Гладкі вяз

Вяз гладкі
Гладкі вяз
Клясыфікацыя
Надцарства	Эўкарыёты па-лацінску: Eucaryota
Царства	Расьліны па-лацінску: Plantae
Група	Судзінкавыя расьліны па-лацінску: Tracheophyta
Аддзел	Насенныя расьліны па-лацінску: Spermatophyta
Пададдзел	Кветкавыя расьліны па-лацінску: Magnoliophyta альбо Пакрытанасенныя па-лацінску: Angiospermae
Кляса	Двухдольныя па-лацінску: Dicotyledoneae альбо па-лацінску: Magnoliópsida
Надатрад	Разіды па-лацінску: Rosanae
Атрад	Ружакветныя па-лацінску: Rosáles
Сямейства	па-лацінску: Ulmaceae
Род	па-лацінску: Ulmus
Бінамінальная намэнклятура
Ulmus laevis Pall.
Вяз гладкі на Віківідах  Вяз гладкі ў Вікісховішчы ITIS 233204 · NCBI 64580

Суквецьць

Ліст вяза

Крылаткі з арэшкам у цэнтры,

Карэньне падпоры

Вяз гладкі, або вяз звычайны (лац. Ulmus laevis Pall.(de) Fl. Ross. (Pallas); — гэта від лістападных дрэваў з роду Ulmus сямейства Ulmaceae.

Сынонімы

1. Ulmus celtidea Litv.(ru)
2. Ulmus communis var. ornata Carrière(fr)
3. Ulmus effusa Willd.(de)
4. Ulmus pedunculata Foug.(fr)
5. Ulmus simplicidens E.L. Wolf.(de)

Формы

1. f. argenteo-variegata hort. (лац. hortulanorum — у садоўніцтв) — з срэбрыста-стракатым лісьцем.
2. f. rubra hort. (лац. hortulanorum — у садоўніцтве) — з чырвоным лісьцем.
3. f. incisa Wolf.(de) — з рассечаным лісьцем.
4. f. tiliaefolia hort. (лац. hortulanorum — у садоўніцтв) — з акругленным лісьцем.

Распаўсюджаньне

Пашыраны пераважна ва ўмераным поясе паўночнага паўшар'я ў Эўропе, Каўказе, Малой Азіі, Іране, Цэнтральнай Азіі.

Пашырэньне па Беларусі. Па ўсёй краіне звычайна. Расьце ў шыракалістых і зьмяшаных лясах, асабліва частае ў абалонах рэк. Разводзіцца як лясная, паркавая й проціэразійная парода.

Батанічнае апісаньне

Дрэва да 30 м вышынёй, са ствалом да 1 м у дыямэтры, з бурай, спачатку гладкай, потым глыбока патрэсканай карой. Крона шырока цыліндрычная з закругленым верхам, утвораная буйнымі галінамі напраўленымі пад вострым вуглом дагары; дробныя парасткі скіраваны ў розныя бакі. Кара ў маладосьці шэра-карычневая, гладкая, пазьней бура-карычневая, што адпластоўваецца тонкімі пласьцінкамі. Маладыя галінкі звычайная да двух гадоў пухнатыя, потым голыя; галіны тонкія, гладкія, бліскучыя, сьветла-бурыя.

Лісьцевыя пупышкі канічныя, вострыя, 5—7 мм даўжынёй; чаранкі сьветла жоўта карычневыя з цёмна бурымі краямі, голыя, па краі расьнічастыя; кветкавыя пупышкі шырока яйцавыя, канічныя толькі на вяршыні,7 мм даўжынёй. Лісьце 6—12 см даўжынёй, 3—6 см шырынёй, з 18—19 бакавымі жылкамі, яйцападобнае ці эліптычнае ў аснове моцна не раўнабокае, так што адзін бок ліста спускаецца значна ніжэй па хвосьціку й мае круглую аснову іншая канчаецца вышэй і мае аснову звужанае, верхавіна лісьця больш-менш завостраная, краі вострыя двойчы-зубчатыя з наперад загнутымі зубцамі. Верхняя паверхня лісьця цёмна-зялёная, спачатку шурпатая, потым голая і гладкая ніжняя — больш бледная, шэра-зялёная, апушаная ці амаль голая з валасінкамі толькі па жылкам і ў кутах паміж імі. Бакавых жылак 8—19 з кожнага боку, што не не разгаліноўваюцца, і толькі на некаторым лісьці не больш за 1—2 жылак у кожнай палове ліста вільчаста-разгалінаваных. Чаранок 3—9 мм даўжынёй.

Суквецьці шматкветкавыя. Кветкі карычняватыя. Кветаножкі доўгія тонкія, 6—20 мм даўжынёй. Калякветнік званочкавы, з 8 лопасьцямі, расьнічасты, рэзка не раўнабокі; тычачак 6—8, што выступаюць з калякветніка, з фіялетавымі пылавікамі; лычок белы. Квітнее пышна да зьяўленьня лісьця, у сакавіку—красавіку. Плоданасіць у чэрвені, пачынае з 8—12 гадоў. Эліптычная крылатка з арэшкам у цэнтры, 12—16 мм даўжынёй, па краі густа расьнічная, на паверхні голая, з якія заходзяць адзін на другі краямі выманьня; арэшак у цэнтры крылаткі.

