Ёнас Басанавічус

Ёнас Басанавічус
	Ёнас Басанавічус
Дата нараджэньня	23 лістапада 1851
Месца нараджэньня	Ажкабалей[d], Мар’ямпальскі павет[d], Сувальская губэрня, Царства Польскае, Расейская імпэрыя;
Дата сьмерці	16 лютага 1927[…] (75 гадоў)
Месца сьмерці	Вільня, Віленскае ваяводзтва, Польская Рэспубліка;
Месца пахаваньня	Могілкі Росы;
Месца вучобы	Першы Маскоўскі дзяржаўны мэдычны ўнівэрсытэт імя Сечанава[d]; Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт[d]; Мар’ямпальская гімназія[d];
Занятак	мовазнавец, гісторык, пісьменьнік, журналіст, палітык, лекар, фальклярыст, этнограф
Навуковая сфэра	гістарыяграфія, мэдыцына, літоўская літаратура[d] і этнаграфія
Месца працы	Аўшра;
Сябра ў	Балгарская акадэмія навук[d]
Навуковая ступень	доктарская ступень[d]
Узнагароды	ганаровы доктар Унівэрсытэту Вітаўта Вялікага[d]
Подпіс
	Ёнас Басанавічус у Вікісховішчы

Ёнас Басана́вічус (па-летувіску: Jonas Basanavičius; нар. 23 лістапада 1851 г. у Ажкабале(lt), пам. 16 лютага 1927 г. у Вільні, пахаваны на могілках Росы) — летувіскі грамадзкі дзеяч, першы рэдактар газэты «Аўшра», адзін з найвядомейшых змагароў за адраджэньне й незалежнасьць летувіскага народа, навуковец, лекар.

Біяграфія

Сям’я

Ёнас Басанавічус нарадзіўся ў 1851 годзе ў сям’і заможных сялян. Калі Ёнас падрос, бацькі пачалі клапаціцца пра яго адукацыю, спачатку Ёнас навучаўся ў вясковага настаўніка — дарэктара(lt)^[a], пазьней ён быў прыняты ў Лукшаскую пачатковую школу(lt). Правучыўшыся там толькі першы сэмэстар, ён паспрабаваў паступіць у мар’ямпальскую гарадзкую вучэльню. Аднак іспытаў не здаў і заставаўся яшчэ на год вучыцца ў Лукшыцкай пачатковай школе. У 1868 годзе быў прыняты ў чатырохклясную гарадзкую вучэльню ў Мар’ямпалі. У 1873 годзе пасьля заканчэньня чатырох клясаў Мар’ямпальскай вучэльні, Ёнас Басанавічус супраць волі бацькоў, якія настойвалі, каб той працягнуў навучаньне ў Сейнах на ксяндза(lt), паехаў працягваць вучобу ў Маскву.

Маскоўскі ўнівэрсытэт

У 1873 г. паступіў на гістарычна-філялягічны факультэт Маскоўскага ўнівэрсытэта, але ўжо ў 1874 г. восеньню, атрымаўшы навуковую стыпэндыю, перавёўся на мэдычны факультэт. 11 чэрвеня 1879 скончыў унівэрсытэт і атрымаў права на практыку лекара.

Культурна-палітычную дзейнасьць пачаў яшчэ ў час навучаньня ў Маскоўскім унівэрсытэце. Дасьледаваў гісторыю Летувы, летувіскую культуру, мову, зьбіраў фальклёр, клапаціўся пра народную асьвету, агітаваў за скасаваньне забароны на летувіскі друк. У 1874 г. падрыхтаваў лемантар на летувіскай мове, але не атрымаў дазволу на яго друк.

Жыцьцё ў Баўгарыі і Чэхіі

Па дамоўленасьці з баўгарскім урадам у студзені 1880 выехаў у Баўгарыю. У 1879—1882 быў дырэктарам шпіталя й лекарам у Лом-Паланцы (Мантанская вобласьць). Маючы сталую працу, ён працягваў займацца летувіскай справай: пісаў артыкулы для летувіскіх ґазэт — «Lіetuvіška ceіtunga(lt)» і «Naują Keleivį». Прабыўшы ў Баўгарыі да 1882 г., ён пакінуў Лом-Паланку і ненадоўга вярнуўся ў Летуву, дзе ініцыяваў выданьне ґазэты «Аўшра» (па-беларуску: Золак, сьвітаньне), пасьля чаго пераехаў у Прагу, дзе працягную навучаньне на лекара.

