Бортны промысел у Беларусі

Борці-калоды ў Беларускім дзяржаўным музэі народнай архітэктуры і побыту

Бортны промысел у Беларусі — сукупнасьць традыцыйных спосабаў, прыладаў, абрадаў і звычаяў па падрыхтоўцы калодаў (борцей), догляду пчолаў, збору мёду. Гэты промысел быў шырока распаўсюджаны сярод шматлікіх народаў і зьвязаны з утрыманьнем пчолаў і здабываньнем мёду. Бортны промысел (бортніцтва) папярэднічаў пчалярству ў сучасным выглядзе й адрозьніваўся ад апошняга толькі прыладамі, выглядам вульляў (калода, рамовы вулей), месцам разьмяшчэньня вульляў (борць у дрэве, калода на дрэве, калода ў двары, рамовы вулей), прыладамі й доглядам пчолаў.

Галоўным аб’ектам бортнага промыслу была борць і пчала, вакол якіх ствараліся адмысловыя патрабаваньні да асноўных прац, прыладаў і адносін. Спэцыфічнасьць працы вылучала сярод насельніцтва здольных пчаляроў-бортнікаў (спрытнасьць, дужасьць, вынаходніцкі розум). Усе працы мелі сваю адметнасьць у розныя поры году: вясною — лоўля і догляд пчолаў; улетку — ахова і догляд пчолаў, збор мёду; восеньню — догляд пчолаў, выраб борцяў (калод); узімку — ахова пчолаў ад зьвяроў і неспрыяльных прыродных зьяваў.

Выраб борцяў

Канструкцыя борці

Для вырабу борцяў выбіраліся сасьпелыя хвоі ва ўзросьце ня менш чым 100 гадоў. Борці таксама выдзёўбваюцца ў дубах, ліпах, зрэдку ў асінах. Пераважнае становішча займае дуб — ён ацэньваецца ўдвая даражэй за бортную хвою.

Новыя борці выдзёўбваюцца задоўга да раеньня й засяленьня борці пчоламі, звычайна ўлетку папярэдняга году. Лічыцца, што борць павінна падсохці, акрамя таго, увесну бортніку ня мае часу для вырабу борцяў, бо ён заняты падмятаньнем борцей і праверкай раёў пасьля зімоўкі. Бортніку прыходзілася працаваць на вышыні 3,5—18 мэтраў, седзячы на хісткай сядзёлцы лязіва. Выдзёўбваньне борці (рабіць борць, вырабляць борць, борціць) — карпатлівая й марудная праца, патрабуецца два тыдні. Часам бортнікі даручалі гэтую справу падзёньнікам — пахожым людзям (незалежная катэгорыя сялянства, якая мела права пераходзіць ад аднаго фэадала да другога, калі не заставаліся на адным месцы больш за 10 гадоў).

Этапы тэхналёгіі вырабу борці:

• Спачатку бортнік пазначаў адмысловым роглем уваходную адтуліну (альбо доўжню, даўжнік, доўж, лазейка), празь якую пазьней выцягвалі мёд і праводзілі ўсю неабходную працу. Доўжня мела вузкую прастакутную форму, звычайна 10—14×45—60 см
• З найбольш сонечнага й зацішнага месца, часьцей — з паўднёвага ўсходу праз доўжню бортнік выдзёўбваў камору (пры выкарыстоўваньні барты й пешні) — такім чынам ёй надаецца трапэцападобную форму. Шырыня борці па задняй сьценцы вагаецца ў межах 30—35 см, у пярэдняй — супадае з шырынёй доўжні. Адпаведна адрозьніваецца й вышыня: 95—100 см для каморы, 85—95 см для доўжні. Адлегласьць ад пярэдняй і задняй сьценцы (адпаведна глыбіня) — 35—40 см. Унутранны аб’ём борці рэдка перавышаў 0,5 м³.
• Пасьля выдзёўбваньня каморы праводзілася канчатковая апрацоўка ўнутраннай паверхні сьценак праводзілася адмысловымі прыладамі (скобка, адраручная скобля)
• У сярэдзіне ўсталёўвалася грабёнка ці крыжачок (крушынавая крыжавіна з кавалачкамі сухой вашчыны) для мацаваньня сотаў
• Доўжня шчыльна замыкалася адна- ці дзьвюхчастковым бруском са скошанымі ўсярэдзіну краямі, для большай моцы зьверху накладвалі яшчэ сьнёт (сьнед, сьнедзь, сьняток) — дубовая дошка на дзьвюх драўляных сьпіцах. Часам паміж бруском і сьнётам падкладалі бяросту.
• Апошняе, бортнік сьсякаў вершаліну дрэва (зьнімаць шчык) й прыкрываў сьсечанае месца дзёранам, дошкай або пляскатым камянём. Шчык здымаўся для паскарэньня росту дрэва ў таўшчыню. Старыя бортныя дрэвы дасягалі 3—4,5 мэтры ў ахоп, набывалі ўстойлівасьць супраць ветру й называліся крамлёнымі.

