Перайсьці да зьместу

Вяз

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Вяз
Клясыфікацыя
НадцарстваЭўкарыёты
ЦарстваРасьліны
ГрупаСудзінкавыя расьліны
АддзелНасенныя расьліны
ПададдзелКветкавыя расьліны
КлясаДвухдольныя
ПадклясаПершаснапакрыўныя
АтрадРужакветныя
ПадатрадКрапіўныя
СямействаВязовыя
РодВяз
Бінамінальная намэнклятура
Ulmus L.

Вяз[1] (лём[2], ільм, бераст[3]) — род лістападных дрэваў з сямейства вязовых.[4][5]

Этымалёгія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ulmus – назва вяза ў старажытных рымскіх аўтараў ад кельцкай мовы.[6]

Славянскія мовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Распаўсюджаньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Каля 40 відаў ва ўмераных краінах паўночнага паўшар'я. Упершыню род зьявіўся ў міяцэнавым геалягічным пэрыядзе каля 20 мільёнаў гадоў таму, узьнікшы ў цяперашняй Цэнтральнай Азіі. Гэтыя дрэвы квітнелі й распаўсюджваліся на большай частцы паўночнага паўшар'я, засяляючы ўмераныя і горныя рэгіёны Паўночнай Амэрыкі й Эўразіі, якія ў цяперашні час ідуць на поўдзень на Блізкім Ўсходзе й праз экватар на Далёкім Ўсходзе да Інданэзіі. Ільмы – непераборлівыя расьліны, што пераносяць нястачу вільгаці й наадварот надмернае вільготнасьці, мірыцца з нястачай цяпла на поўначы і лішкам яго ў гарачых пустэльнях, яны здольныя расьці на засоленых глебах, камяністых россыпах і скалах, на прырэчных пясках.

Батанічнае апісаньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дрэвы зь лісьцем, што ападае ці застаецца на зіму, звычайна двойчы пілаватымі. Кветкі двухполыя, зьяўляюцца ўвесну да распусканьня лісьця ці восеньню, пазушныя, у пучках, часам гронкападобных. Калякветнік 4–9-лопасьцевы, тычачак столькі ж, як і доляй калякветніка. Лычыкі зрослыя з крыла падобнымі вырастамі завязі, што пры пладах застаюцца. Плод – крылатка, пляскаты арэшак, абточаны шырокім, перапончатым крылом.

Экалёгія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Натуральныя насаджэньня адносяцца да рэдкіх лясных супольнасьцяў, захаваньня каштоўнага генафонду. У іх засяроджана вялікая колькасьць драўняных рэліктавых расьлін, што існуюць разам з ільмой на нашай плянэце ўжо шмат якія мільёны гадоў. Шэраг гэтых расьлін, а таксама рэдкіх жывёл, якія насяляюць ільмовыя лясы, асабліва вусякоў, занесены ў Чырвоную кнігу. Дрэвы служаць месцам размнажэньня рэліктавага дрывасека-гіганта (Titanus giganteus).

Гаспадарчае значэньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікую гаспадарчую каштоўнасьць мае драўніна ільмовых. Ужо ў старажытных селішчах чалавека ў Эўропе былі знойдзены хаты, пабудаваныя зь ільмаў. У мінулым стагодзьдзі драўніну лемаў шырока скарысталі як будаўнічы матэрыял, асабліва для пабудоў у вадзе: вырабляюць палі, у караблебудаваньні, таксама Ідзе яна на вытворчасьць мэблі й фанэры.

Бераст і шурпаты вяз маюць моцную, трывалую, мулкую й пруткую драўніну, якая шануецца для рознага роду вырабаў; драўніна вяза гладкага (Ulmus laevis) трохі горшай якасьці. Віды: гладкі вяз, бераст і шурпаты вяз – часта разводзяцца як прыгожыя паркавыя дрэвы; у культуры існуюць даволі шматлікія садовыя формы іх, што адрозьніваюцца па характары ўзросту, форме кроны, фарбаваньні лісьця (формы зь бела-плямістым лісьцем і іншыя) і г. д. На поўдні ў стэпавай зоне, асабліва бераст і гладкі вяз, маюць вялікае значэньне для штучных лясных насаджэньняў і ахоўных палос, бо яны досыць засухаўстойлівыя й добра растуць на чарназёме.

