Пушту
| Пушту | |
| پښتو | |
 | |
| Ужываецца ў | Аўганістане, Пакістане, Іране; дыяспара |
|---|---|
| Рэгіён | Цэнтральная Азія |
| Колькасьць карыстальнікаў | |
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейская сям’я
|
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Аўганістане[3] |
| Дапаможная мова ў | Пакістане (прызнаная мова меншасьці)[4] |
| Рэгулюецца | Аўганістан: Акадэмія навук Аўганістану, Пакістан: Пуштунская акадэмія[5] |
| Пісьмо | арабскі альфабэт і арабскае пісьмо[d] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | ps |
| ISO 639-2(Б) | pus |
| ISO 639-2(Т) | pus |
| ISO 639-3 | pus |
Пушту́ (таксама пахто, пашто, аўга́нская, патані; саманазва: پښتو, вымаўл. [ˈpəʂt̪oː, ˈpəçt̪oː, ˈpʊxt̪oː]) — мова паўночна-ўсходняй галіны ўсходнеіранскай падгрупы[6][7][8] іранскае групы індаіранскае галіны[9] індаэўрапейскае моўнае сям'і, на якой размаўляюць пуштуны. Распаўсюджаная ў паўднёвай частцы Цэнтральнай Азіі, разам з мовай дары зьяўляецца афіцыйнай мовай Аўганістану[3][10], мае распаўсюджаньне у паўночна-заходніх частках Пакістану, а таксама ў асяродку пуштунскіх дыяспараў па ўсім сьвеце.
Мова пушту клясыфікуецца як мова ў складзе паўночна-ўсходняй галіны індаіранскіх моваў[9], аднак згодна зь іншымі дасьледаваньнямі мова можа адносіцца да паўднёва-ўсходніх[11]. Колькасьць пуштумоўнага насельніцтва налічвае каля 40—60 млн чал. па ўсім сьвеце[12][13][14][15].
Геаграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Зьяўляючыся адной з нацыянальных моваў Аўганістану[16], мова пушту распаўсюджаная перадусім ва ўсходніх, паўднёвых і паўднёвазаходніх частках краіны, аднак таксама мова мае распаўсюджаньне і ў некаторых рэгіёнах на поўначы й захадзе Аўганістану. Дакладная колькасьць грамадзянаў Аўганістану, якія размаўляюць на пушту, невядомая, аднак паводле розных ацэнак указваецца лічба ад 35 да 60% ад насельніцтва краіны[17][18][19][20].
У Пакістане пушту зьяўляецца адной з рэгіянальных моваў, на якой размаўляе агулам 15,42% ад насельніцтва краіны. Пушту зьяўляецца моваю большасьці насельніцтва ў правінцыі Хайбэр-Пахтунхва, рэгіёне FATA і ў паўночнай частцы правінцыі Бэлуджыстан. Апрача таго, на мове таксама размаўляе частка насельніцтва раёнаў Міянвалі й Атак правінцыі Панджаб, а таксама пуштунская дыяспара ў розных гарадох па ўсёй краіне, у прыватнасьці ў местах Карачы й Гайдэрабад. Пуштунскае насельніцтва гораду Карачы зьяўляецца найбуйнейшым у сьвеце сярод гарадзкога насельніцтва пуштунаў[21][22], а ўласна прадстаўнікі народу складаюць блізу 25% ад насельніцтва гэтага гораду[22].
Іншыя пуштумоўныя супольнасьці пражываюць таксама на паўночным усходзе Ірану (галоўным чынам ля мяжы з Аўганістанам), у Таджыкістане, на паўднёвым захадзе Джаму й Кашміру[23][24]. Разам з гэтым, значныя пуштумоўныя супольнасьці існуюць на Блізкім Усходзе, асабліва ў Аб’яднаных Арабскіх Эміратах[25] і Саудаўскай Арабіі, а таксама ў ЗША, Вялікабрытаніі[25], Тайляндзе, Канадзе, Нямеччыне, Нідэрляндах, Швэцыі, Катары, Аўстраліі, Японіі, Расеі, Новай Зэляндыі і г.д.
Беларусь
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Паводле перапісу насельніцтва ў Беларусі 2009 году ў Рэспубліцы налічвалася 429 чалавек, нацыянальнасьць якіх вызначаная як аўганцы, зь іх 204 чалавекі вызначылі мову сваёй нацыянальнасьці ў якасьці роднай[26].
Афіцыйны статус
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]З 1936 году мова пушту мае афіцыйны статус у Аўганістане разам з мовай дары[27].