Спосабы размнажэньня і распаўсюджаньня

Размнажаецца насеньнем, парасткамі, каранёвымі атожылкамі. 1000 штук насеньня важаць 6—9 г; у 1 кг 130 тысяч штук насеньня. Норма высеву 5 г на 1 м грады; выйсьце сеянцаў у сярэднім 50 штук. Сеянцы над семядолямі маюць 1–4 пары супрацьлеглага лісьця; далей чарговыя. Жыве да 300 гадоў.

Хваробы

Пры поўным асьвятленьні растуць даволі добра й утвараюць магутную крону. Сьвятлалюбная, у маладосьці даволі ценявыносьлівыя, засухаўстойлівая расьліна, але пашкоджваецца моцным марозам і схільная к грыбковым хваробам. Часам назіраецца масавая згуба, якая выклікаецца грыбком Графій ільмавы (лац. Graphium ulmi Schw); пераносчыкам яго зьяўляецца жучок (лац. Geolytus scolytus).

Фізыка-механічныя ўласьцівасьці

• Вільготнасьць — 15%;
• аб'ёмная шчытнасьць — 0,55 г/см³;
• каэфіцыент аб'ёмнай усушкі — 0,51;
• супраціўленьня сьцісканьню ўздоўж валокнаў — 389 кг/см²;
• супраціўленьне статычнаму выгіну — 852 кг/см²;
• супраціўленьне на скол — 70 кг/см²;
• мулкасьць у напрамку тарца — 403 кг/см²;

Выкарыстаньне

Дрэвы

Вырошчваецца як дэкаратыўнае дрэва ў садах і парках. Меданосная расьліна.

Драўніна

Вяз мае даволі цяжкую, сярэднемулкую драўніну. Гадавыя пласты на тарцовым разрэзе добра бачны дзякуючы кальцу буйных судзін у раньняй частцы пласта. З прычыны вялікай плястычнасьці й добрых мэханічных уласьцівасьцяў драўніны вяз зьяўляецца асноўнай драўнянай пародай у вытворчасьці дуг, вобадоў і полазоў. Апроч таго й у сталярнай вытворчасьці.

Вядомыя дрэвы

• У вёсцы Талуі ў Маркаўскім сельсавеце Маладэчанскага раёну, Менскай вобласьці ўжо каля 700 год расьце вяз гладкі альбо звычайны. Памеры: абхват на вышыні 1,3 мэтра — 697 см., дыямэтар — 222 см., вышыня дрэва большая за 25 мэтраў. Дзевяць галін адыходзяць ад ствала на ўзроўні ад 2 да 2,5 мэтра. У 2016 годзе інспэкцыя аховы прыроды, паставіла плот і шыльду «Вяз гладкаствольны 14—15 стагодзьдзя». У 2017-м з Акадэміі навук рабілі лазэрам замеры й удакладнілі ўзрост — вязу 700 год.

Вяз ў гісторыі, паэзіі й культуры

Тапонімы, гідронімы й краязнаўства

Назва гэтага дрэва прысутнічае ў назвах:

