Язычча

Язы́чча (па-ўкраінску: язичіє) — пісьмовая мова, што ўжывалася ў Галічыне, Букавіне ды Закарпацьці напрыканцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў. Стваралася як злучэньне мясцовае народнае мовы з царкоўна-літаратурнаю, разглядалася як сродак для пераходу ў пэрспэктыве на літаратурную расейскую мову.

Як паведамляе Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона:

Складана ўявіць сабе чалавеку, які ня бачыў пісаньняў галіцкіх старарускіх аўтараў, якое неверагоднае «язычча» галічане лічылі за ўзорную расейскую літаратурную мову. Засьпетыя зьнянацку новымі патрабаваньнямі жыцьця, галіцкія дзеячы, што да таго часу ўжывалі польскую мову, былі пастаўленыя ў вельмі цяжкае становішча: расейскае літаратурнае мовы яны ня ведалі, а мясцовая гаворка была недастаткова разьвітая для перадачы адцягненых і складаных паняцьцяў. Пачынаюцца доўгія спрэчкі пра пытаньне пра мову, якое маюць трымацца адукаваныя русіны; абедзьве партыі, зрэшты, амаль сыходзяцца на тым, што «мужыцкая» мова не падыходзіць для гэтае мэты.

Назву «язычча» далі ўкраінафілы ў палеміцы з галіцкімі русафіламі, прыхільнікамі гэтае кніжнае мовы, і яно носіць грэблівае адценьне (самі пісьменьнікі называлі яе проста «расейскаю моваю» або «галіцка-расейскаю»).

Ґрунт язычча ўяўляла мясцовая ўкраінская (русінская) лексыка (перавага аддавалася словам, агульным з расейскім і царкоўнаславянскім, тады як палянізмы ды славакізмы па магчымасьці пазьбягаліся); для новых паняцьцяў ужываліся царкоўнаславянскія словаўтваральныя мадэлі. Агулам тэксты на языччы вырабляюць уражаньне расейскіх з украінскім (русінскім) акцэнтам: у адных аўтараў ледзь прыкметным, у іншых моцным. Правапіс у языччы быў гісторыка-этымаляґічным (або па паўнавартаснай максімовічаўцы, або ў спрошчаным выглядзе — без надрадковых знакаў-вечкаў), ужывалася як царкоўнаславянская (нават у сьвецкіх кнігах), так і грамадзянская ґрафіка. Пры выкарыстаньні царкоўнаславянскае ґрафікі ўжываліся некаторыя зьвязаныя зь ёю артаґрафічныя элемэнты (напрыклад, адрозьніваньне пачатковага й непачатковага напісаньня літараў Е, О, У, Я, таксама — у традыцыях украінскае тыпаґрафікі — С).

Язычча ўжывалася дзеячамі русафільскага руху ў Закарпацкай Ўкраіне як спосаб паступовага зьбліжэньня мясцовых гаворкаў з расейскаю літаратурнаю моваю. Язычча ўжывалася для выданьня ґазэтаў, часопісаў, літаратуры. На языччы выходзіла першая русінская ґазэта ў Закарпацьці «Свет». (1867—1871), на ёй пісалі абуджальнікі закарпацкіх русінаў Аляксандар Духновіч (1813—1865) ды Аляксандар Паўловіч (1819—1900), галічане Якаў Галавацкі, Мікола Ўстыяновіч (1811—1885), Антон Магільніцкі (1811—1873), Васіль Магільніцкі, Іван Гушалевіч, Клаўдыя Алексавіч, Орэст Аўдыкоўскі. На языччы выдавалі прэсу Осып Манчалоўскі, Сэвэрын Шаховіч, Рыгор Купчанка, Багдан Дзідыцкі, Васіль Продан і іншыя. Пад магутным уплывам язычча напісаў свае першыя празаічныя працы Іван Франко, які ў будучыні стаў пісьменьнікам і дзеячам украінскага адраджэньня. У 1863—1865 роках на языччы вялося выкладаньне ў некаторых галіцкіх ґімназіях.

З канца 1880-х рокаў у публікацыях русафілаў язычча пачало выціскацца расейскаю літаратурнаю моваю. Язычча ня мела ўстойлівых правілаў, на ім рэдка размаўлялі і яно было малазразумелым для большасьці сялянаў.

Прыклады тэксту

Що єсть тепло и свѣтло — того дово̂дно оучени̂ єще не знаютъ. Но безъ свѣтла и тепла нїяка изъ нашихъ пашниць не може оудатися. — Свѣтло, здаеся, возбуджае въ рослинахъ силу, которою они оуглянный квасъ, амонїякъ, воду, и другое поживлѣнье розкладаютъ на части, зъ ıакихъ тїи рѣчи повстаютъ, — и — потребное въ себе вживаютъ, остальное же назадъ воздухови о̂тдаютъ. На пр. оугляный квасъ розкладаютъ они на єго части, на квасородъ и оуглеродъ, и оуглеродъ вживаютъ въ себе, квасородъ же о̂тдаютъ воздухови, и тымъ способомъ воздухъ все о̂тсвѣжуютъ. Но все то дѣеся лишь днемъ при свѣтлѣ солнечно̂мъ, ночїю же нѣ; и также днемъ при захмарено̂мъ небѣ робота тая оуже имъ складно не иде, а для того въ хмарнїи роки овощи николи не буваютъ смачни̂ та тревали̂. (1875)

При всемъ томъ Востоковъ въ примѣчаніи совѣтуетъ новымъ издателямъ Слова, чтобы они, хотя для типографической исправности, для облегченія читателю отъискиванія мѣстъ, роздѣлили его на стихи, подобныи библейскимъ, и означили оныи, якъ водится, числами. Можетъ быти, говоритъ онъ, такимъ образомъ яснѣе окажется, былъ ли въ немъ якій-нибудь розмѣръ. За роздѣленіемъ текста Слова на стихи, приведу я съ моей стороны ещё тое обстоятельство, что такимъ способомъ облегчится исправленіе въ немъ нѣкоторыхъ испорченныхъ мѣстъ и розстановка словъ, посредствомъ замѣченного параллелизма стиховъ.

Читая благозвучный текстъ Слова, не трудно замѣтити стихотворный розмѣръ его; для того старался я не только по внутренной части исправити текстъ того же, но такожь по внѣшной формѣ, по возможности, возстановити первоначальный стихотворный складъ Слова, которое самъ сочинитель его называетъ Пѣснью; слѣдовательно, стихи его спѣвались при сопроводѣ ихъ гуслинными звуками, чѣмъ, по свидѣтельству Слова, уже отличались пѣсни вѣщого Бояна, которого гуслинныи струны, соотвѣтно пѣсни его, «сами княземъ славу рокотаху.» (1886)

Вонкавыя спасылкі

• Муромцева О. Г., «Язычие»  (укр.)