Ад пачатку XVIII ст. усе цары тагачаснага Аўганістану (за выняткам Габібулы Калакані) зьяўляліся этнічнымі пуштунамі і размаўлялі на пушту ў якасьці другое мовы[28]. Тым ня менш, моваю царскага двару зьяўлялася фарсі[a][29], тады як пушту зьяўлялася моваю пуштунскіх плямёнаў. Працэс папулярызацыі пушту распачаўся пры Амануле-Хане і набыў статус своеасаблівай дзяржаўнай ідэалёгіі[28]. У 1930-х гг. актывізаваўся рух за пашырэньне ўжытку мовы пушту ў грамадзкім жыцьці і дзяржаўным справаводзтве, што спрычынілася да стварэньня кабульскага ўнівэрсытэту ў 1932 годзе і паўстаньня ў 1937 году акадэміі «Пашто Талана»[30]. Аднак нягледзячы на дадзеныя захады, аўганская эліта працягвала разглядаць мову дары як «вытанчаную» і як «сымбаль культурнага выхаваньня»[28]. У 1933 годзе Загір-шахам быў выдадзены ўказ пра вывучэньне і выкарыстаньне дары і пушту службовымі асобамі[31], праз тры гады пушту афіцыйна атрымала дзяржаўны статус[32] з поўнымі правамі на яе выкарыстаньне ва ўрадзе і ў адукацыі, пры гэтым этнічна пуштунскія каралеўская сям'я ды большая частка чыноўнікаў працягвалі размаўляць на дары[30]. У выніку гэтых захадаў мова пушту набыла статус нацыянальнае мовы, стаўшы сымбалем аўганскага нацыяналізму.
Афіцыйны статус мовы быў пацьверджаны ў 1964 году Канстытуцыйным сходам краіны, разам з гэтым аўганская пэрсыдзкая мова была пераназваная ў дары[33][34], быў ажыцьцёўлены пераклад гімну краіны на пушту.
У Пакістане афіцыйны статус маюць мова ўрду і ангельская мова, пушту ня мае афіцыйнага статусу на фэдэральным узроўні. На правінцыйным узроўні, аднак, мова мае рэгіянальны статус у правінцыі Хайбэр-Пахтунхва, фэдэральна кіраваных пляменных тэрыторыях і на поўначы правінцыі Бэлуджыстан[35]. У 1984 годзе было атрыманае права на выкарыстаньне мовы пры адукацыі ў пачатковых школах. У дзяржаўных школах, што месьцяцца ў пуштумоўных рэгіёнах, мова пушту цяпер зьяўляецца сродкам навучаньня ў 1-2 клясах, зьяўляецца абавязковым прадметам да 5 клясы, аднак урду застаецца асноўнай моваю навучаньня, пры гэтым ангельскамоўныя прыватныя школы не выкарыстоўваюць пушту нават на першасным узроўні. На думку некаторых дасьледчыкаў, увядзеньне ўрду ў якасьці мовы навучаньня стала прычынаю заняпаду шматлікіх моваў карэнных народаў Пакістану, у тым ліку й пушту.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Згодна з дасьледаваньнямі некаторых лінгвістаў, пушту зьяўляецца нашчадкам авэстыйскае мовы[6][7][8], аднак іншыя зьвесткі (напр., дасьледаваньні Георга Маньест'ернэ) сьцьвярджаюць толькі пра блізкае сваяцтва абедзьвюх моваў[36]. Саманазва мовы зьяўляецца вынікам гістарычнае трансфармацыі ад *Parsawā- — «пэрсыдзкі»[37]. Між тым, пуштунаў могуць таксама атаясамліваць з плямёнамі пахта, якія згадваюцца ў Рыгвэдзе, пад імі ж, паводле некаторых вэрсіяў, меліся на ўвазе пактыяне, апісаныя грэцкім гісторыкам Герадотам як жыхары Ахемэнідзкай сатрапіі Арахозія[38]. Тым ня менш, падобныя параўнаньні могуць зьяўляцца няслушнымі з этымалягічнага пункту гледжаньня[39].
Паводле Страбона, плямёны, што насялялі землі на захад ад Інду, зьяўляліся часткай г.зв. Арыяны. З III ст. да н. э. яны ў асноўным згадваліся як афганы або абганы[40][41][42], іхняя мова згадвалася назвай з гэтым жа коранем[43].
Некаторыя навукоўцы (напр., Абдул Гай Габібі) мяркуюць, што найбольш раньнія пісьмовыя помнікі пушту ўзыходзяць да VIII ст., аднак гэтыя тэзы аспрэчваюцца некаторымі эўрапейскімі экспэртамі.
У XVII ст. у асяродзьдзі пуштунаў набывае папулярнасьць пуштунамоўная паэзія. Сярод тагачасных пуштунскіх паэтаў вылучаюцца Хусал Хан Хатак, Рагман Баба, Назо Тахі і, у прыватнасьці, Агмад Шаг Дурані, заснавальнік Аўганскай імпэрыі.
Асноўная характарыстыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Марфалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Назоўнікі й прыметнікі могуць зьмяняцца паводле двух радоў (мужчынскі, жаночы)[44], двух лікаў (адзіночны, множны) і чатырох склонаў. Сыстэма часоў дзеясловаў зьяўляецца досыць складанай (чатыры часы: мінулы, цяперашні, будучы, плюсквампэрфэкт), існуе таксама адрозьненьне паводле ўмоўнага ладу.