Чыстыя насаджэньні вяза ў Беларусі складаюць больш за 160 га. Асабліва распаўсюджаны гэтыя насаджэньні ў Лёзьненскім раёне — 49 га, а таксама ў Аршанскім раёне — 15 га, у Верхнядзьвінскім і Пастаўскім — па 13 га, у Віцебскім – 8 га, у Глыбоцкім, Лепельскім і Вушацкім раёнах — па 6 га чыстых сярэдне векавых дрэвастояў.[7]

Ва ўмовы Беларусі пасьпяхова інтрадукаваныя й пададзеныя ў калекцыі Цэнтральным батанічным садзе НАНБ 9 відаў вязаў: амэрыканскі (ці белы); іржавы; драбналісты; пёрыстагалінкавы; ільмоўнік (прысадзісты вяз); бераст; вяз Сукачова; гладкі; голы вяз (горная ільма)[8][9].

Пашыраныя ў Беларусі віды

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гладкі вяз

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гладкі вяз (звычайны вяз)[10]. Дрэва да 30 м выш., з бурай, спачатку гладкай, потым глыбока патрэсканай карой. Парасткі тонкія, сьветла-бурыя, бліскучыя, апушаныя, потым голыя. Пупышкі падоўжана-канічныя, вострыя; луска іх бурая, з цямнейшай аблямоўкай, голыя ці па краі расьнічныя. Хвосьцікі 3–6 см даўжыні. Лісьце зваротна-яйцападобнае ці эліптычнае ў аснове моцна не раўнабокае, так што адзін бок ліста спускаецца значна ніжэй па хвосьціку й мае круглую аснову іншая канчаецца вышэй і мае аснову звужанае, верхавіна лісьця больш-менш завостраная, краі востра-двойчы-зубчатыя з наперад загнутымі зубцамі. Верхняя паверхня лісьця цёмна-зялёная, спачатку шурпатая, потым голая і гладкая ніжняя – больш бледыя, шэра-зялёная, апушаная ці амаль голая з валасінкамі толькі па жылкам і ў кутах паміж імі. Бакавых жылак 8–19 з кожнага боку, што не галінуюцца, і толькі на некаторым лісьці не больш за 1–2 жылак у кожнай палове ліста вільчаста-разгалінаваных. Суквецьці шматкветкавыя. Кветаножкі доўгія тонкія, у некалькі разоў даўжэй за сьпелую крылатку. Калякветнік званочкавы, з 5-8 лопасьцямі. Крылатка 12–16 мм даўжынёй, па краі густа расьнічная, на паверхні голая, з якія заходзяць адзін на другі краямі выманьня; арэшак у цэнтры крылаткі. Квітнее ў красавіку плоданосіць у чэрвені. У шыракалістых і зьмяшаных лясах, асабліва частае ў абалонах рэк.

Пашырэньне па Беларусі. Па ўсёй краіне звычайна.

Бераст

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Бераст (ліставаты ці палявы вяз)[11]. Дрэва, да 30 м вышынёй, часам хмызьняковага ўзросту з цёмна-шэрай карой, якая глыбока патрэсканая. Парасткі тонкія, жоўта-бурыя голыя ці расьсеяна-пухнатыя з чырвонымі кропкавымі зьнізу па жылках залозкамі. Пупышкі яйцападобныя, тупыя, голыя ці апушаныя, у 4—5 раз карацейшы за хвосьцікі. Хвосьцікі лісьця 0,7—1,5 см даўжынёй. Лісьце больш-менш эліптычныя ці яйцападобныя, на вяршыні паступова ці адцягнута завостраныя, у падставе больш-менш не раўнабокія і сэрцападобныя, па краі востра-двойчы-пілаватыя, са скіраванымі наперад зубцамі, зьверху голыя й гладкія, зьнізу ў кутах паміж жылкамі з бародкамі зь бялёсых валасінак і па жылках з кропкавымі чырвонымі жалезінамі, 3—12 см даўжынёй. і 2—6 см шырынёй; бакавых жылак з кожнага боку 10—16, з іх 1–2 вільчаста-разгалінаваных. Кветкі ў густых пучках на кароткіх кветаножках. Калякветнік 4—6-лопасьцевы, з расьнічнымі часткамі. Крылатка 1,5—2 см даўжыні, зваротна-яйкаватая, са зьбежнымі краямі выманьня і з арэшкам, разьмешчаным у ніжняга краю выманьня. Квітнее ў красавіку. У зьмяшаных і шыракалістых лясах.

