Іван Цьвікевіч

Іван Цьвікевіч
	Іван Цьвікевіч
Род дзейнасьці	мэдык, грамадзкі і навуковы дзеяч, публіцыст
Дата нараджэньня	лістапад 1891
Месца нараджэньня	Берасьце
Дата сьмерці	1 ліпеня 1938
Месца сьмерці	Усьць-Канск Алтайскага краю, Расея
Грамадзянства	Расейская імпэрыя, СССР
Месца вучобы	Варшаўскі ўнівэрсытэт;
Занятак	лекар, інтэлектуал
Месца працы	Інстытут беларускай культуры;
Бацька	Іван Цьвікевіч
Дадаткова	Выкарыстоўваў псэўданімы Іван Трызна, І. Яцьвяг
	Іван Цьвікевіч у Вікісховішчы

Іван Іванавіч Цьвікевіч (лістапад 1891, Берасьце — 1 ліпеня 1938^[2], Усьць-Канск Алтайскага краю) — мэдык, беларускі грамадзкі і навуковы дзеяч, публіцыст. Выкарыстоўваў псэўданімы Іван Трызна, І. Яцьвяг.

Біяграфія

Нарадзіўся ў лістападзе 1891 году ў Берасьці ў сям’і фэльчара Івана Цьвікевіча, які працаваў у чыгуначнай лякарні. Меў старэйшага брата Аляксандра Цьвікевіча, які стаў прэм’ер-міністрам БНР і якому быў заўсёды паплечнікам. Як і брат, вучыўся ў мужчынскай гімназіі ў Берасьці (цяпер у гэтым будынку адзін з карпусоў БрДУ імя А. Пушкіна). У 1914 скончыў мэдычны факультэт Варшаўскага ўнівэрсытэту.

Жывучы ў Маскве, доктар Іван Цьвікевіч разам з братам А. Цьвікевічам быў сярод кіраўнікоў мясцовай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады, актыўна працаваў у складзе Цэнтральнага беларускага бежанскага камітэту, які аб’ядноўваў беларускіх уцекачоў, што жылі ў розных кутках Расеі. Спрычыніўся да стварэньня ў Маскве Беларускай народнай грамады.

У 1917—1921 гг. мабілізаваны ў Чырвоную Армію, дзе служыў дывізіённым лекарам. У 1920 дывізія, у якой ён служыў, была інтэрнаваная ў Нямеччыне. У 1921—1923 гг. працаваў у Бэрліне ў савецкім пасольстве ў Нямеччыне, падтрымліваў кантакты з дзеячамі БНР. У 1924 годзе пераехаў у Менск. Зьяўляўся сябрам калегіі Наркамату аховы здароўя БССР, працаваў загадчыкам аддзелу ў Белдзяржвыдавецтве.

Навуковая дзейнасьць

Доктар Іван Цьвікевіч быў сярод тых, хто першым узяўся распрацоўваць беларускую мэдычную тэрміналёгію. Разам зь вядомымі дзеячамі БНР Вацлавам Ластоўскім і Клаўдзіем Дуж-Душэўскім Іван Цьвікевіч у 1923 годзе падрыхтаваў першы беларускамоўны падручнік у галіне мэдычных ведаў — «Фізыолёгія і анатомія чалавека» (перакладзены ім з расейскай), які прызначаўся для школ і які быў выдадзены Бюро па ўкладаньні і перакладах падручнікаў на беларускую мову пры Народным Сакратарыяце Асьветы БНР.

З 1924 г. ён узначальваў Мэдычную сэкцыю Інбелкульту (з 1928 г. — у складзе Інстытуту навуковай мовы Беларускай Акадэміі навук) і Тэрміналягічную камісію пры ёй. Плёнам працы камісіі пад яго кіраўніцтвам стала праца, выдадзеная ў 1926—1929 гг.,- «Nomina Anatomica Alborutenica — Анатамічныя назвы» (у 3-х тамах). Была распачатая таксама праца над фізіялягічнай і інфэкцыйнай тэрміналёгіямі, але яна не была скончана і засталася ў рукапісах.

