Станкевіца

Станке́віца^{[Крыніца?]} — правапіс беларускае мовы, які створаны на грунце прац беларускага мовазнаўцы, пурыста, доктара славянскае гісторыі й філялёгіі Яна Станкевіча. Станкевіца адрозьніваецца ад іншых правапісаў пачаткова тым, што ў ім прыкметна імкненьне захаваць чысьціню беларускае мовы^[a]^{[Крыніца?]}.

Гісторыя

Асаблівасьці правапісу Станкевіча пачалі вызначацца тады, калі ён сам пачаў камэнтаваць часткі з мовазнаўчых зьездаў, крытыкаваць ідэі Тарашкевіча, пісаць пра асаблівасьці мовы.

У Яна Станкевіча было шмат розных ідэяў, як што трэба адлюстроўваць на пісьме. Таму ягоны правапіс меў шмат непасьлядоўнасьцяў. Спробу кадыфікаваць правапіс Станкевіча зрабіў Юрась Бушлякоў.

Асаблівасьці станкевіцы

Пазначэньне ґ у словах іншамоўнага паходжаньня: ґлёбус, ґраматыка, ґімнастыка, біоґрафа, біолёґія.
Пашыраны фанэтычны прынцып: асыміляцыя прэфіксаў зь літарамі з, с перад шыпячымі: рашчытаць, шшытак, ражжыцца + пазначэньне прыстаўнога ёта: йіхні, йіншы);
Захаваньне ненаціскнога [ɔ] у словах іншамоўнага паходжаньня, як о: нэолёгізм, бескомпромісны;
Пазначэньне ўстаўнога й паміж галоснымі [о], [э], [а] й зубнымі зычнымі: кайстрычнік, войстры, крэйда, трэйці;
Пазначэньне цьвёрдага [л] перад -цо (-ца), -ство (-ства): колца, салца, шылца, вучыцелства, самахвалства;
Пасьля прыназоўніка у й перад словам на а- трэба устаўляць літару в, калі слова на а- — не імя уласнае, то «в» трэба ўстаўляць да другога слова, але, калі імя уласнае, — да прыназоўніка: у вакне (але вокны, акно), у ваўсе, але ув Антона, ув Англіі;
Канчаткі -іа, -іо ў словах іншаземнага паходжаньня могуць пераходзіць у а са зьмягчэньнем папярэдняга гуку, калі той можа памягчацца, акрамя тых выпадкаў, калі перад ім не стаіць д, т, р, г, к, х, ґ: Бібля, хіма, ліня, але гісторыя, Норвэгія, Валахія, партыя, Ірляндыя;
Дадаецца канчатак -а ў іншамоўных словах на спалучэньні зычным з санорным (тр, зм, зл, гл, бл, вл і г.д.): тыгра, літра, міністра, мэтра, цэнтра; таксама гэта тычыцца беларускіх словаў: сябра, зубра й г. д.;
Пераход лацінскага -ismus у -зма: арганізма, камунізма, царызма;
Канчаткі лічэбнікаў 11-19 замяняюцца на -нанцаць: адзінанцаць, двананцаць, пятнанцаць, дзевятнанцаць;
Зьмена літары ф на хв, х, п у словах, якія ўвайшлі ў лексыкон народа: хварба, хорма, худамэнт, але географія, фізыка, філёзофія; У апошні час назіраецца зьява, што ўсе словы зь літарай замяняюцца на іншыя літары, пакуль Станкевіч пісаў філёзофія, зараз можна сустрэць варыянт хвілязопа;
Назоўнікі на -ак/-як пры скланеньні павінны мець націск на апошнім складзе, акрамя творнага склогу, там націск на перадапошні: паля‌к, паляка‌, паляку‌, аб паляку‌, з паляко‌м;
Канчатак на -у ў некаторых прадметных назоўнікаў, назваў краінаў і местаў (акрамя тых, што канчаюцца на -оў, -аў, -ін, -еў) у мужчынскім родзе родным склоне: столу, лісту, гробу, зь Віцебску, зь Менску, із Крыму, але з Магілёва;
Пашырэньне канчатка -у для назоўнікаў мужчынскага й ніякага роду ў месным склоне адзіночнага ліку: на полю, на каню, на сонцу;
У родным склоне множнага ліку назоўнікі канчаюцца на -аў/-яў: моваў, кроснаў, птушанятаў; слова госьць у родным склоне множнага ліку будзе гасьцей, калі група людзей сьмешная, гасьцёў, калі кампанія з мужчын, госьцяў, калі ў кампаніі толькі жанчыны;
Пазначэньне перахода гука [к] у гук [ц] на пісьме, як цц, замест ц: на раццэ, на руццэ, на малаццэ;
Выкарыстаньне формы вышэйшай ступені параўнаньня на -шы: багатшы, харошшы, дарожшы;
Суфікс -ць у дзеясловах адзіночнага ліку трэцяй асобы, калі націск на апошні склад: ён стрыжэць, трэць, цьвіцець, але сьнедае, сябруе, хварэе;
Ужываньне старых формаў субстантываваных прыметнікаў, у мужчынскім родзе назоўным склоне адзіночнага ліку будзе: капіталісты, камуністы, арганісты, родны склон: няма капіталістага, камуністага, арганістага.
Дапускаецца варыятыўнасьць прыназоўніка у — ува: у сьне і ўва сьне;

Уклад у сучасныя беларускія нормы

Нягледзячы на тое, што працы Станкевіча не атрымалі шырокага прызнаньня, шмат чаго ён усё-такі ўвёў у сучасныя нормы. Напрыклад, слова «Спадар» прынёс (вяртаў) у мову менавіта Станкевіч, увёў у падручнікі словы «гук» і «зычны»^{[Крыніца?]}. Ён пачаў пазначаць асымілятыўную мяккасьць у прыназноўніка «з» перад мяккімі зычнымі (зь мяне), пасьля чаго прыхільнікі тарашкевіцы ў 1930-х роках таксама пачалі яе пазначаць^{[Крыніца?]}.

Заўвагі

^ Важна дадаць, што ў больш шырокім сэнсе станкевіца зьяўляецца не артаграфіяй, а нормай мовы.

Літаратура

Ян Станкевіч — Да вымовы й правапісу чужых словаў.
Юрась Бушлякоў — Граматыка Янкі Станкевіча: спробы кадыфікацыі.

[1] Важна дадаць, што ў больш шырокім сэнсе станкевіца зьяўляецца не артаграфіяй, а нормай мовы.

[a]