Андрэй Волян
| Андрэй Волян | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Нарадзіўся | 1530[1][2] |
| Памёр | 6 студзеня 1610[4] |
| Літаратурная дзейнасьць | |
| Род дзейнасьці | пісьменьнік, тэоляг, палітык |
| Мова | лацінская мова[3] |
Андрэ́й Во́лян гербу «Ліс» (па-лацінску: Andreas Volanus Polonus, па-польску: Andrzej Wolan; 1530, Польшча — 6 студзеня 1610, вёска Біюцішкі, цяпер у Гарадзенскай вобласьці) — вялікалітоўскі палітычны дзяяч, філёзаф, ідэоляг рэфарматаў-эвангелістаў, літаратар, сакратар Мікалая Радзівіла «Рудога», каралёў Жыгімонта Аўгуста, Стэфана Баторыя, Жыгімонта Вазы.
Жыцьцяпіс
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Паходзіў са шляхецкага роду, сын Яна і Соф’і з Квілецкіх. У 1544—1547 роках вывучаў дыялектыку, рыторыку і эпісталяграфію ва ўнівэрсытэце Франкфурту-на-Одры, дзе пазнаёміўся з ідэямі Рэфармацыі.
Каля 1550 року стаў сакратаром Мікалая Радзівіла «Рудога». Дзякуючы падтрымцы Радзівілаў у лістападзе 1550 пачаў навучаньне ў Караляўцу. Найвялікшы ўплыў на Воляна ў гэты пэрыяд меў рэктар Альбэртыны Георг Сабінус, зяць Філіпа Мэлянхтона. Вярнуўся з-за мяжы зацятым кальвіністам.
Скончыўшы навучаньне, Андрэй Волян пасяліўся ў Літве. Ад Мікалая Радзівіла «Рудога» атрымаў маёнтак Біюцішкі, а ад Жыгімонта Аўгуста — вёскі Чарэшчанета і Гербенета, таксама да сьмерці дзяржавіў староствы Рудомін і Немеж. У 1569 року атрымаў літоўскі індыгенат.
Па заключэньні Люблінскай уніі шматразова быў абіраны паслом на сойм Рэчы Паспалітай ад Ашмянскага павету. За часам Стэфана Баторыя стаў «ганаровым» каралеўскім сакратаром, часта быў пасярэднікам паміж каралём і шляхецкімі соймікамі, выконваў важныя дыпляматычныя місіі ў Інфлянты, Аўстрыю, Маскоўскую дзяржаву. У 1589 г. разам з Л. Сапегам удзельнічаў як сакратар у камісіі, якая заспакоіла рыжскія каляндарныя хваляванні. 1595 быў у Маскве ў якасьці пасла разам зь Львом Сапегам.
Ад прыбыцьця на Літву зьвязаўся з тамтэйшым кальвінскім зборам. З часам стаў лідэрам віленскіх эвангелікаў і «архміністрам» тамашняй грамады, «папам літоўскіх кальвіністаў». Удзельнічаў у некалькіх сынодах літоўскіх кальвіністаў (м. інш. у 1570, 1585, 1599), падчас якіх пераконваў у неабходнасьці аб’яднаньня эвангелікаў зь лютэранамі альбо праваслаўнымі. У 1590 сынод надаў яму функцыю цэнзара кальвінісцкіх кніг.
Быў знаёмы з асноўнымі прадстаўнікамі літоўскай Рэфармацыі: Янам Глябовічам, Сымонам Турноўскім, Янам Абрамовічам, Янам Ласіцкім, Станіславам Судроўскім, Андрэем Дудычам, Андрэем Храстоўскім.
Быў жанаты тройчы: зь Нямстуўнай гербу «Порай», Аборскай гербу «Абданк» і Жыжэмскай. Меў трох сыноў і некалькі дачок.
Творчасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Быў аўтарам каля 50 твораў, напісаных пераважна лацінаю: палітыка-прававых трактатаў, прац па этыцы і багаслоўі, пасланьняў, пропаведзяў. Частка яго лістоў і прамоваў засталася ў рукапісах.