Дрэвы зь дзьвюма борцямі (блізьняк) або з трыма і болей (матка, на Гарадзеншчыне — каралева) — яны сьведчылі пра высокае прафэсійнае майстэрства яго гаспадара.

Выраб калод

Кало́да (Корань, Каранёк, карані́к, даўбя́к, навараце́нь) — вулей, выдзеўбаны ў дубовай ці хваёвай калодзе. Тэхніка вырабу, назвы частак і йх дэталяў такія ж самыя як і ў борці.

Па спосабе ўстаноўкі адрозьніваюцца два віды калодавых вульляў: стаяк й ляжак (ле́жань).

Першы ўсталёўваецца простастаўна, другі — паземна альбо пад кутом каля 45° адносна паверхні зямлі.

Выраб калоды зьмяшчаў наступныя працы:

• бярэцца дрэва з дуплом
• расьпілоўваецца камель на кавалкі памерам па 2—3 мэтры
• высякаецца спарахнелая сярэдзіна
• дзьве часткі (паловы) складаюцца разам
• робіцца лётка — адтуліна празь якую лётаюць пчолы
• у сярэдзіну калоды ўстаўляецца казялкі — змацаваныя крыж-накрыж палачкі для мацаваньня воску
• дзьве паловы канчаткова складаюцца разам, сьціскаюцца абручамі й абмотваюцца стужкай зь ліпавай кары для лепшай цеплаізаляцыі.

Калоды вырабляліся з мэтай іх працяглага выкарыстаньня. Вядомы прыклады калодаў (тыя, што захаваліся) узростам болей за 100 гадоў, а некаторыя дасягалі ўзросту ў 300 гадоў.

Кляйменьне бортнага дрэва

Бортныя знамёны

Усе бортныя дрэвы знаменавалі ці кляймілі — вырубвалі (выцёсвалі) на ўзроўні твара знак (альбо знамя, кляйно), што зьяўляецца адмысловай адзнакай прыналежнасьці борці пэўнаму ўладальніку.

У аснове кампазыцыі — геамэтрычныя матывы: разнастайныя спалучэньні розных па велічыні й форме трыкутнікаў, рысачак, крывуль і падобнае. Знамёны выкарыстоўваліся ня толькі ў бортніцтве — яны ўяўлялі сабой своеасаблівыя родавыя гербы.

Старыя бортныя знамёны можна пабачыць і сёньня:

• пяцісотгадовы дуб Мінтус
• калода, што месьціцца ў Музэі старажытнабеларускай культуры ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі й фальклёру АН Беларусі.

Бортныя прылады

Асноўныя бортныя прылады

Ба́рта (а), таксама вядома пад назвамі барда, серка, гак

Сякера з шырокім лязом і кароткім тапарышчам — выкарыстоўваецца пры вырабе (выдзёўбваньні) борці альбо калоды.

Лапаце́нь (с)

Лыжкападобны сьвярдзёл

Чаку́ха (h)

Драўляны малаток

Разьме́р (g)

Драўляны рогіль

Пяшня́ (i, j)

Долата для выдзёўбваньня борці, калоды. Пяшня надзявалася на драўлянае пяхоўе (палку)

Рэ́зічка (таксама нож-мёдарэз)

Нож для падрэзкі верхніх пластоў мёду пры падглядзе пчолаў (збору мёду).

Ма́тачнік

Драўляная каробачка цыліндрычнай, квадратнай формы з вузкімі шчылепадобнымі адтулінамі й доўгай ножкай (да 0,5 мэтру).

Сі́так (таксама Сі́тца,сітцо́, се́тка, каро́бачка)

Лязіва

Прыстасаваньне для аховы твара, галавы й плечаў бортніка ад пакусаў пчолаў. Складаецца з лубяной каробачкі з нацягнутай валасяной мелкавочнай сеткай і паўкруглага кавалка палатна, які прыкрывае шыю, азадак бортніка.

Раё́ўня (таксама раёўніца, ра́йніца, лу́пка, ройнік, каробка)

Лязіва на дрэве

Выкарыстоўваецца дзеля абіраньня роя — гэта лёккі драўляны посуд зь мяккім палатняным дном.

