымі двума, на карысьць чаго Ягіч прыводзіў стараславянскі дзеепрыметнікавы зварот бышѧ, утвораны, згодна зь меркаваньнем дасьледчыка, ад незасьведчанай асновы дзеяслову *byti — *byšǫ, адпаведнай лет. bū́siu «буду». П. Кузьняцоў меркаваў, што суфікс *-s- у прабалта-славянскай мове быў як паказчыкам аорысту, так і паказчыкам будучага часу, пазьней у прабалтыйскай ён замацаваўся толькі ў значэньні будучага часу, а ў праславянскай — толькі ў значэньні аорысту й імпэрфэкту.

Адрозьніваліся тры лады, пры гэтым час адрозьніваўся толькі ў абвесным (падобная сытуацыя захоўваецца, напрыклад, і ў беларускай мове).

Праславянскі загадны лад узыходзіць да праіндаэўрапейскага аптатыву, формы ўласна праіндаэўрвапейскага імпэратыву (то бок, загаднага ладу) у праславянскай мове зьніклі. Парадыгма загаднага ладу была дэфэктнай.

Кляса (паводле Лескіна)	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-	V (атэматычны)
2 ас., 3 ас., адз. л.	nesi	*dvigni	*znaji	xvali	dadji	vědjь	jědjь	bǫdi
1 ас., п. л.	nesěvě	*dvigněvě	*znajivě	xvalivě	dadivě	vědivě	jědivě	bǫděvě
2 ас., п. л.	nesěta	dvigněta	znajita	xvalita	dadita	vědita	jědita	bǫděta
1 ас., мн. л.	nesěmъ	dvigněmъ	znajimъ	xvalimъ	dadimъ	vědimъ	jědimъ	bǫděmъ
2 ас., мн. л.	nesěte	dvigněte	znajite	xvalite	dadite	vědite	jědite	bǫděte

Умоўны лад складаўся з l-дзеепрыметніку ды асаблівых формаў дзеяслову *byti, якія зьяўляліся рэшткамі старажытнага аптатыву:

	мужчынскі	жаночы	ніякі
1 ас., адз. л.	*neslъ bimь	*nesla bimь	*neslo bimь
2 ас., адз. л.	*neslъ bi	*nesla bi	*neslo bi
3 ас., адз. л.	*neslъ bi	*nesla bi	*neslo bi
1 ас., п. л.	*nesla bivě	*neslě bivě	*neslě bivě
2 ас., п. л.	*nesla bista	*neslě bista	*neslě bista
3 ас., п. л.	*nesla biste	*neslě biste	*neslě biste
1 ас., мн. л.	*nesli bimъ	*nesly bimъ	*nesla bimъ
2 ас., мн. л.	*nesli biste	*nesly biste	*nesla biste
3 ас., мн. л.	*nesli bǫ	*nesly bǫ	*nesla bǫ

Інфінітыў утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ti (< *-tei; паводле паходжаньня — давальны склон праіндаэўрапейскіх аддзеяслоўных назоўнікаў на *-tis), які выклікаў розныя фанэтычныя зьмены, калі аснова сканчвалася на зычную: *vez-ti > *vesti «везьці», *plet-ti > *plesti «плесьці», *živ-ti > *žiti «жыць». Інфінітывы ў дзеясловаў І клясы маглі ўтварацца як атэматычна (*nesǫ — *nesti), так і пры дапамозе тэматычнага *-a- (*zovǫ — *zъvati).

Супін (поўнасьцю захаваўся толькі ў славенскай мове) утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-tъ (< *-tum; паводле паходжаньня — праіндаэўрапейскі вінавальны склон аддзеяслоўных назоўнікаў на *-tus.

Праіндаэўрапейскі мэдыяпасіўны стан поўнасьцю зьнікнуў у праславянскай мове, выключэньнем з чаго можна лічыць форму vědě «я ведаю» стараславянскае мовы (ад позьнепраіндаэўрапейскага *woid-ai скончанага часу мэдыяпасіву). Новы аналітычны мэдыяпасіў стаў утварацца дзякуючы постфіксу *sę. Загадны й умоўны лады зьніклі, пры гэтым стары аптатыў стаў ужывацца ў значэньні загаднага ладу.

Частка відавых адрозьненьняў дзеяслову праіндаэўрапейскай мовы захавалася ў праславянскай мове, што спрычынілася да існаваньня ў апошняй адрозьненьня між аорыстам і імпэрфэктам у мінулым часе. Акрамя гэтага, у праславянскай мове адзначыліся ўласныя інавацыі ў галіне віду дзеяслову з выкарыстаньнем разнастайных прыставак і суфіксаў.

У праславянскай і стараславянскай мовах суіснавалі два спосабы ўтварэньня віду дзеяслову, аднак новая цягам часу выцесьніла старую, што прывяло да адсутнасьці ў большасьці сучасных славянскіх моваў аорысту, імпэрфэкту й бальшыні дзеепрыметнікаў. Асноўным выключэньнем сталі баўгарская і ў некаторай ступені македонская мовы, дзе захаваныя дзьве сыстэмы, якія часам у мэтах утварэньня асаблівых стылявых адценьняў могуць аб’ядноўвацца.