Сынтаксіс
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Будова сказу падобная да моваў індаіранскай галіны. Сказ у мове пушту будуецца паводле схемы SOV — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік, прыметнікі звычайна зьяўляюцца папярэднімі назоўнікам. Назоўнік зьяўляецца наступным пасьля прыметніку, валоданьне дапасоўваецца паводле роднага склону. Выказьнік звычайна дапасоўваецца зь дзейнікам. Выключэньне могуць складаць выпадкі, калі завершанае дзеяньне адлюстроўваецца пры дапамозе аднаго зь мінулых часоў і яно зьмяшчаецца ў пераходным сказе — у гэтых выпадках выказьнік дапасоўваецца з дапаўненьнем[16].
Фанэтыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ніжэй прыведзенае апісаньне гукавага ладу пушту.
- Галосныя:
| Пярэдняга шэрагу |
Сярэдняга шэрагу |
Задняга шэрагу | |
|---|---|---|---|
| Верхняга ўздыму |
i | u | |
| Сярэдняга ўздыму |
e | ə | o |
| Ніжняга ўздыму |
a | ɑ |
У фанэтыцы пушту таксама вылучаюцца дыфтонгі /ai/, /əi/, /ɑw/, /aw/.
- Зычныя:
| Губныя | Зубныя | Альвэалярныя | Рэтрафлексныя | Постальвэалярныя | Палятальныя | Заднеязычныя | Увулярныя | Глётальныя | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Насавыя | m | n | ɳ | ||||||
| Выбухныя | p b | t̪ d̪ | ʈ ɖ | k ɡ | q | ʔ | |||
| Афрыкаты | t͡s d͡z | t͡ʃ d͡ʒ | |||||||
| Фрыкатыўныя | f | s z | (ʂ ʐ) | ʃ ʒ | (ç ʝ) | x ɣ | h | ||
| Апраксыманты | l | j | w | ||||||
| Ратычныя | r | ɭ̆ |
Гукі /q/, /f/ маюць тэндэнцыю замяняцца гукамі [k], [p]. Рэтрафлексны бакавы /ɭ̆/ пераходзіць у рэтрафлексны апраксымант [ɻ] пры знаходжаньні ў канчатковай пазыцыі.
Рэтрафлексныя фрыкатывы /ʂ/, /ʐ/ і палятальныя фрыкатывы /ç/, /ʝ/ могуць у дыялектах зьлівацца ў адзін гук. У прыватнасьці, рэтрафлекснае фрыкатыўнае вымаўленьне захоўваецца ў паўднёвых і паўднёвазаходніх дыялектах, тады як у заходніх і цэнтральных дыялектах яны пераходзяць у палятальныя фрыкатывы. У іншых дыялектах могуць адбывацца іншыя зьмены ў вымаўленьні рэтрафлексных зычных: так, у паўднёва-ўсходніх дыялектах адбываецца пераход гэтых гукаў у /ʃ/, /ʒ/; у паўночных ды паўночна-ўсходніх — у /x/, /ɡ/. Згодна зь некаторымі дасьледаваньнямі[45], заходні і цэнтральны звонкі палятальны фрыкатыў /ʝ/ мае распаўсюджаньне толькі ў правінцыі Вардак, тады як у іншых рэгіёнах адбываецца яго пераход у /ɡ/.
Заднеязычныя зычныя гукі /k/, /ɡ/, /x/, /ɣ/ пераходзяць у агубленыя [kʷ], [ɡʷ], [xʷ], [ɣʷ] у выпадку іх знаходжаньня перад галоснай /u/.
Лексыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Большасьць лексычнага запасу мовы пушту мае ўсходнеіранскае паходжаньне і праз гэта мае агульную этымалёгію зь лексыкай авэстыйскай, асэтынскай і памірскіх моваў. Тым ня менш, пушту вылучаецца значнай колькасьцю словаў асобнага паходжаньня[2]. Пачынаючы зь VII ст. у мову пачынае пранікаць лексыка арабскага, пэрсыдзкага і гіндустанскага паходжаньня[46][47], за новым і найноўшым часам — ангельскага[12], францускага[12] і нямецкага[12] паходжаньня.
Пісьмовасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У мове пушту выкарыстоўваецца пуштунская пісьмовасьць, якая зьяўляецца мадыфікаванай формай пэрсыдзкай і паходзіць, у сваю чаргу, ад арабскай; у пуштунскай пісьмовасьці маюцца дадатковыя сымбалі для пазначэньня асаблівых гукаў мовы. Ад XVII ст. у мове выкарыстоўваецца шрыфт насх, у адрозьненьне ад шрыфту насталік, які ўжываецца ў суседніх фарсі і ўрду.
