Шляхецкая сядзіба

Двор шляхе́цкі, сядзіба — вясковы жылы дом шляхты. Форма, якая склалася ў польскай і літоўскай архітэктуры ў пэрыяд Адраджэньня, захавалася да 1920-х гг. Шляхецкія сядзібы знаходзяцца ў асноўным на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай, а цяпер на тэрыторыі шасьці краінаў: у Польшчы, у Беларусі, у Летуве, у Латвіі, ва Ўкраіне і ў заходняй частцы Расеі (у асноўным — Смаленшчына). На тэрыторыі сучаснай Польшчы захавалася толькі 2,8 тыс. фальваркаў (з 12 тыс. на гэтай жа тэрыторыі да Другой сусьветнай вайны), зь іх 2 тыс. знаходзяцца ў руінах. З 4 тысячаў толькі каля 250 сядзіб захавалася на тэрыторыі Віленшчыны, Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны, якія ўваходзілі да складу міжваеннай Польшчы. На ўсход ад рыскай мяжы захаваліся толькі некалькі дзясяткаў сядзібаў, і тое большасьць зь іх у руінах.

Архітэктура сядзібаў

Сядзіба ўключала жылы корпус уласьніка й гаспадарчыя пабудовы. У XVII стагодзьдзі сядзіба вылучаецца з цэлага комплексу забудовы — становіцца самастойнай, адасобленай жылой пабудовай. Пасьля Швэдзкага патопу сядзібны дом разьвіваўся як аднапавярховы будынак з сымэтрычным і восевым плянам — восі былі падкрэсьлены ганкамі альбо рызалітамі. З пачатку XVI стагодзьдзя пачала выкарыстоўвацца двухпавярховае плянаваньне памяшканьняў, шырока распаўсюджанае ў пазьнейшыя часы. У канцы XVI стагодзьдзя па восі фасада пачалі ўзводзіць дэкаратыўныя вежы, прызначаныя для ўзмацненьня рэпрэзэнтатыўных функцый будынка. У клясыцызьме калённая пара замяніла ўваходны ганак з портыкам з тымпанам, якія з таго часу сталі адметнасьцю сядзібнай архітэктуры ў параўнаньні зь іншымі вясковымі пабудовамі. Унутры сядзібы было шмат пакояў — сені, трапэзная — сталовая, пакоі для гасьцей, спальні, кладоўка, часта прыватная капліца са сьвятымі росьпісамі. Сядзібы першапачаткова будаваліся з лістоўніцы на фундамэнтах з каменю ці цэґлы і пакрываліся гонтай. Часта разьмяшчаецца на ўзвышшах, акружаных старымі дрэвамі. У пэрыяд рэнэсансу ўваход у сядзібны дом звычайна адбываўся праз ганкі, накрытыя дахам на слупах, а прамавугольная форма мела надбудаваны алькежы. Паўднёвы фасад сядзібнага дома заўсёды быў арыентаваны на 11 гадзін, каб сонца асьвятляла ўсе сьцены дома з красавіка па верасень. У пэрыяд барока пачаў выкарыстоўвацца польскі ламаны дах, а таксама мансардны дах. Нішы былі заменены на рызаліты. У XVIII ст., першапачаткова ў заходняй частцы Рэчы Паспалітай, нормай сталі мураваныя сядзібы, будаваныя амаль выключна з цэґлы, атынкаваныя й пабеленыя, пакрытыя чырвонай пліткай. У XIX стагодзьдзі па ўсёй тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай будаваліся пераважна мураваныя сядзібы.

Будынкі дворскія

У склад дворскай групы магло быць шмат будынкаў і іншых збудаваньняў рознага прызначэньня. Іх колькасьць і тып зьмяняліся з гадамі разам з функцыямі, якія выконвала сядзіба. Найбольш значным зьяўляецца:

брама разам з агароджай
чворак
фальварак
фігура сьвятых
галубятня
капліца-пахавальня
лямус
абора
афіцына
аранжарэя
альтанка ці павільён
падвал
пральня
сад
клець
стайня
стадола
сталярня
студня
дом кіруючага
земляныя валы
віядук

Дадатковымі элемэнтамі сядзібных комплексаў былі паркі ці комплексы зялёных насаджэньняў і сажалак з востравам. Акрамя чыста дэкаратыўных альбо рэкрэацыйных функцый, яны выконвалі й агароды.