Распаўсюджваньне ў Беларусі — у лясах паўднёвых і заходніх частках краіны,

Шурпаты вяз

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Шурпаты вяз (горны вяз)[12]. Дрэва да 40 м, з гладкай карой. Парасткі тоўстыя, цёмна-бурыя, шурпатыя, цьвёрда валасістыя. Пупышкі шырока канічныя тупыя, густа апушаныя, трохі карацей прылеглага ліставога хвосьціка. Хвосьцік тоўсты, вельмі кароткі, 1—4 мм даўжынёй, апушаны. Лісьце эліптычнае ці яйцападобнае, у аснове не раўнабокія скругленыя ці клінаватыя, на верхавіне больш-менш завостраныя й часам на моцных парастках, амаль 3-лопасцевыя па краі зубцы буйныя, двойчы зубчастыя, зьверху цёмна-зялёныя, шурпатыя, зьнізу больш бледныя, па жылках апушаныя часам амаль голыя, да 18—20 см даўжынёй і 10—12 см шырынёй; бакавых жылак з кожнага боку 14—19, зь іх прынамсі па тры вільчаста разгалінаваных. Кветкі ў густых пучках, кветаножкі карацей за крылаткі. Калякветнік 5- 6-лопасцевай. Крылаткі яйцападобныя, да 3 см даўжынёй і 1,8 см шырынёй, голыя. Арэшак у цэнтры крылаткі. Квітнее ў красавіку.

Распаўсюджваньне ў Беларусі. Ува ўсіх абласьцях краіны часта, асабліва ў паўднёвай часткі. У зьмяшаных і шыракалістых лясах.

Ільмоўнік

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ільмоўнік (прысадзісты вяз)[13]. Хмызьняк ці дрэва да 15 м вышынёй, з голымі, тонкімі, жоўтымі парасткамі. Пупышкі дробныя, каля 1,5 мм даўжынёй, яйцападобныя. Хвосьцікі да 1 см даўжынёй, лісьце эліптычнае ці шырока лянцэтнае, раўнабокае, да асновы звужанае, на верхавіне больш-менш доўга завостранае, па краі часьцей аднойчы, радзей двойчы пілаватыя, са скіраванымі наперад зубцамі, зьверху цёмна-зялёны, голыя і гладкія, зьнізу больш бледныя, усеяныя дробнымі, белымі кропкамі, голыя ці з бародкамі валасінак паміж жылкамі, 3—6 см даўжынёй і 1,5—3 см шыр.; бакавых жылак з кожнага боку 8—15, вільчаста разгалінаваных па 1—3. Кветкі на вельмі кароткіх кветаножках. Калякветнік. 4—5-лопасьцевы, па краі расьнічнымі. Крылаткі эліптычныя, 1,5—2 см даўжынёй, скошаныя ці ясна не раўнабокія; арэшак пасярод крылаткі. Квітнее раней за іншыя віды гэтага роду.

Сустракаецца ў лесапасадках. Распаўсюджваньне ў Беларусі — Менская вобласьць, ваколіцы Менску; Віцебская вобласьць, ваколіцы Воршы; Магілёўская вобласьць, Жорнаўская лясная дзялянка.