Пуштунская пісьмовасьць мае 44 сымбалі і 4 дыякрытычныя знакі. У табліцы ніжэй прыведзеная пуштунская пісьмовасьць, пад кожным сымбалем прыводзіцца ягоны лацінскі адпаведнік і гук (паводле IPA), які пазначаецца гэтай літарай.
| ا ā, — /ɑ, ʔ/ |
ب b /b/ |
پ p /p/ |
ت t /t̪/ |
ټ ṭ /ʈ/ |
ث s /s/ |
ج j /d͡ʒ/ |
ځ ź /d͡z/ |
چ č /t͡ʃ/ |
څ c /t͡s/ |
ح h /h/ |
خ x /x/ |
| د d /d̪/ |
ډ ḍ /ɖ/ |
ﺫ z /z/ |
ﺭ r /r/ |
ړ ṛ /ɺ˞~ɻ/ |
ﺯ z /z/ |
ژ ž /ʒ/ |
ږ ǵ (або ẓ̌) /ʐ, ʝ, ɡ/ |
س s /s/ |
ش š /ʃ/ |
ښ x̌ (або ṣ̌) /ʂ, ç, x/ | |
| ص s /s/ |
ض z /z/ |
ط t /t̪/ |
ظ z /z/ |
ع — /ʔ/ |
غ ğ /ɣ/ |
ف f /f/ |
ق q /q/ |
ک k /k/ |
ګ g /ɡ/ |
ل l /l/ | |
| م m /m/ |
ن n /n/ |
ڼ ṇ /ɳ/ |
و w, ū, o /w, u, o/ |
ه h, a, ə /h, a, ə/ |
ي y, ī /j, i/ |
ې e /e/ |
ی ay, y /ai, j/ |
ۍ əi /əi/ |
ئ əi, y /əi, j/ |
- Заўвагі:
- У пачатку слова літара آ адлюстроўвае падоўжаную галосную /ɑ/, літара ا — гартанную змычку (/ʔ/). У сярэдзіне або ў канцы словаў літарай ا пазначаецца гук /ɑ/ у пазыцыі, калі ён знаходзіцца пасьля галоснай.
- Літара ړ у выпадку, калі яна знаходзіцца ў канчатковай пазыцыі ў складзе, пазначае гук /ɻ/, у адваротным (у пазыцыі не ў канцы складу) — гук /ɺ̢/.
- Літара ف звычайна вымаўляецца гэтак жа, як і پ.
- Літары ق ف ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث сустракаюцца толькі ў запазычаньнях, пераважна арабскага паходжаньня. Пры гэтым восем зь іх, а менавіта літарыع ظ ط ض ص ح ﺫ ث, ня маюць гукавае нагрузкі наогул, зьліваючыся зь іншымі гукамі.
- Літара ی зьмяняе сваё значэньне ў адрозьненьне ад таго, пасьля якога гуку яна знаходзіцца: пасьля зычнага яна пазначае гук /ai/, пасьля галоснага — /i/.
- Літара ئ можа таксама пазначаць гук /j/.
- У правінцыі Хайбэр-Пахтунхва літары ی ,ې ,ۍ ,ئ могуць замяняцца на літару ے пісьмовасьці ўрду.
- Літара ک можа таксама запісвацца як ګ ,ك — як گ.
- Знак гамза над літарай ﺉ можа запісвацца правей — ٸ.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]З XVII ст. сярод пуштунскіх дзеячоў актывізаваліся спрэчкі наконт ужываньня шрыфту ў пісьмовасьці мовы пушту. Так, рух, які гуртаваўся вакол паэта Піра Рашані, аддаваў перавагу шрыфту насталік, які выкарыстоўваўся ў пэрсыдзкай мове ў адрозьненьне ад арабскай. Аднак пасьлядоўнікі іншых дзеячоў (напрыклад, Ахунда Дарвэза) прытрымліваліся арабскага шрыфту насх, тлумачачы гэта жаданьнем абароны рэлігіі ад вызначанага ўплыву з боку сэктаў. На цяперашні час у пісьмовасьці мовы пушту выкарыстоўваецца шрыфт насх зь невялікімі адаптацыямі ў вёрстцы.
Пуштунская пісьмовасьць мае шэраг адрозьненьняў ад арабскай. Прыкладам, літары, якімі пазначаюцца рэтрафлексныя зычныя /ʈ /, /ɖ /, / /, /ɳ / запісваюцца як арабскія літары тэ, дал, рэ, нун, аднак да іх дадаюцца дыякрытычныя знакі, якія маюць выгляд колца пад літарай. Літары ښ ды ږ адрозьніваюцца ад س ,ﺭ наяўнасьцю кропкі зьнізу і зьверху адпаведна. Літары, якімі пазначаюцца гукі t͡s, d͡z выглядаюць як літара ح з трыма кропкамі наверсе і гамзой наверсе адпаведна — څ ды ځ. Для пазначэньня асаблівых галосных гукаў і дыфтонгаў пуштунская пісьмовасьць мае літары ی, ې, ۀ, ۍ. У мове пушту агулам выкарыстоўваецца 28 літараў арабскае пісьмовасьці і 3 дадатковых з пэрсыдзкай і ўрду.
Дыякрытычны знак над літарай ځ у ранейшых варыянтах меў выгляд, прыкладна апісваны як паменшаны дыякрытычны знак над літарай ك. На цяперашні час, аднак, падобны знак даволі складана знайсьці ў шрыфтах.