Са сьнежня 1882 г. па люты 1884 г. жыў ў Празе, дзе зь некалькімі супрацоўнікамі падрыхтаваў да друку першы нумар «Аўшра». У Празе ён арганізаваў выданьне першага нумару летувіскай ґазэты, які выйшаў у 1883 г. у Рагніце. У ім ён напісаў і знакамітую прамову да гэтага нумара — Маніфэст адраджэньня летувіскага народа. Аўшра пісала, што народ жыве да таго часу, пакуль жывая ягоная мова. У першым нумары выданьня выкарыстаў лацінскі эпіграф: Homines historiarum ignorari sunt pueri (Людзі, якія ня ведаюць гісторыі, застаюцца дзяцьмі). Пазьней Басанавічус зьмяніў летувіскі правапіс: на старонках рэдагаванай ім ґазэты ён замяніў польскія «sz» і «cz» чэскімі «š» i «č».

Адначасова ў легальным расейскім друку ён даводзіў непатрэбнасьць летувіскай забароны друку да расейскай улады, накіраваў імпэратару пэтыцыю, у якой прасіў легалізаваць часопіс «Аўшра».

Таксама ў Празе ён пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай, чэскай немкай Габрыеляй Элеанорай Мол. Яны пажаніліся 15 красавіка 1884 г. у Вене.

Праз фінансавыя праблемы Басанавічус быў вымушаны вярнуцца ў Баўгарыю. Спачатку ён быў прызначаны ў мястэчка Елена(en), адкуль яго пазьней перавялі назад у Лому. Аднак другі пэрыяд яго жыцьця ў Ломе быў не такім шчасьлівым: на Басанавічуса напалі, у яго двойчы стрэлілі, але раненьні не былі сьмяротнымі. Прычыны гэтага здарэньня засталіся нераскрытымі. Мяркуецца, што матывы замаху былі палітычныя.

У 1889 жонка Ё. Басанавічуса Элеанора памерла ад сухотаў. Гэтая страта яшчэ больш пагоршыла й без таго паслабленае здароўе Басанавічуса. Пасьля сьмерці Элеаноры, Басанавічус у 1892 пераехаў у горад Варна. Там, нягледзячы на хваробу, вывучаў матэрыялы архіваў і бібліятэк, шукаў зьвесткі пра мінулае Летувы.

У 1891 г. прыняў баўгарскае грамадзянства^[8], і з 1893 працаваў прыдворным лекарам баўгарскага князя Фэрдынанда(en).

Дзейнасьць у Летуве

Пачатак у 1904 годзе расейска-японскай вайны даў магчымасьць Басанавічусу вярнуцца на Радзіму. 31 ліпеня 1905 г. ён па Нёмане прыбыў у Коўна, а на наступны дзень паехаў у Вільню. Знаходзячыся ў Вільні, ён неўзабаве пазнаёміўся са шматлікімі летувіскімі інтэлектуаламі.

Намаганьнямі Ёнаса Басанавічуса былі арганізаваны археалягічныя раскопкі ў розных месцах Літвы, аказваўся супраціў спробе расейскіх чыноўнікаў выкарыстаць замкавую вежу Гедыміна як частку гарадзкога водаправода. Пры падрыхтоўцы ў 1905 Вялікага Віленскага Сойму(lt), Ёнас Басанавічус узначаліў яго арганізацыйны камітэт.

25 верасьня 1907 Ёнас Басанавічус заснаваў Летувіскае навуковае таварыства(lt), якім кіраваў да 1927, рэдагаваў выданьне таварыства часопіс «Lietuvių tauta(lt)» (па-беларуску: Летувіскі народ). У 1911 стаў адным з заснавальнікаў акцыянэрнага таварыства «Vilija». Улетку 1913 году Ёнас Басанавічус і Мартынас Ічас(lt) на некалькі месяцаў выехалі ў Амэрыку, выступаючы там зь лекцыямі, зьбіралі ахвяраваньні на будаўніцтва Народнага дому.

18 верасьня-22 верасьня 1917 году ў Вільні адбывалася канфэрэнцыя прадстаўнікоў летувіскага народу, на якой была абрана Летувіская Тарыба. 16 лютага 1918 зьдзейсьнілася доўгачаканая мара Ёнаса Басанавічуса — 20 сябраў Тарыбы Летувы пад яго старшынствам абвясьцілі незалежнасьць Летувы. Ёнас Басанавічус першым падпісаў Акт аб незалежнасьці.