Найбольшую славу ў Эўропе яму прынесьлі багаслоўскія палемікі зь езуітамі: Францішкам Торэсам, Антоніё Пасэвіна, Пётрам Скаргам, Эмануэлем дэ Вега, Андрэем Юогевічам і з найвыбітнейшым антытрінітарыянскім тэолягам Фаўстам Соцынам. Ва ўласных працах сьцьвярджаў пра прысутнасьць Хрыста ў Эўхарыстыі, папскі прымат, біблійную экзэгетыку, боскую сутнасьць Хрыста, культ сьвятых і абразоў і пра законнасьць цэлібату. Працы А. Воляна друкаваліся ў Вільні, Кракаве, Данцыгу; накіраваныя супраць каталіцызму, асабліва супраць езуітаў (напр. гл.: «Anabaptismus sive speculum fidei et pietatis Anabaptistorum», Вільня, 1586), творы перакладаліся гугенотамі ў Францыі, кальвіністамі ў Нямеччыне і ўключаліся Ватыканам у Індэкс забароненых кніг. Напісаў ухвальную прамову на сьмерць Мікалая Радзівіла Рудога (1588), лісты кіеўскаму біскупу Мікалаю Пацу (1565), магістрату Рыгі (1599).
Абароне пратэстантаў, у прыватнасьці Мікалая Радзівіла Рудога, пры двары якога А. Волян жыў побач зь некалькімі іншымі вядомымі прапаведнікамі кальвінізму, ад нападкаў Станіслава Аржахоўскага прысьвечаны твор «Размова паляка зь літвінам».
У сваіх творах часам кранаўся палітычных і сацыяльных тэм, трымаючыся і тут рэфарматарскага пункту гледжаньня, уласьцівага большасьці польскіх пратэстантаў таго часу. Найістотнейшым з такіх твораў ёсьць «De libertate politica sive civili libellus lectu non indignus» («Пра палітычную і грамадзянскую свабоду», 1572), у якім разглядаюцца пытаньні роўнасьці ўсіх саслоўяў, свабоды і справядлівасьці. На пачатку трактату зьмешчаная прадмова, прысьвечаная Мікалаю Радзівілу «Рудому». На аснове працаў Арыстоцеля, Плятона, Цыцэрона сьцьвярджаў, што «свабода найбольш пасуе да чалавечай натуры».
Памяць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Імя А. Воляна нададзена вуліцы ў Старым месьце Вільні.
Бібліяграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- De libertate politica sive civili, powst. 1571, wyd. Kraków 1572, drukarnia M. Wirzbięta; wyd. następne: brak miejsca wydania 1582; przekł. polski Stanisława Dubingowicza pt. O wolności Rzeczypospolitej albo szlacheckiej, Wilno 1606, drukarnia J. Karcan; przedr. K. J. Turowski, Kraków 1859, Biblioteka Polska, zeszyt 12; wyd. i oprac. (ostatnio): M. Eder i R. Mazurkiewicz, Warszawa 2010
- Oratio ad senatum Regni Poloniae, brak miejsca roku wydania i osobnej karty tytułowej (druk. w czasie bezkrólewia 1572—1574; według Estreichera: Kraków 1573, drukarnia M. Wirzbięta); przedr. J. Czubek Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, Kraków 1906
- Vera et orthodoxa veteris ecclesiae sententia de Coena Domini ad Petrum Skarga, Łosk 1574 (egz. obecnie nieznany)
- Praefatio in Fricium, przedmowa łacińska do przekł. C. Bazylika dzieła A. Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej, Łosk 1577
- Defensio verae orthodoxae veterisque in ecclesia sententiae, Łosk 1579; wyd. następne: Ryssel 1586
- Paraenesis, Spira 1582, drukarnia B. Albinus
- Idololatriae loiolitarum vilnensium oppugnatio, Wilno 1583, drukarnia J. Karcan
- Libri quinque contra Scargae jesuitae vilnensis, septem missae sacrificiique eius columnas, Wilno 1584, drukarnia Daniel z Łęczycy
- Oratio gratulatoria. Ad illustriss. dominum principem D. Christophorum Radivilum, Wilno 1584, drukarnia Daniel z Łęczycy
- Oratio funebris in laudem Illustrissimi Principis Nicolai Radivilii, Wilno 1584, drukarnia Daniel z Łęczycy