Зу́бель (таксама курэ́ль, ку́рач, ку́раўка, кура́шка, курады́м)

Палачка з крыжападобна расшчыленым канцом, у які заціскаецца гніляк альбо анучка, каб працяглы час цьмець і даваць густы дым).

Ля́зіва

Прылада, каб узлазіць на бортнае дрэва. Асноўнай яго часткай была скураная ці канапляная вяроўка з сядзёлкай (сядзелка, крэсла, лазьвеня) на адным канцы, драўляным крукам або пятлёй на другім і рухомым казлом паміж імі. У сярэдзіне 16 ст. звычайна плялі лязіва з лыка. Лязівы маюць нязначныя рэгіянальныя канструкцыйныя адрозьненьні, абумоўленыя рознымі спосабамі пад’ёму на дрэва:

• поцягам

Пры пад’ёме поцягам, які бытаваў на Пагарыньні, бортнік робіць наступныя дзеяньні: а) перакідвае цераз сук лязіва, б) садзіцца на сядзёлку і, адпіхваючыся ад дрэва нагамі, в) падцягвае сам сябе ўгору, г) умацоўвае на патрэбнай вышыні крук (пятлю) за галіну й спускаецца да адтуліны борці.

• чашкай

Гэты мэтад пад’ёму выкарыстоўваўся на Гарадзеншчыне й улучае наступныя дзеяньні бортніка: а) апярэзвае пятлёй сябе й дрэва так, каб паміж ім і камлём заставалася прастора каля 70—80 см, б) пры дапамозе нацягнутага лязіва, залазіць на дрэва па чашкам — невялікім загадзя высечаным зарубкам у камле.

• перакідам

Адрозьніваецца ад другога мэтада тым, што пятлёй абвязвалася толькі дрэва, а замест чашак выкарыстоўваліся падобныя на стрэмя петлі.

Гэты мэтад патрабуе выкананьня ад бортніка наступных дзеяньняў: а) робіцца пятля для левай нагі, б) бортнік станавіўся на яе й перасоўвае па камлю ў гору на 50—60 см, в) зьвязвае пятлю для правай нагі й ізноў перасоўвае лязіва ўгору, (такім чынам перасоўваючы лязіва, ён залазіць на дрэва).

• іншы спосаб

На бортнае дрэва з падкурам (поткур, адзёр, адонак, памост, пасьцель) узлазілі па астроўках (астрова, астроў) — ствалу дрэва, часьцей яловаму, з коратка сьсечанымі галінамі.

• 
  Піла лучковая
• 
  Скобля
• 
  Сьвярдзёлы
• 
  Барта

Устаноўка калод

Калоды мацаваліся на галінах дрэваў з выкарыстаньнем усіх патрабавньняў, якія належаць борцям.

Агромістыя й важкія калоды ўздымалі на дрэвы пры дапамозе:

• калаўрота з загваздкамі дзеля кручэньня
• кола са сьпіцамі з восьсю (на якое наматвалі вяроўку)

Гэтая праца ішла вельмі марудна й магла прывесьці да калецтва.

Прываблеваньне рою

Адной з самых адказных прац бортніка зьяўляецца прывабліваньне маладога рою — бо ад гэтага належыла цалкам увесь гадавы плён і праца пчалінай гаспадаркі.

Для прывабліваньня рою ў новую борць робяць тварбу (даць закроп, напырскаць, зрабіць прынаду, выпырскаць). Тварыць (тварбіць) — падрыхтоўваць борць да пасадцы рою. Гэтае адзін з самых адказных момантаў у гадавым цыкле бортнай працы. Менавіта ад гэтага залежыць заселенасьць борці ў бягучым годзе.

Тварба гатуецца дзеля завабліваньня скальлі(альбо пчаліны разьведчык). У выпадку, калі борць спадабаецца, яны прыводзілі малады рой, а праца бортніка прыносіла ўвосень добры плён.

Сам працэс тварбы складаецца з наступных элемэнтаў:

• апырскваньне борці сытою (адна частка мёду й пяць частак вады), духмянымі настоямі з усялякіх кветак і траваў,
• націраньне сьценак мелісай альбо іншымі духмянымі травамі,
• акурваньне верасам,
• прылепліваньне ў галаве борці сухой вашчыны.

Тварба давала бортнікам шырокае поле для экспэрымэнтаваньня. Бортнікі ўвесь час шукалі ідыяльны зьмест настояў — бо верылі, што існуе ўнівэрсальны сродак для прывабліваньня раёў.

Догляд пчолаў

Пасьля прывабліваньня й пасадцы пчолаў у борць, уся справа бортніка прыпыняецца на некаторы час (толькі час ад часу бортнік даглядае пчолаў).