Праславянскай мове таксама была ўласьцівая наяўнасьць асаблівых параў дзеясловаў руху, першы зь якой пазначаў вызначанае закончанае дзеяньне (напрыклад, «я ішоў да дому майго сябра»), другі — няпэўнае (няскончанае, без указаньня мэты і г.д.). Падобныя пары ўтвараліся шляхам суфіксацыі або суплетывізму. Кожная з падобных параў нярэдка зьяўлялася супрацьпастаўленьнем дзеясловаў скончанага й няскончанага часоў, дзе скончаны часта ўтвараўся пры дапамозе даданьня прыстаўкі *po-.

• Дзеепрыметнік:

У праславянскае мовы ўтваралася чатыры дзеепрыметнікі: незалежны цяперашняга часу, незалежны мінулага часу, залежны цяперашняга часу, залежны мінулага часу. Акрамя таго, існаваў г.зв. l-дзеепрыметнік (гл. вышэй), які быў функцыянальна абмежаваны, існаваўшы толькі ў складзе складаных дзеяслоўных формаў. Усе дзеепрыметнікі скланяліся, як прыметнікі.

Незалежны дзеепрыметнік цяперашняга часу ўтвараўся пры дапамозе суфіксу *-nt-, які ў спалучэньні з тэматычнымі *-o- ды *-i- пасьля ўтварэньня насавых у славянскай мове (утвараліся перадусім перад *m і *n) даў суфіксы *-ǫt-, *-ęt-. Гэты дзеепрыметнік захаваў канчатак скланеньня на зычны ў назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага й ніякага радоў (*nesonts > *nesy, *znajonts > *znaję, *nosints > *nosę). У назоўным склоне адзіночнага ліку жаночага роду выкарыстоўваўся канчатак *-i. У астатніх склонах функцыянавалі формы скланеньняў на *-jo- (мужчынскі й ніякі рады) і *-jā- (жаночы).

Незалежны дзеепрыметнік мінулага часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ъš- у дзеясловаў I і IV клясаў, а таксама дзеясловаў II клясы, чый корань сканчваўся на зычную, і суфіксу *-vъš- у астатніх дзеясловаў. У дзеясловаў II клясы пры гэтым выпадаў тэматычны элемэнт *-nǫ- (*dvignǫti — *dvigъš-), а ў дзеясловаў IV тэматычнае *-i- пераходзіла ў *-j-, пасьля якой *-ъ- суфіксу акамадаваў у *-ь- (*nositi — *nosьš-). Гэты дзеепрыметнік захаваў канчаткі скланеньня на галосную ў назоўным склоне адзіночнага ліку ўсіх радоў і ў назоўным склоне множнага ліку мужчынскага роду. У назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага й ніякага радоў фінальная зычная суфіксу адпадала (*rekъ, *nošь, *znavъ), у жаночым канчаткам служыла *-i (*rekъši, *nošьši, *znavъši). У астатніх склонах функцыянавалі формы скланеньня на *-jo- (мужчынскі й ніякі рады) і *-jā- (жаночы).

Так званы l-дзеепрыметнік (незалежны дзеепрыметнік мінулага часу ІІ) утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-l- (*peklъ, *vędlъ, *zьrělъ, *gorělъ).

Залежны дзеепрыметнік цяперашняга часу ўтвараўся ад асновы цяперашняга часу пры дапамозе суфіксу *-m- (*rekomъ, *dvignomъ, *znajemъ, *nosimъ). У атэматычных дзеясловаў пры гэтым зьяўляўся другасная атэматычная галосная (*vědomъ).

Залежны дзеепрыметнік мінулага часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксаў *-t-, *-n-. Пры дапамозе суфіксу *-t- утвараўся дзеепрыметнік у дзеясловаў І клясы, чыя аснова сканчвалася на *-i (*piti — *pitъ), *-er (*terti — *tьrtъ), *-el (*melti — *mьltъ), *-em (*jęti — *jętъ), *-en (*pęti — *pętъ), галосная кораню пры гэтым знаходзілася на нулёвай ступені. У дзеясловаў, чыя аснова ініфінітыву сканчвалася на *-ě- ці *-a-, выкарыстоўваўся суфікс *-n- (*viděti — *viděnъ, *zъvati — *zъvanъ). У астатніх дзеясловаў выкарыстоўваўся суфікс *-en-, узьніклы праз злучэньне папярэдняга суфіксу з тэматычнай галоснай (*pekti — *pečenъ, *nesti — *nesenъ). У дзеясловаў другой клясы пры гэтым тэматычны элемэнт *-nǫ- адкідваўся або атрымліваў выгляд *-nov- (*dvignǫti — *dviženъ, *dvignovenъ).

• Прыслоўе:

Прыслоўі ў праславянскай мове ўяўлялі сабою застылыя формы або мясцовага склону (прыслоўі на *-ě < *-oi) або назоўна-вінавальнага ніякага роду (прыслоўі на *-o) прыметнікаў.

