Мэтар
Мэ́тар (пазначэньне: м, m; ад стар.-грэц. μέτρον — мера, вымяральнік) — адзінка вымярэньня даўжыні і адлегласьці ў сыстэме СІ. Мэтар роўны адлегласьці, якую праходзіць сьвятло ў вакуўме за прамежак часу, роўны 1/299 792 458 сэкунды. Гэтае значэньне мэтар афіцыйна атрымаў у 1983 годзе. Да гэтага часу панятак мэтру быў роўны адной дзесяцітысячнай-мільённай дыстанцыі ад зямнога экватару да паўночнага полюсу, прыгэтым значэньне стала ўдакладняла ў сувязі з разьвіцьцём мэтралёгіі.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Мэтар быў упершыню ўведзены ў Францыі ў XVII стагодзьдзі й меў першапачаткова два розныя азначэньні:
- як даўжыня вагальніка з паўпэрыядам гайданьня на шырыні 45°, роўным 1 c (у сучасных адзінках гэтая даўжыня роўная прыкладна 0,981 м).
- як адна саракамільённая частка Парыскага мэрыдыяна (гэта значыць адна дзесяцімільённая частка адлегласьці ад паўночнага полюсу да экватару па паверхні геоіда на даўгаце Парыжа).
Першапачаткова за аснову было прынята першае азначэньне (8 траўня 1790 году францускім Нацыянальным сходам). Аднак паскарэньне вольнага падзеньня залежыць ад шырыні і, такім чынам, маятнікавы эталён ня досыць дакладны, Француская акадэмія навук даручыла камісіі вызначыць адзіную шкалу для ўсіх мераў. 7 кастрычніка 1790 году гэтая камісія рэкамендавала прыняцьцё дзесятковай сыстэмы, а 19 сакавіка 1791 году параіла прыняць тэрмін «мера» (франц. mètre), асноўную адзінку даўжыні, якую яны вызначылі роўнай дзесяцімільённай частцы адлегласьці паміж паўночным полюсам і экватарам уздоўж мэрыдыяну, які праходзіў праз Парыж[1][2][3][4]. 30 сакавіка 1791 году гэтая прапанова была прынятая. 7 красавіка 1795 году Нацыянальны Канвэнт прыняў закон аб уводзінах мэтрычнай сыстэмы ў Францыі й даручыў камісарам, сярод якіх былі Кулён, Лягранж, Лявуазье, Ляпляс і іншыя навукоўцы, выканаць працы па экспэрымэнтальным азначэньні адзінак даўжыні й масы. Першы прататып эталёна мэтру быў выраблены з латуні ў 1795 годзе. Варта адзначыць, што адзінка масы (кіляграм, азначэньне якога было заснавана на масе 1 дм³ вады) таксама была прывязаная да азначэньня мэтру.
У 1799 годзе з стопку 90% плятыны й 10% ірыду быў выраблены эталён мэтру, даўжыня якога адпавядала адной саракамільённай частцы Парыскага мэрыдыяна. Пасьля, аднак, высьвятлілася, што з-за няправільнага ўліку полюснага сьціску Зямлі эталён апынуўся карацей на 0,2 мм; такім чынам, даўжыня мэрыдыяна толькі прыблізна роўная 40 000 км. адчас кіраваньня Напалеона мэтрычная сыстэма распаўсюдзілася па ўсёй Эўропе. Толькі ў Вялікабрытаніі, якая не была заваяваная Напалеонам, засталіся традыцыйныя меры даўжыні: цаля, фут і ярд.
У 1889 годзе быў выраблены больш дакладны міжнародны эталён мэтру. Гэты эталён таксама выраблены з стопку плятыны й ірыду і меў папярочнае сячэньне ў выглядзе літары «X». Ягоныя копіі былі перададзеныя на захоўваньне ў краіны, у якіх мэтар быў прызнаны ў якасьці стандартнай адзінкі даўжыні. Гэты эталён усё яшчэ захоўваецца ў Міжнародным бюро мераў і вагаў, хоць больш па сваім першапачатковым прызначэньні не выкарыстоўваецца.
З 1960 году было вырашана адмовіцца ад выкарыстаньня вырабленага людзьмі прадмета ў якасьці эталёна мэтру, і з гэтага часу па 1983 год мэтар вызначаўся як лік 1 650 763,73, памножанае на даўжыню хвалі аранжавай лініі (6 056 Å) спэктру, выпраменьванага ізатопам крыптону-86 у вакуўме.
Сучаснае азначэньне мэтру ў тэрмінах часу й хуткасьці сьвятла было ўведзена ў 1983 годзе:
- Мэтар — гэта даўжыня шляху, які праходзіць сьвятло ў вакуўме за 1 / 299 792 458 долю сэкунды.
