Пракельцкая мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Праке́льцкая мовапрамова (мова-продак), якая лічыцца продкам моваў кельцкае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, і, у сваю чаргу, стала асобнай філіяцыяй пасьля распаду праіндаэўрапейскае мовы. Не зьяўляецца пісьмова засьведчанай, аднаўляецца празь зьвесткі ды мэтады параўнальна-гістарычнай лінгвістыкі.

Некаторымі мовазнаўцамі ўключаецца ў склад заходнеіндаэўрапейскае супольнасьці, да якіх належалі таксама прагерманская, праіталійская і прабалта-славянская мовы. Дакладныя зносіны між гэтымі мовамі ў рамках гіпатэтычнае супольнасьці застаюцца дыскусійнымі. На ўзор такіх індаэўрапейскіх моваў, як тахарскія, італійскія, германскія, старажытнагрэцкая і некаторыя іншыя, уяўляла сабою мову з тыпова «кентумнымі» рысамі.

Рэканструкцыя пракельцкае мовы ўскладняецца рознай наяўнасьцю зьвестак адносна дзьвюх групаў кельцкае галіны, астраўной і кантынэнтальнай. Усе кантынэнтальныя кельцкія мовы зьяўляюцца вымерлымі; у той час як іх пісьмовыя помнікі даюць добрае ўяўленьне пра фаналёгію і, часам, пра марфалёгію, рэканструкцыя іх сынтаксісу падааецца цяжкасьцям з прычыны малой колькасьці вядомых пісьмовых помнікаў. Некаторыя поўныя сказы знаходзяцца ў пісьмовых сьведчаньнях гальскай і кельтыбэрскай моваў, але найстарэйшай істотнай кельцкай літаратурай лічацца ўзоры пісьма старажытнаірляндзкай мовы — самай раньняй з засьведчаных астраўных моваў.

Мажлівыя носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Найранейшай археалягічнай культурай, прадстаўнікі якой могуць атаясамлівацца з носьбітамі пракельцкае мовы і якая можа быць абгрунтаваная ў гэтай якасьці, зьяўляецца культура палёў пахавальных урнаў, якая існавала ў Цэнтральнай Эўропе з апошняе чвэрці ІІ тыс. да н.э.[1] З раньнімі кельтамі таксама зьвязваецца гальштацкая культура, якая існавала перадусім на тэрыторыях сучасных Швайцарыі й Аўстрыі каля ІХ ст. да н.э. ужо ў часы Жалезнага веку[1]

Лінгвістычная характарыстыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фаналягічныя зьмены[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ніжэй прыведзены пералік трывалых гукавых зьменаў, якія сталі адрозьніваць пракельцкую мову ад праіндаэўрапейскай[2]. Зьмены прыведзеныя ў храналягічным парадку ад позьнепраіндаэўрапейскага да позьнепракельцкага пэрыядаў. V — галосны, C — зычны.

  • Позьнепраіндаэўрапейскі пэрыяд:

Зьмены, што адбыліся ў гэты пэрыяд, падзяляюць таксама шэраг іншых галінаў індаэўрапейскае сям’і.

