Азэрбайджанскі альфабэт
Азэрбайджа́нскі альфабэ́т (па-азэрбайджанску: Azərbaycan əlifbası) — альфабэт на лацінскай аснове, які выкарыстоўваецца ў Азэрбайджане дзеля пісьма азэрбайджанскай мовай. Ен прыйшоў на замену ранейшым кірыліцы й арабіцы.
Іранскія азэрбайджанцы дагэтуль карыстаюцца арабіцай, аднак пісьмовасьць неўпарадкаваная, і таму існуюць розныя правапісы азэрбайджанскае мовы. У Расеі выкарыстоўваецца кірылічны альфабэт.
Мінуўшчына
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Спробы перайсьці з арабскага пісьма на лацінку рабіліся яшчэ ў XIX стагодзьдзі такімі інтэлектуаламі, як Мірзою Фаталі Ахундавам або Мамадам ага Шахтахтынскім. За савецкім часам, у 1926 року, на Першым цюркалягічным кангрэсе ў Баку было прынятае рашэньне пра рэформу азэрбайджанскага правапісу з мэтаю адаліць яго ад азэрбайджанцаў, што пражывалі ў Іране[1]. У 1929 року быў распрацаваны альфабэт на аснове агульнацюрскага[1]. У 1939 на загад Сталіна лацінскі альфабэт быў зьменены на кірылічны[1].
Пасьля распаду СССР і аднаўленьня незалежнасьці Азэрбайджану адным зь першых законаў дзяржавы стаў пераход на лацінскую пісьмовасьць, якая адрозьніваецца ад ужыванай за савецкім часам.
- Стары лацінскі альфабэт, ужываны ў 1929—1939 роках:
- Першы варыянт кірілычнага альфабэту (1939—1958):
- Спрошчаная вэрсія крілычнага альфабэту (1958—1991):
- Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Ыы, Јј, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҹҹ, Шш, ʼ (апостраф)
- Першы варыянт сучаснага лацінскага альфабэту (1991—1992):
- Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
- Сучасны варыянт (з 1992):
- Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
Азэрбайджанскі альфабэт адрозьніваецца ад турэцкага толькі літарамі Әə, Xx і Qq для перадачы гукаў, якія не існуюць у тэрацкай мове. У адрозьненьне ад гістарычнага лацінскага альфабэту, замест Ƣƣ цяпер у азэрбайджанскай пісьмовасьці ўжываецца літара Ğğ (у кірыліцы ёй адпавядала Ғғ); замест Ьь уведзеная бяскропкавая Iı (як у турэцкай мове); замест гістарычнай Ii ўведзеная кропкавая İi (як у турэцкай мове); замест Ƶƶ уведзеная Jj; замест Ɵɵ — Öö; замест Үy — Üü; замест Jj — Yy.
Параўнаньне пісьмовасьцяў
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дзеля параўнаньня прыведзены тэкст гімну Азэрбайджану рознымі альфабэтамі.
З 1991 | 1958—1991 | 1933—1939 | Да 1922 |
|
|
|
|
Транслітарацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Літары арабскага, лацінскага і кірылічнага альфабэтаў разьмяшчаліся ў рознай пасьлядоўнасьці. У пададзенай табліцы літары прыведзеныя ў парадку, у якім яны ідуць у сучасным азэрбайджанскім альфабэце:
Арабіца | Кірыліца | Лацінка | МФА | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Да 1922 | 1939—1958 | 1958—1991 | 1922—1933 | 1933—1939 | 1991—1992 | З 1992 | |
ا | А а | A a | [ɑ] | ||||
ب | Б б | B b | B ʙ | B b | [b] | ||
ج | Ҹ ҹ | C c | Ç ç | C c | [dʒ] | ||
چ | Ч ч | Ç ç | C c | Ç ç | [tʃ] | ||
د | Д д | D d | [d] | ||||
ئ | Е е | E e | [e] | ||||
أ | Ә ә | Ə ə | Ä ä | Ə ə | [æ] | ||
ف | Ф ф | F f | [f] | ||||
گ | Ҝ ҝ | Ƣ ƣ | G g | [ɟ] | |||
غ | Ғ ғ | G g | Ƣ ƣ | Ğ ğ | [ɣ] | ||
ح, ه | Һ һ | H h | [h] | ||||
خ | Х х | X x | [x] | ||||
ؽ | Ы ы | I̡ ı̡ | Ь ь | I ı | [ɯ] | ||
ی | И и | I i | İ i | [ɪ] | |||
ژ | Ж ж | Ƶ ƶ | J j | [ʒ] | |||
ک | К к | Q q | K k | [c], [ç], [k] | |||
ق | Г г | K k | Q q | [ɡ] | |||
ل | Л л | L l | [l] | ||||
م | М м | M m | [m] | ||||
ن | Н н | N n | [n] | ||||
ۇ | О о | O o | [ɔ] | ||||
ؤ | Ө ө | Ɵ ɵ | Ö ö | [œ] | |||
پ | П п | P p | [p] | ||||
ر | Р р | R r | [r] | ||||
ث, س, ص | С с | S s | [s] | ||||
ش | Ш ш | З з | Ş ş | [ʃ] | |||
ت, ط | Т т | T t | [t] | ||||
و | У у | Y y | U u | [u] | |||
ۆ | Ү ү | U u | Y y | Ü ü | [y] | ||
ۏ | В в | V v | [v] | ||||
ی | Й й | Ј ј | J j | Y y | [j] | ||
یا | Я я | ЈА jа | ЈА ја | YA ya | [jɑ] | ||
یئ | Е е1 | ЈЕ је | ЈE јe | YE ye | [je] | ||
ائ | Э э1 | Е е | E e | [e] | |||
یۇ | Йо йо | ЈО јо | ЈO јo | YO yo | [jɔ] | ||
یو | Ю ю | ЈУ ју | JY jy | ЈU јu | YU yu | [ju] | |
ذ, ز, ض, ظ | З з | Z z | [z] |
1 — у пачатку слова і пасьля галосных
Пэрсыдзка-азэрбайджанскі альфабэт мае таксама літару ڭ, якая першапачаткова азначала гук [ŋ], які пасьля зьліўся з [n]. У старым лацінскім альфабэце ў Азэрбайджане дзеля перадачы гэтага гуку ўжывалася літара Ꞑꞑ, скасаваная ў 1938 року.
Да 1951 року ў кірылічным альфабэце выкарыстоўвалася дадаткова літара Цц, якая перадае гук [ts] у запазычаных словах. Цяпер у азэрбайджанскай мове гэты гук ператвараецца ў [s].
Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ а б в Hatcher 2008. С. 106.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Hatcher, Lynley. Script change in Azerbaijan: acts of identity (анг.) // International Journal of the Sociology of Language. — 2008. — В. 192. — С. 105—116. — ISSN 0165-2516. — DOI:10.1515/IJSL.2008.038