Догляд пчолаў у борцях рэглямэнтуецца наступным чынам:

Чым менш наглядаць — тым больш будзе прыбытку, аднак, бортнікі ўсё роўна клапаціліся пра здароўе й ахову пчолаў ад шкоднікаў і прыродных стыхіяў. Час ад часу прыходзілі да борці й здалёк наглядалі — як ідуць справы. Асноўныя працы па доглядзе пчолаў прыпадалі на вясну.

Борці старанна аглядалі (падмяталі):

• выразалі заплясьнелую вашчыну
• зьбіралі мёртвых пчолаў з пода (дна) борці
• здымалі павуціньне
• пры неабходнасьці падкормлівалі пчолаў сытой (пры гэтым прыкармячка ставілася ў чыстай драўлянай альбо глінянай місцы на дно камэры борці)

Ахова пчолаў і борцей (калод)

Спосабы аховы борцей

Асадзіўшы ў новай борці рой, бортнік моцна клапаціцца пра яго ахову. Асабліва вялікую шкоду бортніцтву прыносілі мядзьведзі.

Найбольш распаўсюджаным прыстасаваньнем для аховы борці быў подкур — квадратны памост, з моцных плашчакоў і дошак (тарчыц). Шырыня рабілася такой, каб мядзьведзь ня мог дацягнуцца лапай да яго краю. Зьнізу па ўсёй паверхні подкура былі ўмацаваны вострыя драўляныя, пазьней жалезныя сьпіцы даўжынёй да 1 мэтру. Яны не давалі магчымасьці мядзьведзю праламаць патыліцай подкур, што ён звычайна лёгка рабіў зь недагледжаным памостам. Для большай упэўненасьці зьнізу подкура вешалі самабітку — дубовы камель або камень. Зьвісаючы свабодна ўздоўж ствала, яна перашкаджала мядзьведзю ўзлазіць на дрэва.

Някепска баранілі борць і забітыя ў дрэва жалезныя лязы.

Вядомы й іншыя, меней надзейныя спосабы аховы борцяў: імітацыя жылога кураня (які рабілі вакол камля бортнага дрэва), абвешаньне камля з усіх бакоў сьлізкімі дошкамі, устаноўка самастрэлаў нацяжнога дзеяньня, петляў.

Мядзьведзь, кружачы наўкола, шпурляе ў курэнь кавалкамі дрэва, суччам, імкнучыся выгнаць кагосьці адтуль, і адыходзіць, ня маючы сьмеласьці падыйсьці бліжэй.

Яшчэ адным надзейным сродкам лічылася наступнае: на вышыні 3,5 мэтру ад зямлі ў хвоі з борцю сьвідруюць дзіркі кругом на адным узроўні трохі наўскос долу ўгару й у іх забіваюць 10—12 калочкаў, зробленых з дубу альбо смалістай сасны таўшчынёй 5 см; на іх навешваюць дошкі з адпаведна пракручанымі дзіркамі. Дошкі гладзенька абчасаныя даўжынёй 1,5 мэтры, завешваюцца густа, адля ля адной. Мядзьведзь, калі далезе да гэнай перашкоды, вымушаны вярнуцца, бо ня здолее запусьціць кіпцюры ў гладкія, пазбаўленныя кары дошкі.

Ад мурашоў бараніліся намочаным у дзёгці пакульлем, якім шчыльна абкручвалі камель дрэва.

Збор мёду

Пасьля вясеньняга догляду пчолаў (падмятаньня) ў борці да канца лета не зазіралі.

Падглядаць пчол пачыналі ў канцы лета. Лічылася, што да 19 жніўня, г. зн. да Спаса (6 жніўня ў ст. ст.), нельга браць мёд, бо прападуць пчолы. Звычайна мёд выразалі да 28 жніўня — да гэтага часу заканчваўся мёдазбор.

Збор мёду ўспрымаўся як сьвята, да якога гатаваліся загадзьдзя. Гатавалі адмысловыя прылады й посуд для мёду. Бортнік чыста мыўся, апранаў сьвяточную вопратку, новыя лапці (боты), але зашмат бортнікаў працавалі ўвогуле босымі.

Напрацягу ўсяго дня бортнік разам з памагатым абходзіў ня болей за шэсьць борцяў. Сьвежы мёд улівалі ў ліпаўкі ці кадоўбы, якія былі выдзеўбаны з суцэльнай частцы камля дрэва. Такія ёмістасьці ставіліся ў халодныя памяшканьні (каморы) — дзе захоўваўся здабыты мёд.