  • ḱ > k
  • ǵ > g
  • ǵʰ > gʰ;
  • Эпэнтэза галоснага *a пасьля складовага санорнага ў пазыцыі, калі за ім сьледаваў лярынгал або іншы санорны (R̥HR > RaHR);
  • Страта лярынгалаў у складох пасьля галоснага перад націскам (VHĆ > VĆ);
  • Страта лярынгалу перад наступным галосным з уплывам на ягоную якасьць:
  • h₁e > e
  • h₂e > a
  • h₃e > o
  • HV > V;
  • Страта лярынгалаў пасьля папярэднім галосным з уплывам на ягоную даўжыню:
  • eh₁ > ē
  • eh₂ > ā
  • eh₃ > ō
  • VH > V̄;
  • Страта лярынгалаў у неініцыяльным складзе між выбухнымі зычнымі (CHC > CC). Спалучэньні тыпу «выбухны + H + выбухны» далі нуль гуку ў пракельцкай мове ў неініцыяльных складох (напрыклад, PIE *dʰugh₂tḗr > пракельцк. *duxtīr замест чаканага **dugatīr)[3];
  • Пераход астатніх лярынгалаў у галосную фанэму *a (CHC > CaC);
  • Пераход двух пасьлядоўных зубных у дзьве глухія сьвісьцячыя (TT > ss).
  • Раньнепракельцкі пэрыяд:
  • Аб'яднаньне ў лябіявэлярныя пасьлядоўнасьцяў зычных накшталт вэлярны + *w. Застаецца незраумелым пытаньне таго, ці адбылося гэта да наступнай зьмены, у такім выпадку адбыўся пераход gw > b або gw > gʷ.
  • kw > kʷ
  • gw > gʷ
  • gʰw > gʷʰ
  • gʷ > b;
  • Прыдыхальныя зычныя страчваюць прыдыханьне і, такім чынам, зьліваюцца зь іх звычайнымі адпаведнікамі:
  • bʰ > b
  • dʰ > d
  • gʰ > g
  • gʷʰ > gʷ;
  • Пераход *e перад санорным і *a ў *a (eRa > aRa): *ǵʰelH-ro > *gelaro > *galaro / *gérH-no > *gerano > *garano;
  • Эпэнтэза *i пасьля складовага плыўнага ў выпадку, калі апошні знаходзіцца ў пазыцыі перад выбухным:
  • l̥T > liT
  • r̥T > riT;
  • Эпэнтэза *a перад астатнімі складовымі санорнымі:
  • m̥ > am
  • n̥ > an
  • l̥ > al
  • r̥ > ar;
  • Страта ўсіх астатніх нескладовых лярынгалаў;
  • Пераход *p у *kʷ у выпадку, калі апошні прысутнічае ў любой пазыцыі слова пасьля *p (p...kʷ > kʷ...kʷ);
  • Пераход галоснай ē > ī, а таксама ō > ū (у фінальных складох);
  • Скарачэньне доўгіх галосных (у тым ліку дыфтонгаў) перад санорным у канцы складу (V:RC > VRC).
  • Позьнепракельцкі пэрыяд:
  • Пераход выбухных у *x перад іншым выбухным або *s (C₁C₂ > xC₂, Cs > xs);
  • Пераход p > b перад плыўнымі (pL > bL);
  • Пераход p > w перад насавымі (pN > wN);
  • Пераход p > ɸ. Мажліва, не адбываўся перад сьвісьцячым *s;
  • Пераход ō > ā;
  • Пераход ew > ow;
  • Пераход uwa > owa.

Рэканструкцыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Аналягічна іншым рэканструяваным прамовам, адносна пракельцкае мовы лінгвісты рэканструююць фанэтыку ды фаналёгію (гукавы лад), для чаго прыцягваюцца зьвесткі па праіндаэўрапейскай мове, а таксама прамовах, якія існавалі поруч з пракельцкай, захаваных пісьмовых помніках вымерлых кельцкіх моваў і сучасных кельцкіх моваў.

  • Зычныя:

Для пракельцкае мовы рэканструюецца наступны лад зычных гукаў:

 Білябіяльныя  Альвэалярныя  Палятальныя  Вэлярныя  Лябіявэлярныя
Выбухныя b t d k ɡ ɡʷ
Насавыя m n
Фрыкатывы ɸ s
Апраксыманты j w
Апраксыманты l
Дрыжачыя r

У адрозьненьне ад праіндаэўрапейскае мовы ў пракельцкай мове зьнікла прыдыханьне як сродак супрацьпастаўленьня зычных фанэмаў, праз што, такім чынам, звонкія прыдыхальныя выбухныя *bʰ, *dʰ, *gʰ/ǵʰ у пракельцкай мове зьліліся з *b, *d, *g/ǵ. Звонкі прыдыхальны лябіявэлярны *gʷʰ ня зьліўся з *gʷ, аднак апошні ў пракельцкай зьліўся з *b, тады як адбыўся пераход *gʷʰ > *gʷ. Узоры дадзеных пераход прасочваюцца на PIE *gʷen- «жанчына» > ст.-ірл. ben, вал. benyw, але PIE *gʷʰn̥- «забіваць, параніць» > ст.-ірл. gonaid, валійск. gwanu.