У найранейшым зь вядомых рукапісаў на мове пушту (1651 год)[48] для пазначэньня гукаў /t͡s/, /d͡z/ выкарыстоўвалася літара ڊ, аднак у 1696-1697 гадох яе неўзабаве зьмяніла літара څ. На цяперашні час літара څ ўжываецца толькі для пазначэньня гуку /t͡s/.
Дыякрытычныя знакі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У мове пушту выкарыстоўваюцца чатыры дыякрытычныя знакі: зваракай, пэш, зэр і звар. Дыякрытычныя знакі ня лічацца асобнымі літарамі, а само іх ужываньне не зьяўляецца абавязковым. Між тым, яны часам выкарыстоўваюцца ў мэтах адрозьніваньня словаў з аднолькавым напісаньнем.
Дыякрытычныя знакі пуштунскай пісьмовасьці.
| Дыякрытычны знак |
Unicode | Назва | Трансьлітарацыя | IPA | Лацінізацыя |
|---|---|---|---|---|---|
| َ | U+064E | zwar | a | [a] | a |
| ٙ | U+0659 | zwarakay | ə | [ə] | ə |
| ِ | U+0650 | zer | i | [i] | i |
| ُ | U+064F | peš | u | [u] | u |
Дыялекты
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У мове пушту вылучаюцца два галоўныя дыялекты: «мяккі» (поўдзень) і «цьвёрды» (поўнач), якія падзяляюцца адпаведна на паўднёва-ўсходні й паўднёва-заходні ды паўночна-заходні й паўночна-ўсходні. Мяжа між абодвума дыялектамі праходзіць правінцыямі Забуль і Пактыка, збочваючы потым на аўгана-пакістанскую мяжу. «Цьвёрды» дыялект мае распаўсюджаньне на ўсходзе ды паўночным усходзе Аўганістану, цэнтры й поўначы Хайбэр-Пахтунхвы і паўночнай частцы FATA (Пакістан). «Мяккі» дыялект распаўсюджаны на поўдзень, а менавіта на поўдні Аўганістану, поўначы правінцыі Бэлуджыстан (Пакістан), паўднёвых рэгіёнах правінцыі Хайбэр-Пахтунхва і фэдэральна кіраваных пляменных тэрыторыяў; пры гэтым «цьвёрды» дыялект мае больш носьбітаў. Існуюць іншыя варыянты дыялекталягічнае клясыфікацыі пушту[49]: напрыклад, падзел на паўночны, цэнтральны, паўднёвы дыялекты і дыялект ванэцы.
Марфалягічныя адрозьненьні між дыялектамі зьяўляюцца даволі слабымі, асноўным крытэрам адрозьненьняў паміж дыялектамі зьяўляюцца фаналягічныя адрозьненьні[48][50], у прыватнасьці адпавяданьне адной зычнай іншай зычнай у іншым дыялекце, а менавіта[b]:
| Паўднёва-заходні | [ʂ] | [ʐ] | [ts] | [dz] | [ʒ] |
|---|---|---|---|---|---|
| Паўднёва-ўсходні | [ʃ] | [ʒ] | [ts] | [dz] | [ʒ] |
| Цэнтральны | [ç] | [g]/[ʝ] | [ts] | [z] | [ʒ] |
| Паўночна-ўсходні | [x] | [ɡ] | [s] | [z] | [dʒ] |
Тым ня менш, некаторыя дыялекты (напрыклад, цэнтральна-ўсходнія) маюць выразна акрэсьленую лексычную разнастайнасьць і тэндэнцыю да зьмены вымаўленьня галосных гукаў; найбольш адметныя зьмены галосных адбываюцца ў цэнтральна-ўсходніх дыялектах мясцовасьцяў Тані, Вазырыстан і Бану: звычайныя пуштунскія [a], [ɑ], [u], [o] пераходзяць у іх у галосныя [ɑ], [o], [i], [e] адпаведна.
Дыялект ванэцы, распаўсюджаны ў пакістанскай правінцыі Бэлуджыстан, мае досыць значную ступень адрозьненьня ад астатніх дыялектаў пушту, праз што ён можа лічыцца асобнай мовай, што аддзялілася ад пушту ў сярэднявечны пэрыяд[51].
Паўднёвакандагарскі дыялект зьяўляецца найбольш кансэрватыўным датычна фанэтыкі, захоўваючы рэтрафлексныя фрыкатывы ды альвэалярныя афрыкаты, якія не зьліліся зь іншымі гукамі[52].
