Маргер (паэма)

Маргер
па-польску: Margier
Першае выданьне
Жанр:	Паэма
Аўтар:	Уладзіслаў Сыракомля
Мова арыгіналу:	польская
Год напісаньня:	6 жніўня 1854
Публікацыя:	1855
Асобнае выданьне:	1855
Выдавецтва:	Рубэн Рафаловіч

«Ма́ргер» (па-польску: Margier) — гістарычная паэма Уладзіслава Сыракомлі, аўтар яе называў «найлепшым зь дзяцей свайго духу», з чым, аднак, не пагадзіліся крытыкі.

Твор паэт пісаў з канца 1852 да 6 жніўня 1854 г. у Барэйкаўшчыне, а ў 1855 г. паэма выйшла асобным выданьнем.

Напісаньне

Паэма заснаваная на гераічнай абароне замка Пулена 1336 году супраць крыжакоў. Пасьля доўгай абароны мужныя літоўцы на чале з Маргерам, згубіўшы надзею на ратунак і ня хочучы здавацца ў палон, зьдзейсьнілі самагубства ў вогнішчы. На гэтую падзею ўвагу паэта зьвярнула пісьменьніца Паўліна Вільконская.

Сыракомля пісаў паэму некалькі месяцаў і быў крайне ёй задаволены. Пішучы ўступ паэт, на думку Тадэвуша Піні, арыентаваўся на «Дзеву возера» Вальтэра Скота, якога Сыракомля ў маладосьці ахвотна чытаў.

Зьмест

Падчас сутычкі з крыжакамі, у палон да літоўцаў трапляе немец Рансдорф. Літоўцы хочуць яго забіць, але правадыр Маргер захоўвае яму жыцьцё й загадвае занесьці яго ў свой замак Пулен, дзе раненага крыжака лечаць. Маргер яго палюбіў і нават адмовіўся прынесьці яго ў ахвяру Поклюсу. Дачка правадыра Эгле (па-польску: Egle) нават закахалася ў палоннага. Але Маргер пагадзіўся ў выніку даць немца ў ахвяру, праз што Эгле вызваліла Рансдорфа й з дапамогай старога Лютаса выпусьціла таго з замка праз падземныя хады, узяўшы толькі прысягу, што Рансдорф нікому пра іх не распавядзе.

Немец вяртаецца да сваіх, марачы доўга пра літоўку, якая ўратавала яму жыцьцё. Тым часам крыжакі зьбіраюцца на новую вайну зь Літвою, жадаючы здабыць замак Пулен. Рансдорфа як дасьведчанага чалавека, які ведае мясцовасьць, бяруць з сабой і даюць кіраваць адным атрадам. Аднак ён сам сабе прысягае, што не выдасьць патаемнага ходу.

У гэты час вестка пра ўцёк крыжака ў замку пакінула вялікае ўражаньне на ўсіх. Маргер здагадаўся, хто ў гэтым вінаваты й прабачыў дачцэ, але сьвятары пагражалі страшнай помстай бога й жадалі задобрыць Поклюса, аддаўшы Эглю ў ахвяру, інакш на Літву зваліцца вялікае няшчасьце. Маргер, хочучы ўратаваць Айчыну, аддае дачку сьвятарам, тая чакае часу свайго спаленьня. Рансдорф даведваецца пра гэта ад Лютаса, якога крыжакі схапілі ў палон і якому немец захаваў жыцьцё. З гэтымі весткамі, Рансдорф не зажадаў больш стрымлівацца прысягай, бо каханьне яго апанавала. Крыжакі атачаюць замак з усіх бакоў, лезуць на сьцены, а Рансдорф з атрадам ідзе патаемным ходам і хутка зьяўляецца ў цэнтры замка. Пачынаецца бітва, літоўцы абараняюцца з двух бакоў. Рансдорф жа бяжыць да запаленай вязьніцы, выносіць адтуль непрытомную Эглю й уцякае да крыжачкага лагера.