• Прыназоўнікі:

Праславянскія першасныя прыназоўнікі можна падзяліць на тры групы ў залежнасьці ад колькасьці склонаў, зь якімі яны маглі дапасоўвацца:

• з адным склонам:
  • з родным: *bezъ, *do, *jьzъ, *otъ, *u;
  • з давальным: *kъ;
  • зь вінавальным: *obъ, *vъzъ;
  • зь мясцовым: *pri;
• з двума склонамі:
  • з родным і творным: *sъ;
  • зь вінавальным і творным: *nadъ, *podъ, *perdъ;
  • зь вінавальным і мясцовым: *na, *o, *vъ;
• з трыма склонамі:
  • з родным, вінавальным і творным: *za;
  • з давальным, вінавальным і мясцовым: *po.

Мясцовы склон звычайна выкарыстоўваўся для пазначэньня разьмяшчэньня, вінавальны — напрамку.

• Пасьлялог:

Выкарыстоўвалася два пасьлялогі: *radi ды *děľa. Апошні стаў асновай для будучага беларускага прыназоўніку дзеля і зьвязваецца з праславянскім *dělo.

• Націск:

Першапачаткова ў гіпатэтычнай прабалта-славянскай мове (гл. вышэй) існавалі дзьве акцэнтныя (націскныя) парадыгмы, а менавіта націск, фіксаваны ў межах асновы, і рухомы націск, якія адпавядалі славянскім парадыгмам А і C; парадыгмы з націскам, фіксаваным на канчатку, не існавала. Абедзьвюм парадыгмам быў уласьцівы як акутны, так і цыркумфлексны націск. Пасьля ажыцьцяўленьня ў праславянскай мове г.зв. закону Дыбо імя (назоўнік, прыметнік, займеньнік, дзеепрыметнік) атрымала тры асноўныя акцэнтныя парадыгмы.

• Націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораню або марфалягічнага суфіксу (далей — A);
• Націск, фіксаваны ў асноўным на канчатку або на ягоным першым складзе ў выпадку, калі канчатак складаўся зь некалькіх складоў (далей — B);
• Націск, які мог зьмяняць сваю пазыцыю ад кораню да канчатку з залежнасьці ад словазьмяненьня (далей — C).

Націск тыпу А мог падаць ня толькі на аснову, але й на некаторыя суфіксы (напрыклад, памяншальны), пры гэтым не закранаючы іншыя (напрыклад, флектыўныя). Акрамя гэтага, дзеяслоў таксама меў тры акцэнтныя парадыгмы, аналягічныя назоўнікам. Тым ня менш, падобная карціна ўскладнялася з прычыны вялікае колькасьці мажлівых парадыгмаў словазьмяненьня й да т.п. Існавалі пэўныя абмежаваньні на гэтыя правілы.

• У парадыгме А націскны склад заўсёды меў акутны тон і, такім чынам, зьяўляўся доўгім, паколькі кароткі склад ня меў тонавых адрозьненьняў (гл. вышэй). У сваю чаргу, гэта прывяло да таго, што аднаскладовыя словы зь першапачаткова кароткім галосным (*e, *o, *ь, *ъ) у аснове не маглі належаць да парадыгмы А. У выпадку, калі аснова зьяўлялася шматскладовай, націск патэнцыйна мог прыпадаць на любы склад асновы (напрыклад, *ję̄zū́k- «мова»). Гэтыя абмежаваньні былі выкліканыя законам Дыбо, паводле якога націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораню або марфалягічнага суфіксу (гл. вышэй) перасунуўся на адзін склад управа;
• Парадыгма В. Склад асновы мог быць доўгім або кароткім;
• Парадыгма С. У формах, дзе націск прыпадаў на склад асновы, націскны склад мог мець цыркумфлексны тон або зьяўляцца кароткім. Гэтая акалічнасьць стала сьледзтвам закону Мэе, паводле якога акутны націск пераўтварыўся ў цыркумфлексны ў выпадках, калі націск знаходзіўся ўнутры асновы парадыгмы С; такім чынам, закон Дыбо не закрануў назоўнікі з акцэнтнай парадыгмай С;

Такім чынам, цыркумфлексны або кароткі націск мог прыпадаць на першы склад толькі знаходзячыся ў парадыгме С. У парадыгме А гэта не адбывалася наогул, у парадыгме В — зьменена паводле закону Дыбо. Некаторыя назоўнікі (асабліва з г.зв. jā-асновамі) адпавядаюць А-парадыгме, але маюць нэаакутны націск у аснове, які падае на кароткі або доўгі склад (напрыклад, *võľa «воля» — нэаакутны націск на кароткім складзе). Падобныя назоўнікі раней належалі да парадыгмы В, у выніку чаго ў лінгвістычных працах яны могуць разглядацца як назоўнікі парадыгмы А, так і назоўнікі парадыгмы В.

У позьнепраславянскі пэрыяд у выніку складаных сэрыяў зьменаў націск парадыгмы В стаў рухомым (гл. парадыгму С), гэтыя зьмены перасунулі націск улева пры вызначаных абставінах, ствараючы нэаакутны націск на новым складзе. Усе славянскія мовы ў далейшым спрасьцілі парадыгму В у той ці іншай ступені. Рэфлексы старой парадыгмы В можна адшукаць у некаторых назоўніках некаторых з славянскіх моваў, або ўскосна, у якасьці некаторых новых рысаў (напрыклад, нэацыркумфлексны тон у славенскай мове). У табліцы ніжэй прыведзеныя ўзоры падобных парадыгмаў у назоўніку. У часы праславянскае мовы адбывалася вялікая колькасьць акцэнтуальных зьменаў, з гэтае прычыны ня ўсе з варыянтаў зьяўляюцца агульнапрынятымі лінгвістамі (ніжэй прыведзены пункт гледжаньня паводле г.зв. Лейдэнскай школы).

