Тадэвуш Рэйтан
Тадэвуш Рэйтан | |
Герб «Рэйтан» | |
Асабістыя зьвесткі | |
---|---|
Нарадзіўся | 1741 |
Памёр | 8 жніўня 1780 |
Пахаваны | |
Род | Рэйтаны |
Бацькі | Дамінік Міхаіл Рэйтан Тэрэза з Валадковічаў |
Дзейнасьць | палітык |
Подпіс |
Тадэвуш Рэйтан (1741, маёнтак Грушаўка Наваградзкага павету, хрост давершаны 20 ліпеня 1742 у Ляхавічах — 8 жніўня 1780) — вайсковы і палітычны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага.
Тадэвуш Рэйтан — актыўны ўдзельнік «падзельнага» сойму Рэчы Паспалітай, які разам зь нешматлікімі іншымі пасламі рашуча супрацьдзейнічаў анэксіі зямель дзяржавы[1].
Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паходжаньне, адукацыя і кар’ера[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паходзіў зь ліцьвінскага шляхецкага роду Рэйтанаў гербу ўласнага, сын Дамініка Міхала, падкаморага наваградзкага, і Тэрэзы з Валадковічаў, унук Міхала, скарбніка мазырскага. Меў брата Міхала, пісара земскага наваградзкага, быў траюрадным братам Тадэвуша Касьцюшкі[2]. Маці паходзіла з старажытнага беларускага шляхецкага роду. Яе родны дзядзька, Фэліцыян Валадковіч, быў мітрапалітам Уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай.
Нарадзіўся ў 1740 годзе. 20 ліпеня 1742 году бацькі давяршылі яго хрост[3].
Навучаўся ў езуіцкім калегіюме (Нясьвіж або Наваградак), служыў у прыватным войску Радзівілаў. Паводле некаторых зьвестак, удзельнічаў у Барскай канфэдэрацыі[1].
З мастацкага твору Генрыка Жавускага вынікае, што Т. Рэйтан скасаваў заплянаванае вясельле, калі пабачыў у доме сваёй нявесты партрэт расейскага імпэратара Пятра I.
«Падзельны» сойм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На шляхецкім сойміку Наваградзкага ваяводзтва 22 сакавіка 1773 году Т. Рэйтана абралі паслом на сойм 1773—1775 гадоў, дзе плянавалася зацьвердзіць першы падзел Рэчы Паспалітай. Разам з пасламі ад Наваградзкага павету Самуэлем Корсакам і ад Менскага павету Станіславам Багушэвічам(be) ён спрабаваў сарваць сойм, каб не дазволіць зацьвярджэньня падзелу дзяржавы.
Чатыры дні Т. Рэйтан разам з аднадумцамі (амаль вылучна зь Вялікага Княства Літоўскага) не дазваляў маршалку А. Панінскаму ўзначаліць сойм. Сваю пазыцыю паслы абгрунтоўвалі законнымі падставамі: гэтае паседжаньне сойму паводле чаргі мусіла праходзіць у Горадні, а не ў Варшаве, а маршалкам яго мусіў быць ліцьвін, а не паляк. Апроч таго, сойм склікаўся не як канфэдэрацкі, а як звычайны, і распачынаць яго пад знакам канфэдэрацыі было незаконна[4].
Спачатку прарасейскія сілы ўпрошвалі Т. Рэйтана, каб саступіў. Потым хацелі, як і іншых, падкупіць грашыма. Урэшце, канфэдэрацкі суд прыняў пастанову пазбавіць яго «маёмасьці і гонару» і выгнаць з краіны. Аднак прадстаўнік Наваградзкага павету застаўся непахісным.
Асабліва драматычны характар падзеі набылі ў часе патрыятычнай прамовы Самуэля Корсака, у якой той выкрываў паслоў-здраднікаў. Не чакаючы заканчэньня выступу, яны пачалі выходзіць з залі. У адказ Т. Рэйтан лёг крыжом перад выхадам і закрычаў:
Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны! | ||
На наступны дзень расейскі амбасадар Штакельбэрг выставіў каралю і вялікаму князю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму ўльтыматум: альбо безумоўнае падпарадкаваньне, альбо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага расейскага войска.
Маніфэст[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Канфэдэрацкі суд пагражаў Т. Рэйтану крымінальным пакараньнем і канфіскацыяй маёнтку, адначасна яго спрабавалі купіць за грошы, але наваградзкі дэпутат не саступіўся сваім прынцыпам і поглядам. 1 сьнежня 1773 ён склаў маніфэст, дзе канстатаваў нелегітымнасьць канфэдэрацыі і трактатаў аб падзеле Рэчы Паспалітай.
Дзякуючы супраціву паслоў пераважна зь Вялікага Княства Літоўскага іншыя краіны даведаліся, што ў Рэчы Паспалітай няма «агульнай згоды» на падзел. Па завяршэньні сойму Т. Рэйтан вярнуўся ў Грушаўку, дзе дапісваў «Дыярыўш майго пасольства» (зьнік у пазьнейшыя часы).