Віды вязаў

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. Ulmus alata Michx.[14]
  2. Ulmus americana L. — амерыканскі.[15]
  3. Ulmus bergmanniana C.K. Schneid. — [16]
  4. Ulmus bergmanniana var. lasiophylla C.K. Schneid. — [17]
  5. Ulmus canescens Melville. — [18]
  6. Ulmus castaneifolia Hemsl. — [19]
  7. Ulmus changii W.C. Cheng. — [20]
  8. Ulmus changii var. kunmingensis (W.C. Cheng) W.C. Cheng & L.K. Fu — [21]
  9. Ulmus chenmoui W.C. Cheng. — [22]
  10. Ulmus crassifolia Nutt. — [23]
  11. Ulmus davidiana Planch.[24]
  12. Ulmus davidiana var. japonica (Rehder) Naka — [25]
  13. Ulmus densa Litv. — бераст густы. — [26]
  14. Ulmus divaricata C.H. Mull. — [27]
  15. Ulmus elliptica K. Koch. — вяз эліптычны.[28]
  16. Ulmus elongata L.K. Fu & C.S. Ding — [29]
  17. Ulmus gaussenii W.C. Cheng — [30]
  18. Ulmus glabra Huds. — вяз шурпаты. — [31]
  19. Ulmus glaucescens Franch. — вяз шурпаты. — [32]
  20. Ulmus harbinensis S. Q. Nie & G. Q. Huang — [33]
  21. Ulmus × hollandica Mill.(en) — [34]
  22. Ulmus ismaelis Todzia & Panero — [35]
  23. Ulmus laciniata (Trautv.) Mayr. — лопасны.[36]
  24. Ulmus laevis Pall.(de) Fl. Ross. (Pallas) — [37]
  25. Ulmus lamellosa C. Wang & S.L. Chang — [38]
  26. Ulmus lanceifolia Roxb. ex Wall — [39]
  27. Ulmus macrocarpa Hance. — вяз крупнаплодны.[40]
  28. Ulmus mexicana (Liebm.) Planch. — [41]
  29. Ulmus mianzhuensis T.P. Yi & Lin Yang — [42]
  30. Ulmus microcarpa L.K. Fu — [43]
  31. Малы вяз Mill.(en)[44]
  32. Ulmus multinervosa C.H. Mull. — [45]
  33. Ulmus parvifolia Jacq. — вяз мелкалісты.[46]
  34. Ulmus prunifolia W.C. Cheng & L.K. Fu — вяз мелкалісты.[47]
  35. Ulmus pseudopropinqua Wang & Li — вяз мелкалісты.[48]
  36. Ulmus pumila L. — прысадзісты.[49]
  37. Ulmus rubra Muhl. — [50]
  38. Ulmus serotina Sarg. — [51]
  39. Ulmus szechuanica W. P. Fang — [52]
  40. Ulmus thomasii Sarg. — [53]
  41. Ulmus uyematsui Hayata — [54]
  42. Ulmus villosa Brandis ex Gamble — [55]
  43. Ulmus wallichiana Planch. — [56]