Пасьля «Бунту Жалігоўскага(pl)» Вільня ў 1922 годзе ўвайшла ў склад міжваеннай Польшчы. Нягледзячы на гэта й на разрыў дыяпляматычны адносінаў Польшчы й Летувы, Ёнас Басанавічус застаўся жыць у Вільні. У 1924 годзе ён стаў ганаровым сябрам Нацыянальнай летувіскай студэнцкай арганізацыі «Neo-Lithuania(lt)». 16 лютага 1927, калі ўся Летува радасна сьвяткавала дзявятую гадавіну незалежнасьці Летувы, а 18-й гадзіне 50 хвілін Ёнас Басанавічус памёр. У Летуве была аб’яўлена 5-дзённая жалоба. Пахаваньне адбылося 21 лютага ў Вільні, на пахаваньне польскімі ўладамі была запрошана дэлегацыя зь Летувы^[9]. Ёнас Басанавічус быў пахаваны на могілках Росы.

Навуковая і публітыстычная дзейнасьць

Напісаў каля 40 дасьледаваньняў па гісторыі, археалёгіі, гісторыі культуры, этнаграфіі, фальклярыстыцы, лінгвістыцы, медыцыне, каля 140 разнастайных артыкулаў. Складаў і выдаваў зборнікі фальклёру. Ё. Басанавічус таксама арганізаваў Летувіскае навуковае таварыства.^[10]

Друкаваўся з 1885 г. Публікаваў працы й артыкулы, прысьвечаныя гісторыі летувісаў, археалёгіі, этнаграфіі, гісторыі культуры, асобным галінам мовазнаўства, летувіскаму фальклёру. Выдаваў матэрыялы да біяграфій летувіскіх пісьменьнікаў, іх успаміны, эпісталярную спадчыну, а таксама зборнікі летувіскага фальклёра.

Працаваў у шматлікіх летувіскіх пэрыядычных выданьнях (Vіlnіaus žіnіos, «Вільціс» і інш.), таксама ў балгарскіх ґазэтах і летувіскай ґазэце на польскай мове «Lіtwa», у расейскіх і нямецкіх навуковых выданьнях. Карыстаўся псэўданімамі й крыптанімамі A. B., Bassianis, Birsztonas, J. Sapalius і інш.

Ушанаваньне памяці

За заслугі перад Летувай Ё. Басанавічусу пры жыцьці была прызначана дзяржаўная пэнсыя. Ковенскі Унівэрсытэт Вітаўта Вялікага абраў яго сваім ганаровым сябрам і прафэсарам. Пасьля сьмерці Басанавічуса, Ковенскі вайсковы шпіталь, дзе ён лячыўся, быў названы яго імем. Шматлікія гарады ўвекавечылі яго памяць помнікамі й бюстамі, зьявіліся вуліцы, плошчы, паркі й розныя грамадзкія будынкі, названыя імем Ёнаса Басанавічуса. Першы помнік Ё. Басанавічусу быў усталяваны ў 1923 г. у садзе Музэй Вітаўта Вялікага(lt). У адкрыцьці помніка (скульптар Юозас Зікарас(lt)) прымаў удзел сам «Патрыярх нацыі», як яшчэ пры жыцьці ўвекавечылі летувісы Ёнаса Басанавічуса. Пазьней яго выява была намалявана на купюры ў 50 літаў.

Са шматлікіх вуліцаў імя Ё. Басанавічуса найбольш вядомая ў Летуве знаходзіцца ў Паланзе, дзе ў пачатку вуліцы знаходзіцца помнік Ёнасу Басанавічусу (скульптар Ю. Зікарас).

Сядзіба-музэй Ёнаса Басанавічуса(lt) зь вялікім дубовым гаем знаходзіцца на малой радзіме Ёнаса Басанавічуса ў Ажкабале(lt).

Летувіская паштовая марка 1927 году
Срэбраная манэта Банку Летувы 5 літаў (1936)
Манэта 50 літаў Банку Летувы (2001)
Бюст Басанавічусу ў Паланзе
Бюст Ёнаса Басанавічуса ў Бірштанах, плошча Ё. Басанавічуса.
Бюст Ёнаса Басанавічуса ў садзе Вайсковага музэя Вітаўта вялікага ў Коўне
Помнік Ёнасу Басанавічусу ў старым горадзе Вільні перад будынкам філярмоніі.