Інтэр’ер

Асноўным абсталяваньнем былі лавы, якія атачалі сталовую, сталы (часта пафарбаваныя ў зялёны колер), зыдле (зэдлікі) — зробленыя з дрэва ліпы. Абсталяваньне таксама ўключала: буфэт, альмарыя (шафа), сэпэт (куфар), кантор (сакратар), аптэчка. Мэбля часта была інкрустравана, багата разьбяная, размаляваная й акаймаваная. Багацейшая шляхта імпартавала з Гданьску разьбяную мэблю й крэслы, абабітыя мяккай тканінай. Сьцены ахвотна ўпрыгожвалі дыванамі («з Турцыі ці Пэрсыі мудрагеліста тканымі дыванамі»), макатамі, коўтрынамі, а таксама расьпісвалі ў кветкі й дрэвы, зьмяшчаючы там гістарычна-маральныя алегорыі. Вывешваліся таксама фамільныя гербы й партрэты продкаў, люстэркі, багата аздобленая зброя, паляўнічыя трафеі — рогі забітых аленяў і чучалы галоў кабаноў. Падлогі рабілі з сасновага альбо дубовага піламатэрыялу.

Першыя паркетныя падлогі зьяўляюцца за Сасамі Сасамі. Столі былі зробленыя з бэлек, не накрытыя, з упрыгожаным дрэвам, з аленевымі рагамі альбо меднымі каронамі, якія зьвісалі з цэнтра. Да хатняга інвэнтару належалі таксама печкі, збудаваныя з цэґлы, каменю, алябастру, літыя й размаляваныя кафлі. Вокны толькі ў заможных дамах зашклівалі так званым вэнэцыянскім шклом, у іншых сядзібах — невялікімі круглымі шыбамі, апраўленымі сьвінцовай альбо парафінаванай пэргамэнтнай плёнкай, а часам нават паперай.

Шляхецкія двары ў мастацтве

Літаратура

Ян Хрызастом Пасак, Ян Каханоўскі, Мікалай Рэй, Адам Міцкевіч, Уладзіслаў Сыракомля, Эліза Ажэшка, Марыя Радзевіч, Карнэль Макушынскі, Вітальд Гамбровіч, Флярыян Чарнышэвіч, Антанас Баранаўскас, Зьбігнеў Нянацкі ў сваёй творчасьці апісвалі жыцьцё ў шляхецкіх дварах. Асобна варта пазначыць творы, што асьвятлілі жыцьцё шляхецкай сядзібы на абшарах былога Вялікага Княства Літоўскага. У першую чаргу гэта Пан Тадэвуш Адама Міцкевіча, Над Нёманам Элізы Ажэшка, Дэвайціс Марыі Радзевіч, Надбярэзінцы Флярыяна Чарнышэвіча. Знакаміты фатограф пач. XX ст. Ян Булгак у сваіх лістах занатаваў: "

	Падобна таму, як асобныя віды дрэваў засяляюць пэўныя разнавіднасьці насякомых, як некаторыя лясныя й зямельныя ўчасткі зьяўляюцца месцам пражываньня асобных відаў жывёлаў, сфармаваліся цесна ўзаемазьвязаныя комплексы жыцьцядзейнасьці расьлін і чалавека. Адным з такіх прыроджаных комплексаў зьяўляецца ўнікальны, адзіны ў Эўропе польскі псыхабіялягічны арганізм - вясковая сядзіба й асоба польскага шляхціца, які жыве ў гэтай сядзібе на крэсах.»^[1].