У літаратуры сустракаюцца розныя зьвесткі датычна сьмерці Т. Рэйтана. Паводле гісторыка Зьмітра Юркевіча, у пачатку жніўня 1780 году зь візытам пашаны ў сядзібу Рэйтанаў завітаў расейскі генэрал. Ім мог быць генэрал Іван Міхельсон, які ў тыя часы, паводле наяўных судовых справаў, бываў у Наваградзкім ваяводзтве. За год да гэтага ён набыў у Міхала Рэйтана фальваркі вакол места Невеля на Полаччыне. Убачыўшы, што брат гасьцінна прымае ў Грушаўцы прадстаўніка ворагаў, Т. Рэйтан пачаў гнаць таго з двара. Відаць, спалоханыя сваякі гвалтам зачынілі Т. Рэйтана ў цагляным флігелі — «мураванцы», у якім той жыў па вяртаньні з сойму. Пабіўшы шыбы, Т. Рэйтан паспрабаваў вырваць краты, але вырвацца ня змог. Пры гэтым ён моцна скалечыўся, ад чаго і памёр на другі дзень здарэньня 8 жніўня 1780 году (таксама існуе міт, нібы ён скончыў жыцьцё самагубствам, які ня мае дакумэнтальных падставаў[5]). Напярэдадні сьмерці Т. Рэйтан спавядаўся ксяндзу, якога, як пісала са словаў сьведкі пляменьніца Саламея Рэйтан, «да апошняй хвіліны трымаў за руку»[5].
Пахавалі Т. Рэйтана ў касьцёле места Ляхавічаў. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) у 1867 годзе ўлады Расейскай імпэрыі гвалтоўна адабралі сьвятыню ў каталікоў і перарабілі яе пад царкву Маскоўскага патрыярхату. У 1966—1967 гадох савецкія ўлады зруйнавалі гэты будынак. Існуе здагадка, што ў 1867 годзе труну Т. Рэйтана маглі перапахаваць на мескіх могілках[5].
Памяць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Яшчэ сучасьнікі лічылі Тадэвуша Рэйтана нацыянальным героем[1]. Чатырохгадовы сойм 1788—1792 гадоў абвясьціў яго «вартым нацыянальнай жалобы», а ягоныя дзеяньні — «узорам для перайманьня».
У наш час у Беларусі і Польшчы Т. Рэйтан лічыцца прыкладам патрыятызму і самаадданасьці. Яму прысьвячаюцца шматлікія мастацкія творы, у тым ліку аповесьці Г. Жавускага, карціна Я. Матэйкі «Рэйтан» (1864—1866), нарыс Ю. Нямцэвіча «Жыцьцё Тадэвуша Рэйтана» (1818) і іншыя. Т. Рэйтана ўславіў А. Міцкевіч у сваёй паэме «Пан Тадэвуш».
У сярэдзіне XIX стагодзьдзя ў Грушаўцы паставілі бюст Т. Рэйтану (цяпер у Нацыянальным музэі ў Кракаве), у 1993 годзе — мэмарыяльны знак. У 1997 годзе ў Ляхавічах прайло рэгістрацыю грамадзкае аб’яднаньне «Гістарычнае аб’яднаньне „Тадэвуш Рэйтан“» (цяпер не існуе). У 2013 годзе куратарская група фэстывалю «Дах» заснавала Арт-суполку імя Тадэвуша Рэйтана.
Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Малярства[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
-
Невядомы мастак, 1751—1775 гг.
-
Невядомы мастак, XVIII ст.
-
Невядомы мастак, каля 1800 г.
-
Т. Мельцарэвіч, 1840 г.
Графіка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
-
У. Аляшчынскі, 1836 г.
-
J. Hopwood, 1839—1841 гг.
-
А. Аляшчынскі, 1839—1842 гг.
-
Невядомы мастак, каля 1830 г.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ а б в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 528.
- ^ Юркевіч З. Рэйтан і Касцюшка — браты, Наша Ніва, 1 лютага 2017 г.
- ^ Зьміцер Юркевіч. Помнікі тваёй краіны // Ігуменскі тракт. — 17 верасьня 2013. — № 30 (45). — С. 6.
- ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
- ^ а б в Журавлевич С. Миллион евро для Грушевки: райисполком получил грант на реставрацию усадьбы Тадеуша Рейтана, TUT.BY, 12 лістапада 2017 г.
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Уладзімер Арлоў (08.08.2006) Імёны Свабоды: Тадэвуш Рэйтан. Радыё Свабода. Праверана 26 студзеня 2011 г.
- Генрык Жавускі. Тадэвуш Рэйтан (з «Успамінаў пана Севярына Сапліцы, парнаўскага чэсьніка»). Беларуская электронная бібліятэка. Праверана 26 студзеня 2011 г.
- Зміцер Юркевіч, арт-суполка імя Тадэвуша Рэйтана. Помнікі тваёй краіны // Зьвязда, 17 верасьня 2013 г. Праверана 4 лістапада 2013 г.
- Фільм: «Обратный отсчёт. Тадеуш Рейтан: Белорусский Дон Кихот»
- Рэйтан. Перазагрузка Звязда, 20.01.2015