Праіндаэўрапейскі *p быў страчаны ў пракельцкай пераўтварыўся напачатку ў *ɸ, пасьля чаго перайшоў у *h (што можна прасачыць на тапоніме Герцынія, у выпадку, калі ён мае кельцкую этымалёгію) і ўрэшце быў страчаны ў ініцыяльнай і інтэрвакальнай пазыцыях. Лёс *ɸ у іншых пазыцыях стаў іншым: так, сьцячэньні *ɸs, *ɸt перайшлі ў *xs, *xt адпаведна ў пракельцкі пэрыяд, PIE *sp- у старажытнаірляндзкай перайшло ў s (у сваю чаргу, празь леніцыю f-) і брыцкае f. Тэзіс аспрэчваецца паводле Схрэйвэра, які мяркуе, што між гэтым пераходам існаваў прамежкавы этап з існаваньнем *sɸ-, у якім *ɸ захоўвала статус незалежнае фанэмы да самага расаду праастраўной кельцкай мовы на гайдэльскія й брыцкія[4]; паводле МакКона *sp- захаваўся ў пракельцкай мове і, сыходзячы з гэтага, пераходу *p > *ɸ перад *s не існавала[5]. Падобным чынам праце закон Грыма ў германскіх мовах.

Пракельцкая Старажытнаірляндзкая Валійская
*laɸs- > *laxs- «бляск» las-aid llach-ar
*seɸtam > *sextam «сем» secht saith
*sɸeret- або *speret- «пятка» seir ffêr

У гальскай і брыцкіх мовах зычны *p узьнікнуў як новы рэфлекс праіндаэўрапейскай *kʷ (напрыклад, гальск. petuar[ios], валійск. pedwar, але ст.-ірл. *cethair і лац. quattuor «чатыры»). Сыходзячы з гэтага, шэраг лінгвістаў аспрэчвае клясыфікацыю кельцкіх моваў як падзел на астраўныя й кантынэнтальныя й прапаноўвае падзел кельцкіх моваў на Q-мовы (гайдэльскія, кельтыбэрскія) й P-мовы (брыцкія, амаль усе кантынэнтальныя). Аднак просты падзел паводле крытэру захаваньня *kʷ можа апынуцца неабгрунтаваным з прычыны таго, што гэты варыянт клясыфікацыі не адлюстроўвае сьведчаньні старажытных кантынэнтальных моваў, вялікая колькасьць нечаканых, але пасьлядоўных інавацыяў сьведчаць супраць падзелу на Q- і P-мовы (напрыклад, у гальскай мове, якая традыцыйна адносіцца да P-кельцкіх, зафіксаваныя лексэмы відавочнага Q-паходжаньня). Варта адзначыць, што аргумэнты, якія сьведчаць супраць падзелу на Q- ды P-мовы могуць зьяўляцца вынікам узаемных кантактаў між астраўнымі й кантынэнтальнымі мовамі або адлюстроўваць агульны субстратны ўплыў.

Q-кельцкія мовы могуць мець запазычваньні з тыповым /p/ на месцы *kʷ, пры гэтым у архаічнаірляндзкай мове пры працэсе запазычваньня з валійскае мовы апошняя выкарыстоўвалася празь нястачу /p/ у архаічнаірляндзкай:

  • Лац. Patricius «Сьвяты Патрык» > валійск. > арх.-ірл. Qatrikias > ст.-ірл. Cothrige, сучасн. ірл. Padraig;
  • Лац. presbyter «сьвятар, прэсьбітар» > ст.-валійск. premter, primter > арх.-ірл. qrimitir > ст.-ірл. cruimther.