Як адзначана вышэй, адной з асноўных асаблівасьцяў зьяўляецца розьніца ў вымаўленьні тых ці іншых гукаў. Ніжэй адлюстроўваецца розьніца ў рэалізацыі гэтых гукаў у дыялектах тых ці іншых мясцовасьцяў (пяць зь іх запісаныя арабскай пісьмовасьцю, два — лацініцай. Транскрыпцыя падаецца паводле IPA).
| Дыялект | Мясцовасьць | ښ | ږ | څ | ځ | ژ | Ā | U |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паўднёвы | поўдзень Аўганістану, таксама Кандагар | [ʂ] | [ʐ] | [t͡s] | [d͡z] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Паўднёва-ўсходні | поўдзень правінцыі Бэлуджыстан, таксама Квэта | [ʃ] | [ʒ] | [t͡s] | [d͡z] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Ванэцы | Гарнай, Сынджаві | [ʃ] | [ʒ] | [t͡s, t͡ʃ] | [d͡z, d͡ʒ] | [ʒ, z] | [ɑ] | [u] |
| Марвацкі | Лакі-Марват | [ʃ] | [ʒ] | [t͡ʃ] | [d͡ʒ] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Хатацкі | Карак | [ʃ] | [ʒ] | [t͡s] | [z] | [ʒ] | [o] | [u] |
| Банучы | Бану | [ʃ] | [ʒ] | [s] | [z] | [ʒ] | [o] | [i] |
| Вазырвола | Вазырыстан | [ɕ, ʃ] | [ʑ, ʒ] | [t͡s] | [z] | [ʑ, ʒ] | [o, u] | [i] |
| Тані | Тані, паўднёвы Хост | [ç] | [ɡ] | [s] | [z] | [ʒ] | [o] | [i] |
| Хосцкі | паўночны і паўднёвы Хост | [ç] | [ɡ] | [t͡s] | [t͡s] | [ʒ] | [o] | [u] |
| Задран | Задран, усходні Лоя-Пактыя | [ç] | [ʝ] | [t͡s] | [d͡z] | [ʒ] | [o] | [u, i] |
| Афрыдыйскі | Хайбэр | [x] | [ɡ] | [t͡s] | [z] | [d͡ʒ] | [o] | [u] |
| Бангаш-Туры | Курам, Гангу, Аракзай, Кагат | [x] | [ɡ] | [t͡s] | [z] | [d͡ʒ] | [ɒ] | [u] |
| Паўночназаходні | Газьні, Лагар | [ç] | [ɡ] | [t͡s] | [d͡z] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Вардацкі | поўдзень правінцыі Вардак | [ç] | [ʝ] | [t͡s] | [d͡z] | [ʒ] | [ɒ] | [u] |
| Цэнтральны | цэнтральны Гільзай | [ç] | [ʝ] | [t͡s] | [z] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Паўночны | усход і паўночны ўсход Аўганістану | [x] | [ɡ] | [t͡s] | [z] | [ʒ] | [ɑ] | [u] |
| Паўночна-ўсходні | цэнтар, поўнач Хайбэр-Пахтунхвы, поўнач FATA | [x] | [ɡ] | [s] | [z] | [d͡ʒ] | [ɑ] | [u] |
У табліцы ніжэй адлюстроўваюцца прыклады некаторых дыялектных адрозьненьняў паміж дыялектамі тых ці іншых рэгіёнаў.
| Пераклад | Кандагар | Квэта | Гарнай[51] | Бану | Мірамшан | Тані | Тыра-Майдан | Майдан-Шар | Кабул | Пэшавар | Пісьмова |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Пушту | Paṣ̌to | Pašto | Pašto | Pāštē | Pāštē | Pāx̌tē | Pāxto | Pax̌to | Pəxto | Puxto | پښتو |
| Чатыры | tsalor | tsalor | čalər/tsaler | sālēr | tsālwēr | tsālēr | tsālwor | tsalor | tsalor | salor | څلور، څلېر |
| Шэсьць | špaẓ̌ | špaž | špož | špēž | špēž | špēg | špēg | špaγ̌ | špag | špag | شپږ |
| Як | tsənga | tsənga | tsona | sərāng | tsərāng | tsərgē | tsərāng | tsənga | tsənga | singa | څنګه |
| Мы | muẓ̌ | muž | moš | miž | miž | mig | mu | muγ̌ | mung | mung | موږ , مونږ |
| Мой, маё, мая | zmā | zmā | mā eghē | ēmo | ēmo | ēmo | ēmo | zmâ | zəmā | zamā | زما، ما اغې |
| Твой, тваё, твая | stā | stā | tāgha | ēto | ēto | ēto | ēto | stâ | stā | stā | ستا، تاغه، اېتو |
| Хлопчык | halək | halək | waṛīz, čorī | wēṛkā | wēṛkai | wēṛkai | wēṛkai | halək | halək | halək | حلک، وړیز، چوري، وېړکی |
| Дзяўчынка, дзяўчына | nǰiləi | nǰiləi | čuwara | wēṛkyē | ǰəlkiyē | ǰəlkiyē | wēṛkyē | ǰiləi | ǰinəi | ǰinē | نجلۍ، چواره، وېړکیې، ژلکیې، ژیلۍ |
| Нага | pṣ̌a | pša | špa, ghədəi | pšā | pšā | px̌ā | pxā | px̌a | pxa | xpa | پښا، غدۍ |
| Сонца | lmar | lmar | mērə | myērə stərgā | ghormə stərgā | myērə stərgā | myērə stərgā | lmar | nmar | nwar | لمر، مېره سترګا، غورمه سترګا، نیېره سترګا، نوار |
| Хто | tsok | tsok | čok | sēk | tsēk | tsēk | tsok | tsok | tsok | sok | څوک، چوک |
| Шмат | ḍēr, zyāt | ḍēr, zyāt | tsaṭ | pirā, zyot | rəṭ, zyot | rəṭ, zyot | ḍēr, zyot | ḍēr, zyât | ḍēr, zyāt | ḍēr, zyāt | ډېر، زیات، څت، پیرا، رټ |
| Маленькі | ləẓ̌ | ləž | ləž | ləški | ləški | ləg | ləg | ləγ̌ | ləg | ləg | لېږ، لېشکي |
