Тадэвуш Рэйтан

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Тадэвуш Рэйтан
Тадэвуш Рэйтан
Тадэвуш Рэйтан

Герб «Рэйтан»
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 1741
Памёр 8 жніўня 1780
Пахаваны
Род Рэйтаны
Бацькі Дамінік Міхаіл Рэйтан
Тэрэза з Валадковічаў
Дзейнасьць палітык
Подпіс Выява аўтографу

Тадэвуш Рэйтан (1741, маёнтак Грушаўка Наваградзкага павету, хрост давершаны 20 ліпеня 1742 у Ляхавічах — 8 жніўня 1780) — вайсковы і палітычны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага.

Тадэвуш Рэйтан — актыўны ўдзельнік «падзельнага» сойму Рэчы Паспалітай, які разам зь нешматлікімі іншымі пасламі рашуча супрацьдзейнічаў анэксіі зямель дзяржавы[1].

Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паходжаньне, адукацыя і кар’ера[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паходзіў зь ліцьвінскага шляхецкага роду Рэйтанаў гербу ўласнага, сын Дамініка Міхала, падкаморага наваградзкага, і Тэрэзы з Валадковічаў, унук Міхала, скарбніка мазырскага. Меў брата Міхала, пісара земскага наваградзкага, быў траюрадным братам Тадэвуша Касьцюшкі[2]. Маці паходзіла з старажытнага беларускага шляхецкага роду. Яе родны дзядзька, Фэліцыян Валадковіч, быў мітрапалітам Уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай.

Нарадзіўся ў 1740 годзе. 20 ліпеня 1742 году бацькі давяршылі яго хрост[3].

Навучаўся ў езуіцкім калегіюме (Нясьвіж або Наваградак), служыў у прыватным войску Радзівілаў. Паводле некаторых зьвестак, удзельнічаў у Барскай канфэдэрацыі[1].

З мастацкага твору Генрыка Жавускага вынікае, што Т. Рэйтан скасаваў заплянаванае вясельле, калі пабачыў у доме сваёй нявесты партрэт расейскага імпэратара Пятра I.

«Падзельны» сойм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На шляхецкім сойміку Наваградзкага ваяводзтва 22 сакавіка 1773 году Т. Рэйтана абралі паслом на сойм 1773—1775 гадоў, дзе плянавалася зацьвердзіць першы падзел Рэчы Паспалітай. Разам з пасламі ад Наваградзкага павету Самуэлем Корсакам і ад Менскага павету Станіславам Багушэвічам(be) ён спрабаваў сарваць сойм, каб не дазволіць зацьвярджэньня падзелу дзяржавы.

Чатыры дні Т. Рэйтан разам з аднадумцамі (амаль вылучна зь Вялікага Княства Літоўскага) не дазваляў маршалку А. Панінскаму ўзначаліць сойм. Сваю пазыцыю паслы абгрунтоўвалі законнымі падставамі: гэтае паседжаньне сойму паводле чаргі мусіла праходзіць у Горадні, а не ў Варшаве, а маршалкам яго мусіў быць ліцьвін, а не паляк. Апроч таго, сойм склікаўся не як канфэдэрацкі, а як звычайны, і распачынаць яго пад знакам канфэдэрацыі было незаконна[4].

Спачатку прарасейскія сілы ўпрошвалі Т. Рэйтана, каб саступіў. Потым хацелі, як і іншых, падкупіць грашыма. Урэшце, канфэдэрацкі суд прыняў пастанову пазбавіць яго «маёмасьці і гонару» і выгнаць з краіны. Аднак прадстаўнік Наваградзкага павету застаўся непахісным.

Т. Рэйтан перад выхадам з сойму, фрагмэнт карціны Я. Матэйкі

Асабліва драматычны характар падзеі набылі ў часе патрыятычнай прамовы Самуэля Корсака, у якой той выкрываў паслоў-здраднікаў. Не чакаючы заканчэньня выступу, яны пачалі выходзіць з залі. У адказ Т. Рэйтан лёг крыжом перад выхадам і закрычаў:

« Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны! »

На наступны дзень расейскі амбасадар Штакельбэрг выставіў каралю і вялікаму князю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму ўльтыматум: альбо безумоўнае падпарадкаваньне, альбо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага расейскага войска.

Маніфэст[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Барэльеф Т. Рэйтану ў Грушаўцы, фота 1928 г.

Канфэдэрацкі суд пагражаў Т. Рэйтану крымінальным пакараньнем і канфіскацыяй маёнтку, адначасна яго спрабавалі купіць за грошы, але наваградзкі дэпутат не саступіўся сваім прынцыпам і поглядам. 1 сьнежня 1773 ён склаў маніфэст, дзе канстатаваў нелегітымнасьць канфэдэрацыі і трактатаў аб падзеле Рэчы Паспалітай.