Іван Цьвікевіч — аўтар гістарычнага нарысу «Канстантын Каліноўскі», які быў надрукаваны пад псеўданімам Іван Трызна ў часопісе ўраду БНР «Беларускі сьцяг» у 1922 г. Гэта была адна зь першых прац пра кіраўніка паўстаньня 1863 г. у Беларусі, у якой абгрунтоўвалася думка пра К. Каліноўскага як сьвядомага змагара за незалежнасьць беларускага народу. І аўтар першай беларускай навуковай публікацыяі пра Кастуся Каліноўскага ў часопісе Полымя № 2 (10) за 1924 год^[3]. Іван Цьвікевіч займаўся таксама перакладамі мастацкіх твораў на беларускую мову (Рабіндранат Тагор і інш.).

Арышт і пакараньні

У канцы 1929 падчас «чысткі» кіруючых органаў БССР ад нацдэмаў не пабаяўся на адкрытым сходзе ў Наркамаце асьветы выступіць у абарону першага старшыні ўраду БССР, беларускага пісьменьніка Зьмітра Жылуновіча. Гэтая мужная пазыцыя была кваліфікаваная сталіністамі як «чарговая вылазка беларускага нацыянал-дэмакратызму» і ў хуткім часе адгукнулася рэпрэсіямі супраць яго самога.

Доктар Іван Цьвікевіч быў арыштаваны 18 ліпеня 1930 па сфабрыкаванай справе «Саюзу вызваленьня Беларусі». Асуджаны 10 красавіка 1931 году на 5 гадоў лягераў. Пакараньне адбываў у Нарыме, зьяўляўся начальнікам санчасьці Нарымлага. Затым пасяліўся ў горадзе Усьць-Канск Алтайскага краю, дзе працаваў лекарам у раённай бальніцы. 3 чэрвеня 1937 году Галоўная ўправа ў справах літаратуры і выдавецтваў Беларускай ССР (Галоўліт БССР) выдала Загад № 33 «Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь бібліятэк грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю». Паводле Загаду № 33, які «не падлягае абвяшчэньню», «усе кнігі» Івана Цьвікевіча прадугледжвалася «спальваць»^[4]. Паўторна арыштаваны 5 сакавіка 1938 году і 1 ліпеня 1938 году прыгавораны да расстрэлу Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР. Рэабілітаваны судовай калегіяй па крымінальных справах Вярхоўнага суда БССР 19 верасьня 1960 году.

Бібліяграфія

Ів. Яцьвяг. Пасьля Генуі. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 2—3. красавік—травень. — С. 25—27.
І. Яцьвяг. Заданьня народнай нарады. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 6—10.
Іван Трызна. Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс). / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 10—19.
І. Цьвікевіч. За рубяжом. // Маладняк : часопіс. — 1924. — № 1-2 (2-3). — С. 109—113.
Ів. Цьвікевіч. «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці). / А. Сянькевіч // «Полымя : літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс» : часопіс. — Менск: Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь», 1924. — № 2 (10). — С. 1—18.
Ів. Цьвікевіч. «Беларуская кніга к 10-лецьцю Кастрычніцкай рэвалюцыі». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1927. — № 7. — С. 207–214.
Цьвікевіч Іван. «Трэцяя ўсебеларуская мастацкая выстаўка». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1929. — № 2. — С. 197–214.
Цьвікевіч І. «Праблема беларускае дзіцячае кнігі». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1929. — № 4. — С. 166–180.
Ів. Цьвікевіч. Пяць год культурнае працы. (Да 5-гадовага юбілею Белдзяржвыдавецтва). // Маладняк : часопіс. — 1929. — № 9. — С. 127—140.
Ів. Цьвікевіч. Стварым савецкую дзіцячую кніжку. // Маладняк : часопіс. — 1930. — № 1. — С. 120—128.
Ів. Цьвікевіч. «На баявым вучастку культурнага фронту». (Да 5-годзьдзе «ДВБ») / Міхась Чарот // Чырвоная Беларусь : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1930. — № 2. — С. 2.
Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 9: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 1. Анатамічныя назвы : агульныя назвы, касцяведанне, вязаведанне = Nomina anatomica : termini generales, osteologia, syndesmologia : лацінска-руска-беларускі слоўнік. / адказны рэдактар: Аркадзь Смоліч. — Менск: Інстытут беларускай культуры:, 1926. — 110 с. — (Медычная секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 9). — 3000 ас.
Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 13: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 2. Myologia, splanchnologia, angiologia: лацінска-руска-беларускі слоўнік. / адказны рэдактар: Язэп Каранеўскі. — Інстытут беларускай культуры, Медычная секцыя. — Менск: Інстытут беларускай культуры, 1927. — 175 с. — (Медыцынская секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 13). — 2000 ас.
Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 20: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 3: Neurologia, organa sensuum, integumentum commune, regiones corporis humani: лацінска-расійска-беларускі слоўнік. — Беларуская акадэмія навук, Аддзел гуманітарных навук, Інстытут навуковай мовы. — Менск: Выданьне Беларускай акадэміі навук, 1929. — 109 с. — (Медыцынская секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 20). — 1000 ас.