Парадыгма А

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. -jā	М.р. -i	Ж.р. доўг. -i
		хлеб	лета	плач	рана	бура	зяць	нітка
Адзіночны	Н.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	ràna	bùřā	zę̀tь	nìtь
	В.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	rànǫ	bùřǫ	zę̀tь	nìtь
	Р.с.	xlě̀ba	lě̀ta	plàča	ràny	bùřę̇	zę̀tī	nìtī
	Д.с.	xlě̀bu	lě̀tu	plàču	ràně	bùřī	zę̀ti	nìti
	Т.с.	xlě̀bъmь	lě̀tъmь	plàčьmь	rànojǫ rànǭ	bùřējǫ bùřǭ	zę̀tьmь	nìtьjǫ nìťǭ
	М.с.	xlě̀bě	lě̀tě	plàči	ràně	bùřī	zę̀tī	nìtī
Множны	Н.с.	xlě̀bi	lě̀ta	plàči	ràny	bùřę̇	zę̀tьjē zę̀ťē	nìti
	В.с.	xlě̀by	lě̀ta	plàčę̇	ràny	bùřę̇	zę̀ti	nìti
	Р.с.	xlě̀bъ	lě̀tъ	plàčь	rànъ	bùřь	zę̀tьjь zę̀tī	nìtьjь nìtī
	Д.с.	xlě̀bomъ	lě̀tomъ	plàčēmъ	rànamъ	bùřāmъ	zę̀tьmъ	nìtьmъ
	Т.с.	xlě̀bȳ	lě̀tȳ	plàčī	rànamī	bùřāmī	zę̀tьmī	nìtьmī
	М.с.	xlě̀bě̄xъ	lě̀tě̄xъ	plàčīxъ	rànaxъ	bùřāxъ	zę̀tьхъ	nìtьхъ

Усе асновы парадыгмы А зьяўляліся доўгімі, што прыхільнікамі балта-славянскае гіпотэзы тлумачыцца наяўнасьцю ва ўсіх падобных асновах балта-славянскага рэгістру ў корані, які мог узьнікаць толькі ў доўгіх складох. Кароткія й доўгія склады з балта-славянскім цыркумфлексным рэгістрам у праславянскай мове пераўтварыліся ў назоўнікі парадыгмы В. Разьмеркаваньне доўгіх і кароткіх галосных у асновах без /j/ адлюстроўвае першапачатковую даўжыню галоснага да законаў Ван-Вэйка, Дыбо і Станга, пасьля якіх узьніклі парадыгма В і адрозьненьне даўжыні галосных у j-асновах.

Парадыгма B (позьнепраславянскі пэрыяд)

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		бык	віно	нож	ложак	жанчына	шлях	дзьверы
Адзіночны	Н.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženà	pǫ̃tь	dvь̃rь
	В.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženǫ̀	pǫ̃tь	dvь̃rь
	Р.с.	bȳkà	vīnà	nožà	ložà	ženỳ	pǫ̃ti	dvь̃ri
	Д.с.	bȳkù	vīnù	nožù	ložù	ženě̀	pǭtì	dvьrì
	Т.с.	bȳkъ̀mь	vīnъ̀mь	nožь̀mь	ložь̀mь	ženòjǫ žẽnǫ	pǭtь̀mь	dvь̃rьjǫ dvь̃řǫ
	М.с.	bȳcě̀	vīně̀	nožì	ložì	ženě̀	pǫ̃ti	dvь̃ri
Множны	Н.с.	bȳcì	vīnà	nožì	lõža	ženỳ	pǫ̃tьjē pǫ̃ťē	dvьrì
	В.с.	bȳkỳ	vīnà	nožę̇̀	lõža	ženỳ	pǭtì	dvьrì
	Р.с.	bỹkъ	vĩnъ	nõžь	lõžь	žẽnъ	pǭtь̀jь pǫ̃ti	dvьrь̀jь dvь̃ri
	Д.с.	bȳkòmъ	vīnòmъ	nõžemъ	lõžemъ	ženàmъ	pǭtь̀mъ	dvьrь̀mъ
	Т.с.	bỹky	vĩny	nõži	lõži	ženàmī	pǫ̃tьmī	dvь̃rьmī
	М.с.	bỹkěxъ	vĩněxъ	nõžixъ	lõžixъ	ženàxъ	pǭtь̀xъ	dvьrь̀xъ

У гэтай табліцы не ўказаная парадыгма для назоўнікаў зь jā-асновай. Спалучэньне законаў Ван-Вэйка й Станга, імаверна, распрацавала С-парадыгму для падобных назоўнікаў, адрозную ад С-парадыгмы назоўнікаў ā-асноваў і да т.п., але гэтая акалічнасьць была, верагодна, неўзабаве спрошчаная разам з узьнікненьнем пасьлядоўнага нэаакутнага націску на аснове на ўзор назоўнікаў А-парадыгмы. Назоўнікі В-парадыгмы jo-асновы таксама зазналі спрашчэньне, але іншым шляхам: з націскам на канчатку ў адзіночным ліку, у множным — на корані.