| Піць | čṣ̌əl | čšəl | ghwətəl | čšəl | čšəl | tsəx̌əl | tsəxəl | tsəx̌əl | tskəl | skəl | چښل، غوتل، څخل، څکل |
| Яйка | hagəi | hagəi | hoya | yēya | yēya | yēya | woya | hagəi | hagəi/hā | hagē/hā | حګۍ، حویه، یېیه، وویه، حا، حګې |
| Так | wo | wo | wo | ēh | ēh | ēh | ēh | wo | wo | ao | وو، اېه، او، هو |
| Ёсьць | yəm | yəm | ī | yə | yə | yəm | yəm | yəm | yəm | yəm | یم، اي، یه |
| Іду | dzəm | dzəm | drimī | sə, drimə | tsə, drimə | tsəm, driməm | tsəm, druməm | dzəm, druməm | zəm | zəm | ځم |
| Мова | žəba | žəba | zbə | žəbā | žəbā | žəbā | ǰəba | žəba | žəba | ǰəba | ژبه، ژبا |
| Дом | kor | kor | kor | kēr | kēr | kēr | kolə | kor | kor | kor | کور، کېر، کولې |
| Бацька (паважліва) | plār | plār | piyār | plor | plor | plor | plor | plâr | plār | plār | پلار, پيار |
Разьвіцьцё літаратуры
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У пуштунамоўным насельніцтве здаўна склаліся традыцыі вуснае творчасьці, у тым ліку прыказак, апавяданьняў і вершаў. Рост пісьмовай літаратурнай традыцыі адзначаўся ў XVII ст. (гл. вышэй).
Першым навучальным тэкстам на мове пушту сталі «Ўводзіны ў аўганскую (пушту) мову» аўтарства Піра Магамада Какера, у 1805 годзе выйшла першая граматыка з апісаньнем пуштунскіх дзеясловаў пад назваю «Загартоўка сваіх прагненьняў», праз тры гады Навабулом Яр Ханам была выдадзеная праца па пуштунскай лексыцы «Цуды мовы».
Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Nationalencyklopedin (шв.) — 1999.
- ^ а б G. Morgenstierne. AFGHANISTAN vi. Paṧto (анг.) Encyclopaedia Iranica Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ а б Артыкулы 16 і 20 часткі 1 (анг.) Канстытуцыя Аўганістану Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Population by Mother Tongue (анг.) Population Census Organization, Government of Pakistan Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Sebeok, Thomas Albert Current Trends in Linguistics: Index. — Walter de Gruyter, 1976. — 705 с.
- ^ а б Henderson, Michael The Phonology of Pashto. — University of Wisconnsin Madisson.
- ^ а б Henderson, Michael Four Variaties of Pashto. — Journal of the American Oriental Society, 1983.
- ^ а б Darmesteter, James Chants populaires des Afghans. — Paris: 1890.
- ^ а б Nicholas Sims-Williams Eastern Iranian languages. — Encyclopaedia Iranica, Online Edition, 2010.
- ^ Banting, Erinn Afghanistan: The land. — Crabtree Publishing Company, 2003. — С. 4. — ISBN 0-7787-9335-4
- ^ Paul M. Lewis Pashto Family Tree. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
- ^ а б в г Penzl, Herbert; Ismail Sloan A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. — Ishi Press International, 2009. — С. 210. — ISBN 0-923891-72-2
- ^ Paul M. Lewis Pashto, Northern. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
- ^ Pashto. Omniglot.com.
- ^ Thomson, Gale 2 // Countries of the World & Their Leaders Yearbook 08. — European Union: Indo-European Association, 2007. — С. 84. — ISBN 0-7876-8108-3
- ^ а б Pashto language. Encyclopædia Britannica. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Languages: Afghanistan The World Factbook. Central Intelligence Agency. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Brown, Keith; Sarah Ogilvie Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevie, 2009. — С. 845. — ISBN 0-08-087774-5
- ^ University of California, Los Angeles Pashto. UCLA International Institute: Center for World Languages. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Ch. M. Kieffer AFGHANISTAN v. Languages. — Encyclopædia Iranica.
- ^ Columnists, The Pakhtun in Karachi Time Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ а б Report: Demographic divide by Zia Ur Rehman
- ^ Walter R Lawrence [1]. — Provincial Series. — Imperial Gazetteer of India. — С. 36-37.