Пазьней у гайдэльскіх мовах назіраўся працэс запазычваньня словаў з захаваньнем гэтай зычнай (напрыклад, лац. osculum pacis «пацалунак міру» > гэльск. póg «пацалунак»).

  • Галосныя:

Рэканструяваны для пракельцкае мовы лад галосных шмат у чым супадае з рэканструяваным для праіндаэўрапейскае мовы (паводле Мэе). Прысутнічалі манафтонгі й дыфтонгі.

Манафтонгі:

  Пярэдняга
шэрагу
Сярэдняга
шэрагу
задняга
шэрагу
доўгія кароткія доўгія кароткія доўгія кароткія
Верхняга
ўздыму
/iː/ /i/   /uː/ /u/
Сярэдняга
ўздыму
/eː/ /e/   /o/
Ніжняга
ўздыму
  /aː/ /a/  

Дыфтонгі:

-i -u
e- ei
a- ai au
o- oi ou

Марфалёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У мэтах аднаўленьня марфалягічнага ладу пракельцкае мовы выкарыстоўваюцца зьвесткі марфалягічных прыкметаў сучасных кельцкіх моваў, асабліва вымерлых кантынэнтальных моваў, якія нярэдка могуць паказваць большую архаічнасьць у параўнаньні з сучаснымі кельцкімі.

Назоўнік[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У марфалягічнай структуры назоўнікаў і прыметнікаў рэканструяванае пракельцкае мовы не прасочваецца прыкметных адрозьненьняў у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай. Як лічыцца, у пракельцкай мове назоўнік мог адрозьнівацца паводле трох радоў, трох лікаў і пяці-васьмі склонаў.

Існаваў мужчынскі, жаночы, ніякі рады; адзіночны, парны, множны лікі.

Колькасьць склонаў у пракельцкай мове зьяўляецца прадметам дыскусіяў[6]. У той час як у старажытнаірляндзкай мове прадстаўлена пяць склонаў, адносна кантынэнтальных мяркуецца, што іх пісьмовыя помнікі адлюстроўваюць наяўнасьць васьмі склонаў: назоўнага, роднага, давальнага, вінавальнага, творнага, мясцовага, клічнага склонаў ды аблятыву.

Як мяркуецца, існавала прынамсі дзевяць тыпаў асноваў слова: *o-аснова, *ā-аснова, *i-аснова, *u-аснова, зубныя асновы, вэлярныя асновы, насавыя асновы, *r-аснова, *s-аснова. Для словаў кожнага тыпу асноваў быў характэрны ўласны тып скланеньня.

Дзеяслоў[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Параўнаньне парадыгмаў зьменаў дзеяслову ў старажытнаірляндзкай і гальскай мовах сьведчыць пра рознае разьвіцьцё дзеяслову ў кантынэнтальных і кельцкіх мовах. Імаверна, зьвесткі гальскай, кельтыбэрскай і астраўных кельцкіх моваў адлюстроўваюць наяўнасьць у пракельцкай мове трох ладоў:

  • Абвесны (гальск. delgu «я лічу», tongu «я клянуся»);
  • Загадны (кельтыбэр. usabituz, гальск. appisetu);
  • Умоўны (гальск. buetid «ці можа ён быць», кельтыбэр. asekati).

Хутчэй за ўсё, пракельцкай мове была ўласьцівая наяўнасьць чатырох часоў, сьведчаньні пра што здабываюцца дзякуючы таксама зьвесткам вымерлых кельцкіх моваў.