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ 4. Ulmus L — вяз — вяз // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.
  2. ^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 339.
  3. ^ Флора БССР. В 5-ти томах / Институт биологии Академии наук Белорусской ССР ; ред. : Н. А. Дорожкин. — Минск: Издательство Академии наук Белорусской ССР, 1949. — Т. 2. — С. 107 (Род 154). — 510 с.
  4. ^ Caroli Linnæi. Genera plantarum : eorumque characteres naturales secundum numerum, figuram, situm, et proportionem omnium fructificationis partium. — Holmiæ: Impensis Laurentii Salvii, 1754. — С. 106 (№ 281). — 500 с.
  5. ^ Tournef.(fr). Institutiones rei herbariæ / artist: Claude Aubriet. — Paris: E Typographia Regia, 1700+1703. — С. 601 (№ 372).
  6. ^ Caroli Linnæi. Species plantarum exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. — Holmiæ: Impensis Laurentii Salvii, 1753. — Т. II. — С. 1044. — 639(1199) с.
  7. ^ Кучук С. Н., Мотыль М. М., Снигирев Г. С. Перспективы использования рода Ulmus L. (вяз) в зеленом строительстве Беларуси // «Интродукция, сохранение и использование биологического разнообразия мировой флоры»; Материалы Международной конференции, посвященной 80-летию Центрального ботанического сада Национальной академии наук Беларуси. (19–22 июня 2012, Минск, Беларусь). В 2 ч.. — Минск: 2012. — Т. Ч. 1. — С. 442—445.
  8. ^ Бобореко Е. З., Нестерович Н. Д., Орленок Е. И., Чаховский А. А., Шкутко Н.В. Древесные растения Центрального ботанического сада АН БССР. — Мінск: Навука і тэхніка, 1982. — 292 с. — 1050 ас.
  9. ^ Клыш, А. С. Распространение насаждений вяза Беларуси. // Труды Белорусского государственного технологического университета. Сер. 1, Лесное хозяйство : Вып. 16. — Минск: Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт, 2008. — С. 196, 197. — ISSN 2519-402X.
  10. ^ A workinglist of all plants species
  11. ^ Ulmus minor Mill. A workinglist of all plants species.
  12. ^ Ulmus glabra Hudus. A workinglist of all plants species.
  13. ^ Ulmus pumila L. A workinglist of all plants species.
  14. ^ Ulmus alata Michx. A workinglist of all plants species.
  15. ^ Ulmus americana L. A workinglist of all plants species.
  16. ^ Ulmus bergmanniana C.K. Schneid. A workinglist of all plants species.
  17. ^ Ulmus bergmanniana var. lasiophylla C.K. Schneid. A workinglist of all plants species.
  18. ^ Ulmus canescens Melville. A workinglist of all plants species.
  19. ^ Ulmus castaneifolia Hemsl. A workinglist of all plants species.
  20. ^ Ulmus changii W.C. Cheng. A workinglist of all plants species.
  21. ^ Ulmus changii var. kunmingensis (W.C. Cheng) W.C. Cheng & L.K. Fu A workinglist of all plants species.
  22. ^ Ulmus chenmoui W.C. Cheng. A workinglist of all plants species.
  23. ^ Ulmus crassifolia Nutt. A workinglist of all plants species.
  24. ^ Ulmus davidiana Planch. A workinglist of all plants species.
  25. ^ Ulmus davidiana var. japonica (Rehder) Naka A workinglist of all plants species.
  26. ^ Ulmus densa Litv. A workinglist of all plants species
  27. ^ Ulmus divaricata C.H. Mull. A workinglist of all plants species
  28. ^ Ulmus elliptica K. Koch. A workinglist of all plants species.
  29. ^ Ulmus elongata L.K. Fu & C.S. Ding. A workinglist of all plants species.
  30. ^ Ulmus elongata L.K. Fu & C.S. Ding. A workinglist of all plants species.
  31. ^ Ulmus glabra Huds. A workinglist of all plants species.
  32. ^ Ulmus glaucescens Franch. A workinglist of all plants species.
  33. ^ Ulmus harbinensis S. Q. Nie & G. Q. Huang A workinglist of all plants species.
  34. ^ Ulmus × hollandica Mill. A workinglist of all plants species.
  35. ^ Ulmus ismaelis Todzia & Panero A workinglist of all plants species.
  36. ^ Ulmus laciniata (Trautv.) Mayr. A workinglist of all plants species.
  37. ^ Ulmus laevis Pall. A workinglist of all plants species.
  38. ^ Ulmus lamellosa C. Wang & S.L. Chang A workinglist of all plants species.
  39. ^ Ulmus lanceifolia Roxb. ex Wall A workinglist of all plants species.
  40. ^ Ulmus macrocarpa Hance. A workinglist of all plants species.
  41. ^ Ulmus mexicana (Liebm.) Planch. A workinglist of all plants species.
  42. ^ Ulmus mianzhuensis T.P. Yi & Lin Yang A workinglist of all plants species.
  43. ^ Ulmus microcarpa L.K. Fu A workinglist of all plants species.
  44. ^ Ulmus minor Mill. A workinglist of all plants species.
  45. ^ Ulmus multinervosa C.H. Mull. A workinglist of all plants species.
  46. ^ Ulmus parvifolia Jacq. A workinglist of all plants species.
  47. ^ Ulmus prunifolia W.C. Cheng & L.K. Fu A workinglist of all plants species.
  48. ^ Ulmus pseudopropinqua Wang & Li A workinglist of all plants species.
  49. ^ Ulmus pumila L. A workinglist of all plants species.
  50. ^ Ulmus rubra Muhl. A workinglist of all plants species.
  51. ^ Ulmus serotina Sarg. A workinglist of all plants species.
  52. ^ Ulmus szechuanica W. P. Fang A workinglist of all plants species.
  53. ^ Ulmus thomasii Sarg. A workinglist of all plants species.
  54. ^ Ulmus uyematsui Hayata A workinglist of all plants species.
  55. ^ Ulmus villosa Brandis ex Gamble A workinglist of all plants species.
  56. ^ Ulmus wallichiana Planch. A workinglist of all plants species.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Вяз&oldid=2324556»