Пры добрым квіценьні верасу і йншых кветак з адной борці атрымлівалі да 3 пудоў мёду. А ўвогуле пры спрыяльным надвор’і пчаляры атрымлівалі па 2—3 пуды меду з кожнага вульля. Найлепшым лічыўся ліпавы мёд (ліпавец), празрысты і чысты, як крынічны струмень.

Збор мёду ўлучаў наступныя апэрацыі:

• вызначэньне агульнага аб’ёму мёду ў борці, пры дапамозе спэцыяльнага невялікага прутка
• асьцярожнае выразаньне сотаў й складаньне ў спэцыяльны посуд (Лазьбень) — лубяны посуд зь мяккім палатняным дном і вяровачнай ручкай
• на зіму пчолам пакідалі на 1,5—2 пальцы сотавага мёду

Колькі дакладна атрымоўвалася мёду ў год цяжка вызначыць, бо агульны мёдазбор залежыў ад надвор’я, квіценьня мёдадайных расьлінаў і іншых паказчыкаў.

Абрады й звычаі

• Мёд у беларусаў служыў сымбалем сяброўства.
• Мёд у беларусаў быў адным з важнейшых абрадавых страў і трывала ўвайшоў у сьвяточна-рытуальны комплекс, у шматлікія народныя звычаі й абрады. Ім частавалі званых гасьцей, родных, блізкіх сяброў. Ён быў абавязковым пры сватаўстве й вясельлі, нараджэньні й хрышчэньні дзіцяці. Безь яго не абыходзіліся пахаваньне й памінкі. Мядовыя стравы — сьвяточная куцьця, канун, пірог, пернікі, медавуха і інш. — былі звычайнымі ў побыце ня толькі шляхецкага стану, але і простага люду.
• Прадукты пчалярства — воск, пропаліс, матачнае малако, пылок, пярга — шырока выкарыстоўвалі ў народнай мэдыцыне.

Сябрына

Існаваў звычай сябры́ны, калі бортнік дарыў аднавяскоўцу рой пчолаў, а той аддавай яму палову мёду, атрыманага з гэтага рою, што, паводле звычаю, замацоўвала трывалае сяброўства паміж імі.

Бонда

Бонда — старажытны звычай дзяліцца з найбліжэйшымі суседзямі й увогуле аднавяскоўцамі ўсім, што было набыта.

Так, напрыклад, калі нехта забівае кабана, аўцу, цяляці звычай патрабуе даць суседзям і аднавяскоўцам па кавалку мяса ці сала — што азначае даць бонду.

Асабліва моцна выяўляецца ў лясной гаспадарцы. Так, калі бортнік зьбірае мёд (выразае яго з борці) і калі ў гэты час трапляецца нехта (вандроўнік, аднавясковец) — то абавязкова бортнік частуе кавалачкам сотаў зь мёдам. Паводле народнага павер’я, нават вораг, які прыняў пачастунак мёдам, станавіўся лагодным і забываў пра варажнечу.

Звычай даваць бонду строга захоўваўся, бо існавала павер’е, калі хто ня дасі бонды, то ўжо ніколі сам ня будзе мець гэтага прадукта.

Яшчэ ў пачатку 20 ст. на Палесьсі захоўваўся старажытны звычай бонды.

Талака

Талака́ — агульная праца аднавяскоўцаў на добрасумленнай аснове, каб дапамагчы некаму ў пэўнай цяжкай працы. Бортнікі часта выкарыстоўвалі такую помач (пабудова подкура, альбо падняцьце цяжкіх калодаў на дрэвы). Талака была таксама звычайна і для іншых прац (пабудова мастоў, хат і падобнае).

Замовы

Замовы — шырокакарыстальныя вымоўныя формулы дзеля прадухіленьня зьнішчальнага ўзьдзеяньня прыродных зьяваў, людзей, жывёлін на пчолаў, альбо раёў. Таксама замовы выкарысталіся пры лоўлі пчолаў і іх саджэньне ў борць альбо калоду. Замовы зьяўляюцца неад’емнай часткай абраду з рознымі травамі, рэчамі.

Этнаграфічны матэрыял (запісы)

• 
  Паваленая на зямлю калода
• 
  Старая калода
• 
  Усталяваная на дубе калода
• 
  Выгляд калоды з чубам
• 
  Калода на дрэве
• 
  Бортная калода
• 
  Крыжачок у каморы борці

Глядзіце таксама

• Бортніцтва
• Пятро Пракаповіч
• мёд
• пчалярства

Вонкавыя спасылкі

• Бортніцтва на Беларусі (інфармацыйны праект) Праверана 18 сьнежня 2011 г.