Бібліяграфія

Lietuviškos pasakos, tautosakos rinkinys, 2 d., 1898—1902 m.
Ožkabalių dainos, 2 t., 1902 m.
Iš gyvenimo vėlių bei velnių, 1903 m.
Lietuviškos pasakos įvairios, 4 d., 1903—1905 m.
Lietuviškai-trakiškos studijos, 1898 m.
Levas lietuvių pasakose ir dainose, išleista 1919 m.
Apie trakų prygų tautystę ir jų atsikėlimą Lietuvon, 1921 m.
Iš lietuvių gyvenimo 1915—1917 m. po vokiečių jungu, 1919 m.
Rinktiniai raštai, 1970 m.

Перавыданьні твораў

Rinktiniai raštai («Выбраныя творы»). Vilnius: Vaga, 1970.

Ёгас Басанавічус у мастацкай літаратуры

У рамане Андрюса Тапінаса(lt) «Гадзіна ваўка(lt)» Ёнас Басанавічус прадстаўлены ў якасьці загадніка катэдры альхіміі Вольнага Віленскага ўнівэрсытэта.

Заўвагі

^ Дарэктар (па-летувіску: Daraktorіus) — настаўнік нелегальнай летувіскай школы ў Летуве ў 1864-1904 гг., якая ўтрымлівалася за кошт сялянаў. Дзейнасьць школаў і дырэктараў была забаронена, дарэктары перасьледаваліся расейскімі ўладамі. Дарэктары вучылі чытаць і пісаць на роднай летувіскай мове, асновам рэлігіі, арытмэтыцы, часам таксама геаграфіі й гісторыі. Паводле падліках гісторыкаў дзейнічала каля 4800 дарэктараў^[7].

Крыніцы

^ ^а ^б Jonas Basanavicius // Encyclopædia Britannica (анг.)
^ Jonas Basanavičius // Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (харв.) — 2009.
^ ^а ^б Басанавичюс Йонас // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
^ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/54659/Jonas-Basanavicius
^ ^а ^б ^в ^г Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі
^ Deutsche Nationalbibliothek Record #119344912 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
^ Daraktorіus
^ Algirdas Banevičius. 111 Lietuvos valstybės 1918—1940 politikos veikėjų: enciklopedinis žinynas. Vilnius: Knyga, 1991, 40 p. ISBN 5-89942-585-7.
^ II Rzeczpospolita i Litwa. Trudne sąsiedztwo
^ Žurnalistikos enciklopedija. — Vilnius: Pradai, 1997. — 58-59 psl.

Вонкавыя спасылкі

[8] Дарэктар (па-летувіску: Daraktorіus) — настаўнік нелегальнай летувіскай школы ў Летуве ў 1864-1904 гг., якая ўтрымлівалася за кошт сялянаў. Дзейнасьць школаў і дырэктараў была забаронена, дарэктары перасьледаваліся расейскімі ўладамі. Дарэктары вучылі чытаць і пісаць на роднай летувіскай мове, асновам рэлігіі, арытмэтыцы, часам таксама геаграфіі й гісторыі. Паводле падліках гісторыкаў дзейнічала каля 4800 дарэктараў^[7].

[_1374d9f7764cd6c5-1] а ^б Jonas Basanavicius // Encyclopædia Britannica (анг.)

[_7e04551309e46278-2] Jonas Basanavičius // Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (харв.) — 2009.

[_0f9d87c3d1e2c09b-3] а ^б Басанавичюс Йонас // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.

[_d0c34df5f471c2f3-4] ttp://www.britannica.com/EBchecked/topic/54659/Jonas-Basanavicius

[_2cfee0ec59f710c9-5] а ^б ^в ^г Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі

[_a100afc196f1d2cd-6] Deutsche Nationalbibliothek Record #119344912 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.

[7] Daraktorіus

[9] Algirdas Banevičius. 111 Lietuvos valstybės 1918—1940 politikos veikėjų: enciklopedinis žinynas. Vilnius: Knyga, 1991, 40 p. ISBN 5-89942-585-7.

[10] II Rzeczpospolita i Litwa. Trudne sąsiedztwo

[11] Žurnalistikos enciklopedija. — Vilnius: Pradai, 1997. — 58-59 psl.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[a]

[8]

[9]

[10]

[7]