Літоўцы, бачачы, што ім не перамагчы, пастанаўляюць зьдзейсьніць самагубства. Літоўцы гінуць у вогнішчы, застаецца адзін Маргер. Жадаючы ўжо ўваткнуць у свае грудзі меч, ён заўважае каля замка лодку, што плыве па Нёмане, з Рансдорфам і Эгле. З астатніх сілаў літовец хапае лук і выпускае дзьве стралы. Целы немца й дачкі падаюць у ваду, а Маргер спакойна працінае сабе грудзі й падае мёртвы ў вогнішча пасярод сваіх суродзічаў.

Крытыка

Па публікацыі на паэта пасыпалася злосная крытыка, якую ён успрымаў балюча. Творцу вінавацілі за фанабэрыстасьць і ганарыстасьць у прадмове, дзе Сыракомля адкрыта прызнаваў «Маргера» за найлепшы свой твор. Праз ціск крытыкі Сыракомля думаў нават кінуць пісьменьніцтва.

Прыяцель паэта Язэп Крашэўскі шчыра пісаў у газеце «Gazeta Warszawska», што «Маргер» не зьяўляецца такім шэдэўрам, як здаецца Сыракомлю, што лепш яму ісьці заўсёды толькі за сэрцам, бо тады ён піша найпрыгажэй і найчульлівей. Сыракомлю гэта моцна закранула, аднак ён не пакрыўдзіўся.

Тадэвуш Піні адзначае, што, дарма што многія перавагі й прыгожыя ўступы, «Маргер» саступае іншым паэмам («Дабрародны Ян Дубарог», «Акраец хлеба»). Дасьледнік заўважае:

… у гэтым творы няма той натуральнасьці, той прастаты, якая паказвае, што адзін выпадак выплывае з другога ясна й дакладна. Тут усё апавяданьне абапіраецца толькі на выпадковых здарэньнях. Які ж гэта неасьцярожны правадыр, які дазваляе непрыяцелю хадзіць спакойна па сваім замку, не маючы намеру забіць яго, а потым дапускаючы, што ён выйдзе на волю! Які легкадумны стары Лютас, які Рансдорфу паказвае патаемны ход, выпускае яго на свабоду, а потым зусім без патрэбы кажа яму пра зьняволеньне Эгле, быццам прагнуў, каб немец парушыў прасягу й у адчаі памкнуўся на дапамогу каханай, несучы адначасова згубу ліцьвінам.

Тадэвуш Піні таксама сьцьвярджае, што ў паэме Сыракомлі нічога новага адносна Міцкевічавых «Гражыны» і «Конрада Валенрода» няма; нічога новага пра звычаі старажытных літоўцаў не даведацца зь яе, акрамя як пра рэлігію, якую Сыракомля, на ягоную думку прадставіў дакладней, хаця карціна прынашэньня ахвяр, паводле Піні, не адпавядае рэчаіснасьці.

Пераклады

У 1882 годзе Ян Нечас зрабіў і выдаў пераклад на чэскай мове. На летувіскую мову паэма перакладзена двойчы: Сімонасам Норкусам-Наркявічусам (1883) і Антанасам Валайцісам (1936). У 1880 годзе Ліядор Пальмін апублікаваў свой пераклад на расейскую мову ў маскоўскім часопісе «Русская Мысьль». Іншы маскальскі пераклад зрабіў Міхаіл Зянкевіч.

Літаратура

• Pini, T. Władysław Syrokomla i jego utwory (пол.). — Lwów: Macierz Polska, 1901. — 247 с.
• Spasowicz, Wł Władysław Syrokomla (пол.). — Lwów: Księgarnia Polska, 1881. — 148 с.
• Варабей, М. П. Асэнсаванне хрысціянскага і язычніцкага ў паэме «Маргер» Уладзіслава Сыракомлі  (бел.). — Мінск: РІВШ, 2016. — С. 79-82. — ISBN 978-985-586-012-0.
• Варабей, М. Хрысціянізацыя ВКЛ вачыма Уладзіслава Сыракомлі ў гістарычнай паэме «Маргер»  (бел.). — Мінск: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2016. — С. 217-221. — ISBN 978-985-553-407-6.