Позьнепраславянская парадыгма С

		М.р. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. доўг. -jā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		воз	бруха	мужчына	поле	нага	душа	зьвер	костка
Адз.л.	Н.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nogà	dušà	zvě̂rь	kôstь
	В.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nȍgǫ	dûšǫ	zvě̂rь	kôstь
	Р.с.	vȍza	břûxa	mǫ̂ža	pȍľa	nogý	dušę̇́	zvěrí	kostí
	Д.с.	vȍzu	břûxu	mǫ̂žu	pȍľu	nȍdźě	dûšī	zvě̂ri	kȍsti
	Т.с.	vȍzъmь	břûxъmь	mǫ̂žьmь	pȍľьmь	nogojǫ́	dušejǫ́	zvě̂rьmь	kostьjǫ́
	М.с.	vȍzě	břûśě	mǫ̂ži	pȍľi	nodźě̀	dušì	zvěrí	kostí
Мн.л.	Н.с.	vȍzi	břuxà	mǫ̂ži	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂rьjē zvě̂řē	kȍsti
	В.с.	vȍzy	břuxà	mǫ̂žę̇	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂ri	kȍsti
	Р.с.	võzъ	břũxъ	mǫ̃žь	põľь	nõgъ	dũšь	zvěrь̃jь	kostь̃jь
	Д.с.	vozõmъ	břuxõmъ	mǫžẽmъ	poľẽmъ	nogàmъ	dušàmъ	zvě̂rьmъ	kȍstьmъ
	Т.с.	vozý	břuxý	mǫží	poľí	nogàmi	dušàmi	zvěrьmì	kostьmì
	М.с.	vozě̃xъ	břuśě̃xъ	mǫžĩxъ	poľĩxъ	nogàxъ	dušàxъ	zvě̂rьхъ	kȍstьхъ

Мадэль разьмяшчэньня націску для адзіночнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў («моцныя» склоны), а таксама для склонаў у множным ліку мела наступны выгляд:

• Множны лік роднага, давальнага, творнага, мясцовага склонаў — націск, замацаваны на канчатку;
• Канчатак *-à, які маркіраваў адзіночны лік назоўнага склону назоўнікаў на (j)ā-аснову і ніякі род множнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў назоўнікаў на (j)o-аснову, — націск, замацаваны на гэтым канчатку;
• Іншыя «моцныя» склоны ў адзіночным ды множным ліку — націск у межах асновы.

У дачыненьні «слабых» склонаў (родны, давальны, творны, мясцовы) назіраліся наступныя парадыгмы:

• Назоўнікі на (j)o-аснову ў родным, давальным, творным, мясцовым склонах — націск у межах асновы;
• Назоўнікі на j(ā)- ды i-асновы ў гэтых жа склонах (акрамя давальнага) — націск на канчатку. Тым ня менш, назоўнікі на i-аснову мужчынскага роду адзіночнага ліку творнага склону націск утрымлівалі ўнутры асновы, што тлумачыцца перайманьнем зь jo-асновы.

Разам з гэтым, супрацьпастаўленьне доўгага ўзыходзячага й кароткага падаючага таноў у формах з націскам на канчатку зь сярэднепраславянскімі доўгімі галоснымі адлюстроўвае першапачатковае супрацьпастаўленьне цыркумфлекснага й акутнага рэгістраў.

Урэшце, усе тры парадыгмы былі ўласьцівыя таксама праславянскаму дзеяслову. Дзеясловы на *-ī́tī сярэднепраславянскага пэрыяду парадыгмы В мелі нэаакутнае сьцяжэньне ў позьнепраславянскім пэрыядзе ў цяперашнім часе — падобныя дзеясловы першапачаткова мелі акутны націск на флектыўны суфікс *-i- у інфінітыве, але ў цяперашнім часе існаваў нэаакутны націск унутры асновы. Да гэтага спрычыніліся працэсы, падобныя на нэаакутнае сьцяжэньне ў назоўнікаў jā-асновы парадыгмы В.

Сынтаксіс

У праславянскай мове ў поўнай меры працягваў дзейнічаць закон Вакернагеля, паводле якога слаба- й безнаціскныя словы (клітыкі) прымыкалі да словаў пад націскам і займалі другое месца ў сказе. Граматычная кляса першага, ударнага члену сказу не была фіксаванай. Падобныя канструкцыі існуюць і ў іншых індаэўрапейскіх мовах, у тым ліку сучасных (напрыклад, саст. лет. išmitrauk «выцягні мяне»).

Базавым парадкам словаў была схема SVO — дзейнік-выказьнік-дапаўненьне, азначэньне ставілася перад азначаемым членам сказу.