Пераклады

Пер. І. Ц. З Рабіната Тагора. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 19.
Н. Малышэў. Фiзыялëгiя] i анатомiя чалавека : падручнiк для сярэднiх школ. / переклад з расейскай I. Цьвiкевiча ; агульная рэдакцыя В. Ластоўскага й К. Дуж-Душэускага. — выданьне Мiнiстэрства беларускiх спраў у Лiтве. — Коўна: Друкарня Бр. М. i Л. Гурвiч, 1923. — 120 с.
Бах, Стивен. Цар-голад : папулярныя, эканамiчныя нарысы. / пераклаў з некаторымi пераробкамi i скарочаньнямi з Бэрлiнскага выданьня Ладыжнiкава С. Яцьвяг. — выданьне Цэнтральнага сэкрэтарыяту Беларускае сялянска-работнiцкае грамады. — Вільня: Беларуская друкарня iмя Фр. Скарыны, 1926. — Т. Ч. 1. — 41 с. — (Бiблiятэка Беларускае сялянска-работнiцкае грамады).

Крыніцы

^ Міхнюк У. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.17: Хвінявічы — Шчытні — С. 92.
^ Міхнюк, Уладзімер. Цвікевіч Іван Іванавіч//Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2 — С. 92.
^ Дзмітрый Матвейчык. «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863–1864 гг. (1919–1931 гг.)» / Максім Гальпяровіч // Беларускі гістарычны часопіс : навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс. — Менск: сакавік 2017. — № 3 (212). — С. 12 —24.
^ Алесь Лукашук. Мова гарыць (Загад № 33) // Спадчына : часопіс. — 1996. — № 3. — С. 76—91. — ISSN 0236-1019.

Літаратура

Кандыбовіч, Сымон (1891—1972). Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі. / Прадмова Віталь Скалабан, рэдактар Максім Шчадровіч. — Менск: Беларускі Гістарычны Агляд, 2000. — С. 74. — 160 с. — 500 ас. — ISBN 985-6374-15-4
Міхнюк, Уладзімер. Цвікевіч Іван Іванавіч. / Рэдкал.: Г.П. Пашкоў і інш. // Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі. У 6 т. : энцыкляпэдыя. — Менск: Беларус. Энцыкл., 2001. — Т. 6 Пузелі—Усая. Кн. 1. — С. 98. — ISBN 5-85700-073-4.
«Берасьцейцы — дзеячы БНР: Іван ЦЬВІКЕВІЧ» (90-ыя ўгодкі БНР) / Адказная за выпуск: Анастасія Ільіна. Аўтар тэкстаў: Ігар Бараноўскі. Дызайн: Алег Малейка. — Берасьце: Бібліятэка Старога Гораду. Камплект з 10 паштовак у вокладцы, 2008. — (Славутыя постаці Берасьцейшчыны). — 250 ас.

Вонкавыя спасылкі

ЦВІКЕВІЧ Іван Іванавіч // Леанід Маракоў. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794—1991. Т2.
«Бабуля нічога не расказвала». У Расеі знайшоўся сваяк аднаго з кіраўнікоў ураду БНР. Радыё Свабода.

[_32e9b6a2ef8c433d-1] Міхнюк У. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.17: Хвінявічы — Шчытні — С. 92.

[2] Міхнюк, Уладзімер. Цвікевіч Іван Іванавіч//Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2 — С. 92.

[3] Дзмітрый Матвейчык. «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863–1864 гг. (1919–1931 гг.)» / Максім Гальпяровіч // Беларускі гістарычны часопіс : навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс. — Менск: сакавік 2017. — № 3 (212). — С. 12 —24.

[4] Алесь Лукашук. Мова гарыць (Загад № 33) // Спадчына : часопіс. — 1996. — № 3. — С. 76—91. — ISSN 0236-1019.

[1]

[2]

[3]

[4]