  • Цяперашні (гальск. uediíu-mi «я малюся», кельтыбэр. zizonti «яны сеюць»);
  • Прэтэрыт (гальск. sioxti, лепант. KariTe);
  • Імпэрфэкт (незакончаны; мажліва, кельтыбэр. kombalkez, atibion);
  • Будучы (гальск. bissiet, ст.-ір. bieid «ён мае быць»).

Дзеяслоў мог утварацца шляхам даданьня суфіксаў да дзеяслоўнай асновы. Аснова магла быць тэматычнай (з галоснай, якая разьвілася ў выніку праіндаэўрапейскага абляўту) або атэматычнай (безь яе), склады ў аснове маглі быць закрытымі й адкрытымі.

Спражэньне дзеяслову можа быць прадэманстраванае на наступных прыкладах[2][7][8].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Лічыцца, што пракельцкая мова працягвала сваё існаваньне прыкладна да ІХ ст. да н. э. Выкарыстоўваючы вылічальныя мэтады, у цяперашнія часы высоўваюцца гіпотэзы пра вылучэньне пракельцкае мовы каля 4100 гг. да н. э. і прыбыцьцё носьбітаў мовы на Брытанскія астравы каля 3200 гг. да н. э. (± 1,5 тыс. гг.)[9], але падобныя даты не зьяўляюцца агульнапрынятымі.

Шэраг мовазнаўцаў высоўваюць гіпотэзы пра асаблівае збліжэньне італійскіх і кельцкіх моваў у рамках індаэўрапейскае сям’і, праз што пастулюецца пра адасабленьне з праіндаэўрапейскае мовы спачатку праіталійска-кельцкай мовы, зь якой ужо адбылося вылучэньне пракельцкай. Гіпотэза зазнае крытыку, паколькі агульныя рысы могуць тлумачыцца моўнымі кантактамі між носьбітамі моваў.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б Chadwick; Corcoran, Nora; J.X.W.P. The Celts. — Penguin Books, 1970. — С. 28-33.
  2. ^ а б Ranko, Matasović. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, 9. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1
  3. ^ Matásovic (2009: 6)
  4. ^ Schrijver 1995, p. 348
  5. ^ McCone 1996, pp. 44–45
  6. ^ Pedersen, Holger. Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, 2. Band, Bedeutungslehre (Wortlehre). — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5
  7. ^ MacBain, Alexander. An etymological dictionary of the Gaelic language. — Stirling: Eneas MacKay, 1911.
  8. ^ Ward, Alan. A Checklist of Proto-Celtic Lexical Items. — 1982. — С. 7-14.
  9. ^ Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proceedings of the National Academy of Sciences. — 2003. — С. 9079-9084.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Cowgill, Warren. The origins of the Insular Celtic conjunct and absolute verbal endings / H. Rix. — Flexion und Wortbildung: Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Regensburg, 9.–14. September 19734. — Wiesbaden: Reichert, 1975.
  • Evans, D. Simon. A Grammar of Middle Welsh. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1964.
  • Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. — 2003 Т. 15. — С. 9076-9084.
  • Gray, Russell D.; Atkinson, Quintin D. 6965 // Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. — Nature. — 2003 Т. 625. — С. 435-439.
  • Lane, George S. The Germano-Celtic Vocabulary. — Language, 1933. — С. 244-264.
  • McCone, Kim. Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. — Maynooth: Department of Old and Middle Irish, St. Patrick's College, 1996. — ISBN 0-901519-40-5
  • Pedersen, Holger. 2. Band, Bedeutungslehre (Wortlehre) // Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen. — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5
  • Schrijver, Peter. 45 // „The Celtic adverbs for 'against' and 'with' and the early apocope of *-i“. — Ériu. — 1994. — С. 151-189.
  • Schrijver, Peter. Studies in British Celtic Historical Phonology. — Amsterdam: Rodopi, 1995. — ISBN 90-5183-820-4
  • Thurneysen, Rudolf. A Grammar of Old Irish / Tr. D. A. Binchy, Osborn Bergin. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
  • Ranko, Matasović. 9 // Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]