Лексыка

Большая частка лексыкі праславянскае мовы — спрадвечная, атрыманая ў спадчыну з праіндаэўрапейскае мовы. Гістарычна арэал праславянаў межаваў зь іншымі індаэўрапейскімі плямёнамі й этнічнымі групамі неіндаэўрапейскага паходжаньня, супольнасьць праславянаў мела пэўныя гандлёвыя й культурныя кантакты, што абумовіла ўзбагачэньне лексыкі мовы запазычваньнямі зь іншых індаэўрапейскіх моваў (іранскага, кельцкага, германскага, лацінскага, грэцкага паходжаньня), а таксама запазычваньнямі неіндаэўрапейскага паходжаньня (зь цюрскіх моваў). Сярод запазычваньняў зь іншых індаэўрапейскіх моваў, імаверна, існавалі запазычваньні балтыйскага паходжаньня, але іх складана вылучыць з прычыны цяжкасьці разьмежаваньня спрадвечных балта-славянскіх лексэмаў і ўласна балтызмаў. Мажліва, існавалі запазычваньні з тракійскае мовы — іншай індаэўрапейскай мовы, на цяперашні час вымерлай — але іх ідэнтыфікацыя таксама складаная праз маленькі аб’ём зьвестак аб гэтай мове.

Да ідэі поўнае рэканструкцыі праславянскага моўнага фонду ў 60-70 гг. ХХ ст. незалежна адзін ад аднаго падышлі славісты трох краінаў: у СССР (цяпер у Расеі) з 1974 году выдаваўся шматтомны «Этымалягічны слоўнік славянскіх моваў. Праславянскі лексычны фонд» (рас. Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд), аналягічны праект, але не завершаны, існуе ў Польшчы — «Праславянскі слоўнік» (польск. Słownik Prasłowiański), што выдаецца таксама з 1974 году, у Чэхаславаччыне з 1973 па 1980 гг. выдаваўся, але таксама не да канца «Этымалягічны слоўнік славянскіх моваў. Граматычныя часьціны мовы й займеньнікі» (чэск. Etymologický slovník slovanských jazyků. Slova gramatická a zájmena). У 2008 годзе ў сэрыі Лейдэнскіх індаэўрапейскіх этымалягічных слоўнікаў выйшаў «Эытмалягічны слоўнік успадкаванай славянскай лексыкі» (анг. Etymological dictionary of the Slavic Inherited Lexicon), у значнай ступені заснаваны на раней выдадзеных праславянскіх слоўніках. Падобныя дасьледаваньні праводзіліся ў Беларусі, у прыватнасьці, адзінаццацітомны «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы» таксама прыбягае да досьведу праславянскіх рэканструкцыяў дзеля тлумачэньня значнае часткі лексэмаў беларускае мовы.

Значную частку слоўнага складу сучасных праславянскіх моваў складае праславянская спадчына. Так, паводле падлікаў Т. Лер-Сплавінскага, прыкладна чвэрць лексыкону адукаванага паляка мае праславянскае паходжаньне.

Рэканструкцыя праславянскае лексыкі дапамагае больш дазнацца пра быт і жыцьцё праславянаў, а таксама адыгрывае істотную ролю пры адшуканьні іх прарадзімы. Так, вядомыя сельскагаспадарчыя тэрміны (*orati «араць», *gumьno «гумно», *tokъ «ток», *snopъ «сноп», *solma «салома», *zьrno «зерне», *mǫka «мука», *žьrny «жорны»), назвы сельскагаспадарчых прыладаў (*soxa «саха», *borna «барана», *motyka «матыка», *rydlo, *sьrpъ «серп»), збожжавых культураў (*proso «проса», *rъžь «жыта», *ovьsъ «авёс», *pьšenica «пшаніца», *(j)ęčьmy «ячмень»), жывёлагадоўчыя тэрміны (*melko «малако», *syrъ «сыр», *sъmetana «сьмятана», *maslo «масла»), назвы свойскае жывёлы (*govędo «быдла», *korva «карова», *volъ «вол», *bykъ «бык», *telę «цяля», *ovьсa «авечка», *(j)agnę «ягня», *kon’ь «конь», *žerbę «жарабя», *pьsъ «сабака»), ткацкія тэрміны (*tъkati «ткаць», *stavъ/*stanъ «станок», *krosno «рухомая частка ткацкага станку», *navojь, *ǫtъkъ «уток», *čьlnъ «чаўнок», *bьrdo «бярдо», *verteno «верацяно», *nitь «нітка», *vьlna «поўсьць», *lьnъ «лён», *konopja «каноплі», *kǫdělь «кудзеля», *pręsti «прасьці», *sukno «сукно», *poltьno «палатно»), назвы іншых гаспадарчых прыладаў, а таксама зброі (*sekyra «сякера», *tesla «цясло», *nožь «нож», *pila «піла», *dolto «долата», *moltъ «молат», *šidlo «шыла», *jьgla «іголка», *kyjь «дубіна», *kopьje «кап’ё», *lǫkъ «лук», *tętiva «цеціва», *strěla «страла», *porktja «прашча», *ščitъ «шчыт»).

Зьнешняя клясыфікацыя

Глядзіце таксама: балта-славянскія мовы

Разьвіцьцё лінгвістычнае навукі прыйшло да высновы аб існаваньні індаэўрапейскае сям’і моваў. Да гэтае сям’і моваў адносілася таксама й праславянская мова.

