Ірляндзкая мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Ірляндзкая мова
An Ghaeilge
Ужываецца ў Рэспубліцы Ірляндыя,
Вялікабрытаніі (Паўночная Ірляндыя)
Рэгіён востраў Ірляндыя
Колькасьць карыстальнікаў ня больш за 1,6 млн носьбітаў
Клясыфікацыя Індаэўрапейская сям'я
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Ірляндыі
Паўночнай Ірляндыі
Эўразьвязе
Рэгулюецца Радай па ірляндзкай мове
(Bord na Gaeilge)
Статус: 3 шырэйшая камунікацыя[d][1]
Пісьмо лацінскае пісьмо, агамічнае пісьмо[2] і Latin, Gaelic type[d]
Коды мовы
ISO 639-1 ga
ISO 639-2(Б) gle
ISO 639-2(Т) gle
ISO 639-3 gle

Ірля́ндзкая мо́ва (па-ірляндзку: An Ghaeilge) — нацыянальная мова ірляндцаў, адна зь дзьвюх дзяржаўных моваў Ірляндыі (разам з ангельскай), таксама зьяўляецца афіцыйнай мовай у Паўночнай Ірляндыі (разам з ангельскай ды ольстэрска-шатляндзкай) і адной з 23 афіцыйных моваў Эўразьвязу. Ірляндзкая мова ўваходзіць у гайдэльскую падгрупу кельцкай групы індаэўрапейскай сям’і моваў.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Гісторыя ірляндзкай мовы

Гісторыя Ірляндзкае мовы пачалася з прыбыцьця кельцкамоўнага насельніцтва ў Ірляндыю. Дакладнай даты гэтае падзеі няма. Паводле розных меркаваньняў, існуюць вэрсіі ад 2000 гадоў да н. э. і да апошніх стагодзьдзяў да н. э.

Гэтак званы «прымітыўны» (альбо яшчэ таксама «архаічны»[3], па-ірляндзку: Gaeilge Ársa) пэрыяд разьвіцьця зьяўляецца найстарэйшай вядомай формай ірляндзкае мовы. Вядомыя толькі фрагмэнты, галоўным чынам, уласныя імёны, якія былі напісаныя на каменьні агамічным пісьмом.

У пачатку нашай эры, калі пачынаецца старажытнаірляндзкі пэрыяд, некаторыя з прадстаўнікоў гайдэльскіх плямёнаў мігруюць на паўднёвы захад Шатляндыі, засноўваючы ў новым рэгіёне гэльскае каралеўства Дал Рыяда. Старажытнаірляндзкія гаворкі гэтых перасяленцаў цягам некалькіх стагодзьдзяў леглі ў аснову гэльскай шатляндзкай мовы, якая потым пашырылася па ўсёй Шатляндыі. Нават пасьля фактычнага падзелу старажытнаірляндзкай мовы на ірляндзкую й шатляндзкую мовы абодва народы некаторы час выкарыстоўвалі г.зв. клясычную гэльскую мову — агульную пісьмовую мову, якая, аднак, у наступным была забытая. З гэтае прычыны ў дзьвюх краінах разьвіліся ўласныя пісьмовыя моўныя нормы.

У сярэдзіне ХХ ст. была ажыцьцяўленая рэформа артаграфіі ірляндзкай мовы, пасьля якой з мовы былі прыбраныя некаторыя дыграфы, што ня мелі вымаўленьня. Для параўнаньня, у гэльскай шатляндзкай мове стары правапіс захаваўся, а ў мэнскай мове, іншае мове-нашчадку старажытнаірляндзкай мовы, выкарыстоўваецца правапіс, блізкі да ангельскага. Нягледзячы на рэформы сярэдзіны ХХ ст. асноўныя прынцыпы артаграфіі ірляндзкай і гэльскай мовы застаюцца аднолькавымі.