- ^ Phonemic Inventory of Pashto, CRULP
- ^ а б Languages of United Arab Emirates SIL International. Ethnologue: Languages of the World. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Перепись населения Республики Беларусь 2009 года (рас.). Белстат (2009). Праверана 12 лістапада 2013 г.
- ^ Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan. 1911 – 1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlin, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4 [2]
- ^ а б в Tariq Rahman. Pashto Language & Identity Formation in Pakistan. Contemporary South Asia, July 1995, Vol 4, Issue 2, p151-20.
- ^ Lorenz, Manfred. Die Herausbildung moderner iranischer Literatursprachen. In: Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, Vol. 36. Akademie der Wissenschaften der DDR. Akademie Verlag, Berlin: 1983. P. 184ff.
- ^ а б Hussain, Rizwan Pakistan and the emergence of Islamic militancy in Afghanistan. — Burlington, Ashgate, 2005. — С. 63.
- ^ István Fodor, Claude Hagège. Reform of Languages. Buske, 1983. P. 105ff.
- ^ Campbell, George L.: Concise compendium of the world's languages. London: Routledge 1999.
- ^ Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131 – 141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
- ^ Spooner, Bryan: "Are we teaching Persian?". In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
- ^ Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845 – 848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.
- ^ Morgenstierne, Georg AFGHANISTAN vi. Paṧto. — Encyclopaedia Iranica. — 1983.
- ^ Comrie, Bernard The World's Major Languages. — Oxford University Press, 1990. — С. 549.
- ^ Translated by George Rawlinson The History of Herodotus Chapter 7 (анг.) The History Files. 440 BC Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Nath, Samir Dictionary of Vedanta. — Sarup & Sons, 2002. — С. 273. — ISBN 81-7890-056-4
- ^ Abdul Hai Habibi (1969) Afghan and Afghanistan alamahabibi.com Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ History of Afghanistan Encyclopædia Britannica Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Noelle-Karimi, Christine; Conrad J. Schetter, Reinhard Schlagintweit Afghanistan – a country without a state?. — University of Michigan, United States: IKO, 2002. — С. 18. — ISBN 3-88939-628-3
- ^ John Leyden, Esq., M.D. and William Erskine, Esq., ed. (1921) Events Of The Year 910 (1525) (анг.) Memoirs of Babur. Packard Humanities Institute. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Emeneau, M. B. (1962) "Bilingualism and Structural Borrowing" Proceedings of the American Philosophical Society 106(5): pp. 430–442, p. 441
- ^ Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
- ^ Vladimir Kushev. (1997) Areal Lexical Contacts of the Afghan (Pashto) Language (Based on the Texts of the XVI-XVIII Centuries) (анг.) Iran and the Caucasus. Brill. Праверана 3 лістапада 2013 г.
- ^ Census of India, 1931, Volume 17, Part 2. — Times of India, 1937.
- ^ а б D. N. MacKenzie, "A Standard Pashto", Khyber.org
- ^ Напрыклад, паводле SIL: Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Language Family Trees. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ^ Herbert Penzl. "Orthography and Phonemes in Pashto (Afghan)". Journal of the American Oriental Society, Vol. 74, No. 2. (Apr. - Jun., 1954), pp. 74-81.
- ^ а б Hallberg, Daniel G. 1992. Pashto, Waneci, Ormuri. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4.
- ^ Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Schmidt, Rüdiger (ed.) (1989). Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden: Reichert. ISBN 3-88226-413-6.
- Gusain, Lakhan (2008?) A Grammar of Pashto. Ann Arbor, MI: Northside Publishers.
- Georg Morgenstierne (1926) Report on a Linguistic Mission to Afghanistan. Instituttet for Sammenlignende Kulturforskning, Serie C I-2. Oslo. ISBN 0-923891-09-9
- Daniel G. Hallberg (1992) Pashto, Waneci, Ormuri (Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4). National Institute of Pakistani Studies, 176 pp. ISBN 969-8023-14-3.
- Herbert Penzl A Grammar of Pashto: A Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan, ISBN 0-923891-72-2
- Herbert Penzl A Reader of Pashto, ISBN 0-923891-71-4
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] |
Вікіпэдыя мае вэрсію мовай пушту |
- Ангельска-пушту слоўнік (анг.)
- Пушту і фармаваньне ідэнтычнасьці ў Пакістане (анг.)
- Some „Indic” features in Pashto. Michael M. T. Henderson, University of Wisconsin-Madison (анг.)
- A dictionary of the Puk'hto, Pus'hto, or language of the Afghans (анг.)
- A Standard Pashto :: Khyber.ORG (анг.)
- Пушту-ангельскі слоўнік (анг.)
- „Язык пушту”. Дворянков Н.А., Русско-пуштунский диалог (рас.)
- „Грамматика языка пушту (учебное пособие)”. Лебедев К.А., Русско-пуштунский диалог (рас.)
- „Пушту-русский словарь”. Асланов М.Г., Русско-пуштунский диалог (рас.)