З гэтага азначэньня атрымліваем, што ў сыстэме СІ хуткасьць сьвятла ў вакуўме прынятая роўнай у дакладнасьці 299 792 458 м/с. Такім чынам, азначэньне мэтру, як і два стагодзьдзі назад, ізноў прывязана да сэкунды, але на гэты раз з дапамогай унівэрсальнай сусьветнай канстанты.
Кратныя й дзельныя адзінкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дзесятковыя кратныя й дзельныя адзінкі ўтвараюцца з дапамогай стандартных прыставак СІ. Існуюць таксама пазасыстэмныя адзінкі вымярэньня: мікрон, роўны 1 мкм, і ангстрэм (Å), роўны 0,1 нм, але іхнае ўжываньне не рэкамэндуецца.
| Кратныя | Дзельныя | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| велічыня | назва | пазначэньне | велічыня | назва | пазначэньне | ||
| 101 м | дэкамэтар | дам | dam | 10-1 м | дэцымэтар | дм | dm |
| 102 м | гэктамэтар | гм | hm | 10-2 м | сантымэтар | см | cm |
| 103 м | кілямэтар | км | km | 10-3 м | мілімэтар | мм | mm |
| 106 м | мэгамэтар | Мм | Mm | 10-6 м | мікрамэтар | мкм | µm |
| 109 м | гігамэтар | Гм | Gm | 10-9 м | нанамэтар | нм | nm |
| 1012 м | тэрамэтар | Тм | Tm | 10-12 м | пікамэтар | пм | pm |
| 1015 м | пэтамэтар | Пм | Pm | 10-15 м | фэмтамэтар | фм | fm |
| 1018 м | экзамэтар | Эм | Em | 10-18 м | аттамэтар | ам | am |
| 1021 м | зэтамэтар | Зм | Zm | 10-21 м | зэптамэтар | зм | zm |
| 1024 м | ётамэтар | Ім | Ym | 10-24 м | ёктамэтар | ім | ym |
Стасунак зь іншымі адзінкамі вымярэньня
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]| Мэтрычная адзінка, выражаная праз адзінку, якая не ўвходзіць у СІ |
Адзінка, якая не ўваходзіць у СІ, выражаная праз мэтрычную адзінку | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 мэтар | ≈ | 39,37 | цаляў | 1 цаля | ≡ | 0,0254 | мэтраў | ||
| 1 сантымэтар | ≈ | 0,3937 | цаляў | 1 цаля | ≡ | 2,54 | сантымэтраў | ||
| 1 мілімэтар | ≈ | 0,03937 | цаляў | 1 цаля | ≡ | 25,4 | мілімэтраў | ||
| 1 мэтар | ≡ | 1×1010 | ангстрэм | 1 ангстрэм | ≡ | 1×10−10 | мэтру | ||
| 1 нанамэтар | ≡ | 10 | ангстрэм | 1 ангстрэм | ≡ | 100 | пікамэтраў | ||
Дадатковыя зьвесткі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У кампутарным жаргоне «мэтар» можа азначаць мэгабайт. Адзінка градыента — адваротны мэтар (1/м).
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- дэнудацыённы мэтар — адзінка часу, неабходная для паглыбленьня рэчышча дадзенай ракі на 1 м; напрыклад, для Місысыпі 20 000 гадоў, для По — 2,4 тыс. гадоў.
- м/с — адзінка хуткасьці, першая вытворная часу
- м/с² — адзінка паскарэньня, другая вытворная па часе
- Гектар 1 га = 10 000 м² = 100 ар = 100 сотак.
- дэцымэтар — 0,1 мэтру
- кілямэтар — 1000 мэтраў
- мікрамэтар — 1×10−6 мэтру
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Tipler, Paul A.; Mosca, Gene (2004). «Physics for Scientists and Engineers» (5th ed.). W.H. Freeman. — С. 3. — ISBN 0716783398.
- ^ Joseph Needham (1962), «Science and Civilisation in China» vol. 4. Cambridge University Press. — С. 42.
- ^ Agnoli, Paolo (2004). «Il senso della misura: la codifica della realtà tra filosofia, scienza ed esistenza umana». Armando Editore. — С. 93—94, 101. — ISBN 9788883585326.
- ^ «Rapport sur le choix d'une unité de mesure, lu à l'Académie des sciences, le 19 mars 1791». Gallica.
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Мэтар — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
- Першая рэзалюцыя. International Bureau of Weights and Measures
- Гістарычны кантэкст СІ: Мэтар
- Міжнародая сыстэма вагаў. Bureau International des Poids et Mesures