Дзякуючы супраціву паслоў пераважна зь Вялікага Княства Літоўскага іншыя краіны даведаліся, што ў Рэчы Паспалітай няма «агульнай згоды» на падзел. Па завяршэньні сойму Т. Рэйтан вярнуўся ў Грушаўку, дзе дапісваў «Дыярыўш майго пасольства» (зьнік у пазьнейшыя часы).

Памятны камень у Грушаўцы пры капліцы

У літаратуры сустракаюцца розныя зьвесткі датычна сьмерці Т. Рэйтана. Паводле гісторыка Зьмітра Юркевіча, у пачатку жніўня 1780 году зь візытам пашаны ў сядзібу Рэйтанаў завітаў расейскі генэрал. Ім мог быць генэрал Іван Міхельсон, які ў тыя часы, паводле наяўных судовых справаў, бываў у Наваградзкім ваяводзтве. За год да гэтага ён набыў у Міхала Рэйтана фальваркі вакол места Невеля на Полаччыне. Убачыўшы, што брат гасьцінна прымае ў Грушаўцы прадстаўніка ворагаў, Т. Рэйтан пачаў гнаць таго з двара. Відаць, спалоханыя сваякі гвалтам зачынілі Т. Рэйтана ў цагляным флігелі — «мураванцы», у якім той жыў па вяртаньні з сойму. Пабіўшы шыбы, Т. Рэйтан паспрабаваў вырваць краты, але вырвацца ня змог. Пры гэтым ён моцна скалечыўся, ад чаго і памёр на другі дзень здарэньня 8 жніўня 1780 году (таксама існуе міт, нібы ён скончыў жыцьцё самагубствам, які ня мае дакумэнтальных падставаў[5]). Напярэдадні сьмерці Т. Рэйтан спавядаўся ксяндзу, якога, як пісала са словаў сьведкі пляменьніца Саламея Рэйтан, «да апошняй хвіліны трымаў за руку»[5].

Пахавалі Т. Рэйтана ў касьцёле места Ляхавічаў. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) у 1867 годзе ўлады Расейскай імпэрыі гвалтоўна адабралі сьвятыню ў каталікоў і перарабілі яе пад царкву Маскоўскага патрыярхату. У 1966—1967 гадох савецкія ўлады зруйнавалі гэты будынак. Існуе здагадка, што ў 1867 годзе труну Т. Рэйтана маглі перапахаваць на мескіх могілках[5].

Памяць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Яшчэ сучасьнікі лічылі Тадэвуша Рэйтана нацыянальным героем[1]. Чатырохгадовы сойм 1788—1792 гадоў абвясьціў яго «вартым нацыянальнай жалобы», а ягоныя дзеяньні — «узорам для перайманьня».

У наш час у Беларусі і Польшчы Т. Рэйтан лічыцца прыкладам патрыятызму і самаадданасьці. Яму прысьвячаюцца шматлікія мастацкія творы, у тым ліку аповесьці Г. Жавускага, карціна Я. Матэйкі «Рэйтан» (1864—1866), нарыс Ю. Нямцэвіча «Жыцьцё Тадэвуша Рэйтана» (1818) і іншыя. Т. Рэйтана ўславіў А. Міцкевіч у сваёй паэме «Пан Тадэвуш».

У сярэдзіне XIX стагодзьдзя ў Грушаўцы паставілі бюст Т. Рэйтану (цяпер у Нацыянальным музэі ў Кракаве), у 1993 годзе — мэмарыяльны знак. У 1997 годзе ў Ляхавічах прайло рэгістрацыю грамадзкае аб’яднаньне «Гістарычнае аб’яднаньне „Тадэвуш Рэйтан“» (цяпер не існуе). У 2013 годзе куратарская група фэстывалю «Дах» заснавала Арт-суполку імя Тадэвуша Рэйтана.

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Малярства[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Графіка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 528.
  2. ^ Юркевіч З. Рэйтан і Касцюшка — браты, Наша Ніва, 1 лютага 2017 г.
  3. ^ Зьміцер Юркевіч. Помнікі тваёй краіны // Ігуменскі тракт. — 17 верасьня 2013. — № 30 (45). — С. 6.
  4. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
  5. ^ а б в Журавлевич С. Миллион евро для Грушевки: райисполком получил грант на реставрацию усадьбы Тадеуша Рейтана, TUT.BY, 12 лістапада 2017 г.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]