Мастацтва

Браніслава Рыхтэр-Яноўская, Ядвіга Тэтмаер-Наімская, Станіслаў Кажэнеўскі, Мечыслаў Корвін Пятроўскі, Ян Скатніцкі, Стэфан Сонэвэнд і Міхал Горсткін-Вывюрскі малявалі сядзібы, калекцыя іх карцін знаходзіцца ў музэі ў Лешне. На тэрыторыі Беларусі малюнкамі й карцінамі шляхецкіх сядзібаў вядомыя перадусім Напалеон Орда, Казімер Альхімовіч, Міхаіл Кулеша, Міхал Эльвіра Андрыёлі, Леанард Ходзька, Альбэрт Жамэт, Станіслаў Яроцкі. Акрамя таго ў 1901 г. балтыйска-нямецкі мастак Юліўш Клевэр стварыў знакаміты «Беларускі пэйзаж. Сядзіба Драчлукі». Карціны сядзібаў малявалі таксама знакамітыя беларускія мастакі Іван Хруцкі й Станіслаў Жукоўскі. Значную ўвагу сядзібам прысьвяціў таксама мастак Фэрдынанд Рушчыц.

Архітэктура

Сярод цікавых архітэктурных элемэнтаў, якія можна ўбачыць у сядзібных будынках::

Крыніцы

^ Bułhak Jan, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie, t. 6: Człowiek twórcą krajobrazu – z 16 ilustracjami autora, Wilno: Wydawnictwo „Przegląd Fotograficzny”, 1936, s. 5.

Літаратура

Лакотка, А. І. Пад стрэхамі прашчураў / А. І. Лакотка. — Мінск : Полымя, 1995. — 384 с
Шыдлоўскі, С. А. Культура прывілеяванага саслоўя Беларусі : 1795—1864 гг. / С. А. Шыдлоўскі. — Мінск : Беларуская навука, 2011. — 168 с.
Шыдлоўскі, С. А. Памеснае дваранства Беларусі : канец XVIII — пачатак XX ст. : этналагічнае даследаванне / Шыдлоўскі, С. А.. — Мінск: Беларуская навука, 2022 г. 221 с.
Gołębiowski, Ł. Domy i dwory / Ł. Gołębiowski. — Warszawa : Druk. N. Gkücksberga, 1830. — 296 c.
Gloger, Z. Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce : w 2 t., Warszawa : Druk Wl. Lazarskiego, 1907—1909. — T. 2. — 1909—192 s.
Tyszkiewicz, K. Wilija i jej brzegi : pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznymб Drezno : drukiem i nakładem Józefa I. Kraszewskiego, 1871. — XVI. — 362 s.
Romuald Łuczyński: Zamki, dwory i pałace w Sudetach. Legnica: Stowarzyszenie «Wspólnota Akademicka», 2008, ISBN 978-83-89102-63-8.
Liesniakowska М. Dwór — w stronie utopii retrospektywnej, Warszawa, 2000.
Maria Leśniakowska — Dwór — w stronę utopii retrospektywnej, w: Miesięcznik ZNAK, Rok XXXIX, Listopad-Grudzień 1987(390—391), s. 101—114.
Jan K. Ostrowski, Zofia Lewicka-Depta, Dwór polski w starej fotografii, wyd. Bosz, Warszawa 2009, ISBN 9788389747433.
Dwory magnackie w XVIII wieku: rola i znaczenie kulturowe / pod red. Teresy Kostkiewiczowej, Agaty Roćko. — Warszawa: DIG, 2005. — 391, [1] s.: il.
Sylwester Polakowski, Pozostałości założeń dworskich wojewódzctwa Podkarpackiego, wyd. LYGIAN, Krosno 2012, ISBN 9788393599509.
Grzegorz Rąkowski, Kresowe rezydencje. Zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP, t. 1: Województwo wileńskie, Warszawa 2017, 472 s.
Grzegorz Rąkowski, Kresowe rezydencje. Zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP, t. 2: Województwo nowogródzkie, Warszawa 2021, 504 s.
Grzegorz Rąkowski, Kresowe rezydencje. Zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP, t. 2: Województwo białostockie (część wschodnia). Województwo poleskie, Warszawa 2022, 568 s.
Tamara Bairašauskaitė, Bajorų dvaras keičia savininką. Vilniaus, Kauno ir Gardino gubernijų dvarų likimai 1863—1914 metais, Vilnius: Lietuvos istorijos institutas, 2018. — 484 p.

Глядзець таксама

Вонкавыя спасылкі

[1] Bułhak Jan, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie, t. 6: Człowiek twórcą krajobrazu – z 16 ilustracjami autora, Wilno: Wydawnictwo „Przegląd Fotograficzny”, 1936, s. 5.

[1]