Дыялекты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гістарычна ірляндзкая мова мела чатыры дыялекты: конахцкі (захад), манстэрскі (поўдзень), ольстэрскі (поўнач), і лэнстэрскі (усход). У сваю чаргу, кожны зь іх падзяляецца на паддыялекты. У Канадзе, у прыватнасьці на паўвостраве Авалон востраву Ньюфаўндлэнд таксама ёсьць зьнешні, мясцовы дыялект ірляндзкае мовы. Усе чатыры асноўныя дыялекты ірляндзкае мовы маюць вялікую ступень адрозьненьняў адзін ад аднаго. У літаратурны стандарт збольшага пакладзены дыялект Конахту (захад востраву), які ў сваім родзе зьяўляецца пераходным між дыялектамі поўначы й поўдня Ірляндыі. Дыялекты поўначы Ірляндыі сваімі рысамі набліжаюцца да гэльскай шатляндзкай мовы, а гаворкі некаторых астравоў на поўнач ад Ірляндыі могуць быць аднесеныя да ірляндзкай мовы толькі фармальна, паколькі структурна зьяўляюцца пераходнымі між ірляндзкай і гэльскай мовамі.

Тэрыторыі, дзе ірляндзкамоўнае насельніцтва складае большасьць насельніцтва або прынамсі прыкметную частку ад насельніцтва, вядомыя яг гэлтахты (Gaeltacht). Гэлтахты не зьяўляюцца адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі Рэспублікі Ірляндыі, але афіцыйна ўлічваюцца ўрадам краіны як ірляндзкамоўныя тэрыторыі. Паняцьце гэлтахтаў было ўведзена ў афіцыйнае абарачэньне па атрыманьні Ірляндыяй статусу дамініёну (шырокай аўтаноміі) ад Вялікабрытаніі ў пачатку ХХ ст. і ўводзілася з мэтаю канцэнтрацыі мераў па захаваньні мовы менавіта ў рэгіёнах найбольшага распаўсюджаньня мовы. З тых часоў межы й колькасьць гэлтахтаў некалькі разоў пераглядаліся з прычыны скарачэньня колькасьці носьбітаў мовы, якое працягваецца нягледзячы на істотныя меры падтрымкі мовы. У гэлтахтах, як правіла, засяроджаныя ірляндзкамоўныя школы, указальнікі складаюцца выключна на ірляндзкай мове.

Конахцкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Конахцкі дыялект

Дыялект гэлтахтаў на захадзе востраву. У асноўным пакладзены ў літаратурную ірляндзкую мову.

Манстэрскі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Манстэрскі дыялект

На гэтым дыялекце гавораць пераважна ў гэлтахтах Кэры (па-ірляндзку: Contae Chiarraí), Рынг (па-ірляндзку: An Rinn) каля Дангарвану (па-ірляндзку: Dún Garbháin) ва Ўотэрфардзе (па-ірляндзку: Contae Phort Láirge) і Мускэры (па-ірляндзку: Múscraí), таксама на востраве «Чыстага Мысу» (па-ірляндзку: Oileán Chléire) ў заходняй частцы графства Корк (Contae Chorcaí). Найважнейшы падзел унутры дыялекту — розьніца паміж гаворкай графства Ўотэрфард і ўсімі астатнімі.

Ольстэрскі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Ольстэрскі дыялект

Дыялект поўначы востраву, гістарычнага рэгіёну ОльстэрПаўночнай Ірляндыі (частка Вялікабрытаніі) і некаторых графстваў пры мяжы Рэспублікі Ірляндыя з гэтым рэгіёнам. У ірляндзкай частцы Ольстэру знаходзяцца найшматлікія й найбольшыя гэлтахты — такім чынам, адны з самых трывалых пазыцыяў мовы прыпадаюць на гэты дыялект.

Лэнстэрскі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Усходнія, лэнстэрскія гаворкі вымерлі ў ХХ ст. Але ірлядзкай камісіяй па фальклёры было зроблена шмат запісаў гэтага дыялекту.

Статус[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ірляндзкая — адзіная мова кельцкае групы, якая мае афіцыйны статус ў Эўразьвязе.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Галоўныя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Граматыка і вымаўленьне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слоўнікі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]