З разьвіцьцём індаэўрапэістыкі й славістыкі лінгвістамі ставіліся спробы знайсьці асабліва блізкія сувязі між праславянскай мовай і некаторымі асобнымі індаэўрапейскімі мовамі.

Першай і найбольш папулярнай падобнай гіпотэзай стала гіпотэза балта-славянскага адзінства, якая пастулявала балта-славянскае адзінства ў пэрыяд між распадам праіндаэўрапейскае мовы й узьнікненьнем асобных прабалтыйскай і праславянскай моваў. Існуе прынамсі чатыры вядомых інтэрпрэтацыі балта-славянскага адзінства. Першая зь іх узыходзіць да А. Шляйхера, які меркаваў, што прабалтыйская й праславянская мова ўзьніклі ў выніку распаду агульнага продку, пазьней гэтую ж гіпотэзу падтрымаў О. Сэмэрэньі. Супрацьлеглы пункт гледжаньня разглядае рысы, якія асаблівым чынам збліжаюць балтыйскія й славянскія мовы, як вынік працяглых узаемных кантактаў (моўны зьвяз), агульнага субстрату й сэрыі ўзаемных запазычваньняў. Урэшце, іншыя падыходы пастулююць разьвіцьцё праславянскае мовы як аднаго з дыялектаў балтыйскага паходжаньня (У. Тапароў) або своеасаблівую трохчленную храналёгію, падчас якой існаваў пэрыяд балта-славянскага адзінства, незалежнага існаваньня й потым паўторнага сыходжаньня (Я. Развадоўскі, Х. Бірнбаўм).

На карысьць гіпотэзы балта-славянскага адзінства высоўваюцца балта-славянскія паралелі, якія прасочваюцца на лексычным, марфалягічным і фаналягічным узроўнях. У фаналёгіі гэта перадусім шэраг агульных законаў (напрыклад, закон Вінтэра або закон Пэдэрсэна), якія пераўтваралі праіндаэўрапейскія націск, галосныя й зычныя ў адныя й тыя ж фанэмы й прасадычныя заканамернасьці як у балтыйскіх, так і ў славянскіх мовах. У марфалёгіі на карысьць балта-славянскага адзінства прапаноўваўся дастаткова вялікі набор агульных склонавых, часавых канчаткаў ды некаторых іншых фармантаў (напрыклад, спосаб утварэньня параўнальнае ступені). У лексыцы адзначаецца каля 200 эксклюзіўных балта-славянскіх паралеляў, што, аднак, крытыкуецца з прычыны таго, што гэтыя лексэмы могуць быць растлумачаныя як агульныя праіндаэўрапейскія або як існыя ў іншых індаэўрапейскіх. Таксама крытыкаваліся сыходжаньні ў фаналёгіі й марфалёгіі, адзначаліся рысы ў гэтых галінах, уласьцівыя толькі балтыйскім або славянскім (напрыклад, розны лёс праіндаэўрапейскіх *ă, *ŏ, *ā, *ō, розны лёс закону Пэдэрсэна, розныя суфіксы парадкавых лічэбнікаў і дзеясловаў першай асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу, захаваньне ў праславянскай аорысту на *-s-).

Акрамя гіпотэзаў аб асаблівым збліжэньні прабалтыйскае й праславянскае моваў, высоўваліся гіпотэзы пра існаваньне славяна-італійскіх і славяна-ілірыйскіх паралеляў.

Ставіліся спробы выяўленьня паралеляў між праславянскай і пратахарскай мовамі. У прыватнасьці, прадстаўленая гіпотэза, паводле якой продкі балтаў, славянаў, германцаў і тахараў склалі паўночную дыялектную групу праіндаэўрапейскае мовы, што абумовіла некаторыя фаналягічныя, марфалягічныя й лексычныя балта-славяна-тахарскія сыходжаньні.

Шэраг лінгвістаў вылучаў паўночную (паўночна-заходнюю) дыялектную групу (арэал) праіндаэўрапейскае мовы, якая на грунце позьніх моўных сувязяў меркавана аб’ядноўвала прагерманскую, прабалтыйскую й праславянскую мовы.