• Вязаўка — рака ў Зьдзецельскім раёне Гарадзенскай вобласьці, левы прыток Нёману.
• Вязенская — рака ў Койданаўскім раёне Менскай вобласьці, левы прыток Вусы (верхні прыток Нёману).
• Вязынка — рака ў Менскім і Маладзечанскім раёнах Менскай вобласьці, левы прыток ракі Рыбчанка (басэйн Віліі).
• Вязавы востраў — нізіннае балота на мяжы Асіповіцкага, Пухавіцкага й Ігуменскага раёнаў, у вадазаборы рэчцы Балачанка.
• Вяз — вёска ў Пінскім раёне Берасьцейскай вобласьці. Уваходзіць у склад Загародзкага сельсавету.
• Вязок — ліквідаваная вёска ў Брагінскага раёну Гомельскай вобласьці. Уваходзіць у склад Буркоўскага сельсавету.
• Вязавая — вёска ў Аршанскім раёне Віцебскай вобласьці. Уваходзіць у склад Вусьценскага сельсавету.
• Вязавая — вёска ў Лельчыцкім раёне Гомельскай вобласьці. Уваходзіць у склад Грабянёўскіагасельсавету.
• Вязавец — вёска ў Касьцюковіцкім раёне, Магілёўская вобласьць.
• Вязавец — вёска ў Маладэчанскім раёне, Менская вобласьць.
• Вязавец — вёска ў Стаўпецкім раёне, Менская вобласьць.
• Вязавіца — вёска ў Каленкавіцкім раёне Гомельскай вобласьці. Уваходзіць у склад Ліпаўскага сельсавету.
• Вязанка — вёска ў Фаніпальскім сельсавеце Койданаўскага раёну Менскай вобласьці.
• Вязанка — вёска ў Менскім раёне Менскай вобласьці. Уваходзяць у склад Пятрышкаўскага сельсавету.
• Вязань — вёска, цэнтар Фаніпальскага сельсавету Койданаўскага раёну Менскай вобласьці.
• Вязаў Лес — вёска ў Жыткавіцкім раёне Гомельскай вобласьці. Уваходзіць у склад Людзяневіцкага сельсавету.
• Вязаўка — вёска ў Качэрыцкім раёне Магілёўскай вобласьці.
• Вязаўкі — былая вёска ў Гарадоцкім раёне Віцебскай вобласьці Беларусі. Уваходзіла ў склад Віраўлянскага сельсавету.
• Вязаўніца — вёска ў Асіповіцкім раёне Магілёўскай вобласьці. Уваходзіць у склад Ліпеньскага сельсавета.
• Вязаўцы — былая вёска ў Мёрскім раёне Віцебскай вобласьці. Уваходзіла ў склад Мёрскага сельсавета.
• Вязаўшчына — вёска ў Пастаўскім раёне Віцебскай вобласьці.
• Вязаўшчына — вёска ў Лагойскім раёне Менскай вобласьці.
• Вязкі — вёска ў Браслаўскім раёне Віцебскай вобласьці. Уваходзіць у склад Слабодкаўскага сельсавета.
• Вязовец — былая вёска ў Вялейскім раёне Менскай вобласьці, у складзе Даўгінаўскага сельсавету.
• Вязок — ліквідаваная вёска ў складзе Буркоўскага сельсавету Брагінскага раёну Гомельскай вобласьці.
• Вязок — пасёлак у Жлобінскім раёне Гомельскай вобласьці Беларусі. Уваходзіць у склад Малевіцкага сельсавету.
• Вязынка — вёска ў Вялейскім раёне Менскай вобласьці. Уваходзіць у склад Вязынскага сельсавету.
• Вязынка — вёска ў Маладэчанскім раёне Менскай вобласьці, на рацэ Вязынка, прытоку Іліі. Уваходзіць у склад Радашкавіцкага сельсавету.
• Вязынка — вёска ў Менскім раёне Менскай вобласьці. Уваходзяць у склад Пятрышкаўскага сельсавету.
• Вязынь — вёска на рацэ Іліі. Цэнтар сельсавету Вялейскага раёну Менскай вобласьці.
• Вязычын — вёска ў Асіпавіцкім раёне Магілёўскай вобласьці. Уваходзіць у склад Сьвіслацкага сельсавету.
• Вязычын — вёска ў Бярэзінскім раёне Менскай вобласьці.
• Вязьзе — вёска ў Асіпавіцкім раёне Магілёўскай вобласьці.
• Вязьзе — вёска ў Бярэзінскім раёне Менскай вобласьці.
• Завязьзе — вёска ў Шумілінскім раёне Віцебскай вобласьці. Уваходзіць у склад Сьветласельскага сельсавету.

Літаратура

• Гельтман, Дз. В., Анціпаў, В. Р. Вяз, лём (Ulmus). // Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. Т. 1: Ааліты ― Гасцінец / Рэдкал.: І. П. Шамякін (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1983. — 574 с.: іл. С. 513, 514.
• Вяз. // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0 — С. 339.
• Беларуская навуковая тэрмінолёгія. Слоўнік лясных тэрмінаў / адказны рэдактар Аркадзь Смоліч. — Менск: Інстытут Беларускай культуры, 1926. — Т. Выпуск восьмы. — С. 11 (№ 72), 16 (№ 269). — 79 с. — (Сельска-гаспадарчая сэкцыя; Аддзел 1 ; Сэр.5). — 1000 ас.
• Раслінны свет: тэматычны слоўнік / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа; складальнікі: В. Дз. Астрэйка і інш. ; навуковыя рэдактары: Л. П. Кунцэвіч, А. А. Крывіцкі. — Менск: Беларуская навука, 2001. — С. 11, 14. — 653 с. — 700 ас. — ISBN 985-08-0457-2
• Георгиевский С.Д. Зеленые устройства в городах. — Минск: Ботанический сад Академии наук Белорусской ССР, 1949. — 31 с.
• Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции / ред. Соколов С. Я. и др.. — М.—Л.: Академия наек СССР, 1951. — Т. 2. Покрытосеменные. — С. 498—500. — 612 с. — 2500 ас.
• Флора БССР. В 5-ти томах / Институт биологии Академии наук Белорусской ССР ; ред. : Н. А. Дорожкин. — Минск: Издательство Академии наук Белорусской ССР, 1949. — Т. 2. — С. 106—109 (№ 487). — 510 с.

Вонкавыя спасылкі

• Гладкі вяз — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
• Ulmaceae Ulmus laevis Pall. Расьліны Беларусі.