Агульны цюрскі альфабэт

	Агульны цюрскі альфабэт
Саманазва	Ortak Türk Alfabesi
Тып	альфабэт на аснове лацінкі[d]
Мовы	цюрскія
Зьвязаныя пісьменствы
Паходжаньне	Лацінскі альфабэт Турэцкі альфабэт Агульны цюрскі ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ;
Характарыстыка
Знакаў	34
Літары	A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y
	Гэты артыкул зьмяшчае фанэтычную транскрыпцыю ў Міжнародным фанэтычным альфабэце (МФА). Уводную інструкцыю па сымбалях МФА чытайце на Дапамога:МФА. Пра адрозьненьні між [ ], / / і ⟨ ⟩ чытайце ў МФА § Разьдзяляльнікі дужак і транскрыпцыі.

Агу́льны цю́рскі альфабэ́т (па-турэцку: Ortak Türk Alfabesi, па-ангельску: Common Turkic Alphabet) — праект адзінага лацінскага альфабэту для ўсіх цюрскіх моваў.

Гісторыя

У сувязі з распадам СССР у створаных рэспубліках, у якіх цюрскія мовы былі асноўнымі, ізноў сталі папулярныя ідэі панцюркізму, і як сьледзтва рух за аднаўленьне лацінскага альфабэту. У мэтах уніфікацыі і па ініцыятыве Турэччыны ў лістападзе 1991 року ў Стамбуле быў праведзены міжнародны навуковы сымпозіюм па выпрацоўцы ўніфікаванага альфабэту для цюрскіх моваў. Ён цалкам ґрунтаваўся на турэцкім альфабэце, але з дадаткам некаторых адсутных літараў: ä, ñ, q, w, x. У выніку альфабэт складаўся з 34 літараў, 29 зь якіх былі ўзятыя з турэцкага.

Агульны цюрскі альфабэт 1991 року
А а	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	Е е
F f	G g	Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j
K k	L l	М m	N n	Ñ ñ	О о	Ö ö
P p	Q q	R r	S s	Ş ş	Т t	U u
Ü ü	V v	W w	X x	Y y	Z z

Першым прыняў гэты альфабэт Азэрбайджан у сьнежні 1991 року, пазьней Туркмэністан у карсавіку 1993 року й Узбэкістан у верасьні 1993 року.

У верасьні 1993 року на чарговай канфэрэнцыі ў Анкары, прадстаўнікі Азэрбайджану, Туркмэністану й Узбэкістану афіцыйна заявілі пра пераход на новы альфабэт.

Аднак ужо ў 1992 годзе Азэрбайджан рэфармуе свой альфабэт і замяняе літару ä на ə, узятую з старое кірыліцы й яналіфу.

У траўні 1995 року ўрад Узбэкістану цалкам адмаўляецца ад новага альфабэту на карысьць іншага, ґрунтаванага толькі на стандартнай 26-літаровай лацініцы. Гэтую ж вэрсію прымаюць і для каракалпацкае мовы.

Туркмэністан таксама ўводзіць у 1995 годзе свой альфабэт, што часткова паходзіць на агульны цюрскі і адрозьніваецца ад яго па чарзе літараў.

У выніку агульным цюрскім альфабэтам зь невялікімі зьменамі карыстаюцца толькі азэрбайджанская (1991, зь зьменаю адной літары ў 1992), ґаґавуская (1996), крымскататарская (1992, афіцыйна з 1997), татарская ў Татарскай Вікіпэдыі (з 2013) ды некаторых сродках масавае інфармацыі (з 1999)^[1]^[2].

Татарская лацініца, уведзеная ў верасьні 1999 і скасаваная ў студзені 2005, ужывае некалькі адрозны набор дадатковых літараў (ŋ замест ñ, ə замест ä), а таксама літару ɵ замест турэцкае ö. З 24 сьнежня 2012 року агульны цюрскі альфабэт ужываецца як сродак трансьлітэрацыі татарскае кірыліцы^[3].

Крыніцы

^ Intertat.ru — elektron gazetası Праверана 2015-09-27 г. Архіўная копія ад 2017-07-27 г.
^ «Tatar-inform» MA Tatarstan Respubliqası mäğlümat ağentlığı Праверана 2015-09-27 г. Архіўная копія ад 2015-06-26 г.
^ Закон 1-ЗРТ «Об использовании татарского языка как государственного языка Республики Татарстан» Праверана 2013-08-25 г. Архіўная копія ад 2016-03-03 г.

Літаратура

Mehmet Uzman Romanisation in Uzbekistan Past and Present // Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. — Cambridge: Cambridge University Press, 2010. — Т. 20. — № 1. — С. 49-60. — ISSN 1356-1863.
Mehmet Kara Turkic Republics And Thirty-Four Letter Common Latin Alphabet // Turkish Studies. — 2009. — Т. 4. — № 3. — С. 1301—1310. — ISSN 1308-2140.

[1] Intertat.ru — elektron gazetası Праверана 2015-09-27 г. Архіўная копія ад 2017-07-27 г.

[2] «Tatar-inform» MA Tatarstan Respubliqası mäğlümat ağentlığı Праверана 2015-09-27 г. Архіўная копія ад 2015-06-26 г.

[3] Закон 1-ЗРТ «Об использовании татарского языка как государственного языка Республики Татарстан» Праверана 2013-08-25 г. Архіўная копія ад 2016-03-03 г.

[1]

[2]

[3]