Гісторыя дасьледаваньня

Хоць славістыка зьявілася ўжо ў ХІХ ст. (яе бацькам лічаць Ё. Добраўскага), рэканструкцыяй праславянскае мовы навукоўцы не займаліся даволі доўга. Першае апісаньне праславянскае мовы зьявілася ў артыкуле А. Шляйхерам «Кароткі нарыс гісторыі славянскіх моваў» (ням. Kurzer Abriss der Geschichte der slavischen Sprache), ён жа вядомы як адзін зь піянэраў сучаснай індаэўрапэістыкі. Вялікі ўнёсак у вывучэньне праславянскае мовы ўнёс А. Лескін, які займаўся праславянскай фанэтыкай і марфалёгіяй.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — ISBN 985-11-0216-4
• Этымалагічны слоўнік беларускай мовы / уклад. І. Лучыц-Федарэц [і інш.]; рэд. Г. Цыхун. — Менск: Беларуская навука. — Т. 1-11.
• Bethin, Christina Yurkiw. Slavic Prosody: Language Change and Phonological Theory. — Cambridge University Press, 1998. — ISBN 0-521-59148-1
• Bräuer, Herbert. Slavische Sprachwissenschaft, I: Einleitung, Lautlehre. — Berlin: Walter de Gruyter & Co, 1961. — С. 69-71, 89-90, 99, 138-140.
• Curta, Florin. 31 // The Slavic Lingua Franca. Linguistic Notes of an Archaeologist Turned Historian. — East Central Europe/L'Europe du Centre-Est, 2004. — Т. 1. — С. 125-148.
• Holzer, Georg. Glasovni razvoj hrvatskoga jezika. — Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 2011. — ISBN 978-953-6637-46-1
• Kiparsky, Valentin. Russische Historische Grammatik. — 1963, 1967, 1675 Т. 1-3.
• Lamprecht A. Praslovanština. — Brno: Univerzita J. E. Purkyně v Brně, 1987. — С. 196. — (Spisy Univerzity J.E. Purkyně v Brně, Filozofická fakulta, č. 266).
• Lehr-Spławiński, Tadeusz. Z dziejów języka prasłowiańskiego (Urywek z większej całości). — Езиковедски Изследвания В Чест На Академик Стефан Младенов. — София: 1957.
• Matasović, Ranko. Poredbenopovijesna gramatika hrvatskoga jezika. — Zagreb: Matica hrvatska, 2008. — ISBN 978-953-150-840-7
• Milan Mihaljević. Slavenska poredbena gramatika, 1. dio, Uvod i fonologija. — Zagreb: Školska knjiga, 2002. — ISBN 953-0-30225-8
• Moszyński, Leszek. Wstęp do filologii słowiańskiej. — 2 wyd. zmien. — Warszawa: PWN, 1984.
• Samilov, Michael. The phoneme jat’ in Slavic. — The Hague: Mouton.
• Schenker A. Proto-Slavic // The Slavonic Languages / ed. Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — ISBN 0-415-04755-2, ISBN 978-0-415-04755-5
• Shevelov G. Y. A Prehistory of Slavic: the Historical Phonology of Common Slavic. — Heidelberg: Carl Winter, Universitätsvelag, 1964. — 662 с.
• Stieber Z. Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. — Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. — 264 с. — ISBN 8-301-14542-0, ISBN 978-8-301-14542-2
• Sussex, Roland; Cubberley, Paul. The Slavic Languages. — Cambridge University Press, 2006. — ISBN 9780521223157
• Vaillant, André. Grammaire comparée des langues slaves. — Lyon—Paris: IAC, 1950. — Т. t.I: Phonétique. — С. 113-117.
• Van Wijk, Nikolaas. Les langues slaves: de l'unité à la pluralité. — Janua linguarum, series minor (2nd ed.). — 's-Gravenhage: Mouton, 1956.
• Адливанкин С. Ю., Фролова И. А. История праславянской фонетики: поздний период : учебное пособие по спецкурсу. — Пермский гос. университет им. А.М. Горького, 1978. — 100 с.
• Адливанкин С. Ю., Фролова И. А. История праславянской фонетики: ранний период. Учебное пособие по спецкурсу. — Пермь: Пермский гос. университет им. А.М. Горького, 1978. — С. 82.
• Белиђ А. Најмлађа (Трећа) Промена Задњенепчаних Сугласника k, g и h у Прасловенском Језику. — Јужнословенски Филолог. — 1921 Т. ІІ. — С. 18-39.
• Бернштейн С. Б. Сравнительная грамматика славянских языков. — 2-е изд. — М.: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2005. — 352 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-211-06130-6, ISBN 5-02-033904-0
• Дыбо В. А. О реконструкции ударения в праславянском глаголе // Вопросы славянского языкознания. — № 6.
• Кузнецов П. С. Очерки по морфологии праславянского языка. — М.: КомКнига, 2006. — 152 с. — ISBN 5-484-00328-8
• Маслова В. А. Истоки праславянской фонологии: Учебное пособие. — М.: Прогресс-Традиция, 2004. — 480 с. — ISBN 5-89826-201-6
• Мейе А. Общеславянский язык / Пер. с франц. и примеч. П. С. Кузнецова; под ред. С. Б. Бернштейна; предисл. Р. И. Аванесова и П. С. Кузнецова. — М.: Издательство иностранной литературы, 1951. — 492 с.

Вонкавыя спасылкі

• Comrie, Bernard; Corbett, Greville G., eds. The Slavonic Languages. — London: Routledge, 2002. — ISBN 0-415-28078-8
• Halla-aho J. Problems of Proto-Slavic Historical Nominal Morphology. On the Basis of Old Church Slavic / ed. Arto Mustajoki, Pekka Pesonen, Jouko Lindstedt. — Helsinki: University of Helsinki, 2006. — 289 с. — (Slavica Helsingiensia). — ISBN 9-521-03012-7, ISBN 9-521-03013-5
• Vasmer, Max. Russisches etymologisches Wörterbuch. — Heidelberg: 1950-1958.
• Бирнбаум Х. Праславянский язык: Достижения и проблемы в его реконструкции: Пер. с англ / Вступ. ст. В. А. Дыбо; Общ. ред. В. А. Дыбо и В. К. Журавлёва. — М.: Прогресс, 1986. — 512 с. — ББК 81 г Б 64