- (Nowochrzczeństwo, czyli zwierciadło wiary i pobożności nowochrzczeńców), tytuł według M. Balińskiego, który podał za A. Węgierskim również tytuł łaciński: Anabaptismum sive speculum fidei et pietatis anabaptistarum, Wilno 1586; według Estreichera dzieło nie było drukowane)
- Apologia… ad calumnias et convitia pestiferae hominum sectae, qui se falso jesuitas vocant, Wilno 1587, drukarnia Daniel z Łęczycy
- Defensio Apologiae (druk obecnie nieznany)
- Ad scurillem et famosum libellum jesuiticae scholae vilnensis et potissimum maledici conviciatoris Andreae Jurgevitii… responsio, (Wilno) 1589
- Dirae in obtrectatores, Wilno 1591, drukarnia Typographia Volani (dzieło nieznane)
- Epistolae aliquot ad repellendum doctrinae Samosatenianae errorem, Wilno 1592, drukarnia Officina Coetus Evangelici Vilnensis
- Epistolae aliquot adversus Samosatenianos, de divina Trinitate, Wilno 1592
- Meditatio in epistolam divi Pauli apostoli ad Ephesios, Wilno 1592, drukarnia J. Markowicz
- Iudicium de libello quodam Stanislai Rescii, qui inscribitur Ministromachia, (Wilno) 1593, (drukarnia J. Karcan)
- Oratio ad Illustres Radivillos et Chodkiewicios, Wilno 1600, drukarnia U. i S. Sultzerowie
- (Oratio funebris na pogrzebie Sudroviusa), 1600, utwór zaginiony, (według J. Rościszewskiego)
- Oratio sive consilium de bello contra Turcas movendo, Eisleben 1604, (druk nieznany Estreicherowi; podał go M. Baliński za dziełem Grosses vollstaendiges Universal-Lexicon, Lipsk 1746)
- De caecitate et poena ecclesiae, Hanau 1608, drukarnia W. Antonius
- De principe et propriis eius virtutibus, Gdańsk 1608, drukarnia M. Rhode.
Беларускія пераклады
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Трактаты «Аб грамадзянскай, або палітычнай свабодзе» і «Пра шчасьлівае жыцьцё, або найвышэйшыя чалавечыя вартасьці» перакладзеныя Ўладзімерам Шатонам (2009).
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Сокал, С. Ф. Волан Андрэй // Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік / гал. рэд. Б. І. Сачанка. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1995. — С. 65—66. — 672 с — 6000 экз. — ISBN 985-11-0016-1
- Волан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) — СПб., 1890—1907
- Волян Андрэй. Пра дзяржаўнага мужа і яго асабістыя дабрачыннасці // Спадчына. — 1991. — № 6.
- Andrius Volanas. Rinktiniai raštai. Vilnius, 1996
- Balinski M. Andrzej Wolan. Jego zycie uczone i publiczne. // Pisma historyczne, t. 3, Warszawa, 1843
- Kuolys D., Asmuo, tauta, valstybė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės istorinėje literatūroje. Renesansas. Barokas. V., 1992
- Luošaitė I. Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje ir Mažojoje Lietuvoje. Vilnius, 1999
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Усе цытаты Андрэя Воляна
- Волан А. Прамова да сената Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага, або якім павінна быць праўленне дабрачыннага караля (1573) / Перакл. на з лац. на бел. А. Я. Цукерманам і С. А. Падокшыным паводле Pisma polityczne z czasow pierwszego bezkrolewia. Wyd. S. Czubek. Krakow, 1906. // Фрагмэнты № 10’2001
- ^ Swartz A. Andreas Volanus // Open Library (анг.) — 2007.
- ^ Andreas Volanus // Faceted Application of Subject Terminology
- ^ а б в Каталёг Нямецкай нацыянальнай бібліятэкі (ням.)
- ^ Wurzbach D. C. v. Wolan, Andreas (ням.) // Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich: enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben — Wien: 1856. — Т. 57. — S. 255.