Татэм і табу

Татэм і табу
па-нямецку: Totem und Tabu
Першае выданьне 1913 году
Жанр:	псыхалёґія
Аўтар:	Зыґмунд Фройд
Мова арыгіналу:	нямецкая
Год напісаньня:	1910–1912
Публікацыя:	1912
Выдавецтва:	Beacon Press[d]

«Татэм і табу» з падзагалоўкам: «Некаторыя адпаведнасьці ў духоўным жыцьці дзікунаў і нэўротыкаў» (па-нямецку: «Totem und Tabu: Einige Übereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der Neurotiker») — кніга Зыґмунда Фройда 1913 году. Яна складаецца з чатырох эсэ, якія спачатку зьявіліся ў часопісе «Imago» у 1912–1913 гадох.

У гэтых эсэ Фройд спрабуе адказаць на пытаньні псыхалёґіі народаў сродкамі псыхааналізу. На Фройдаву думку первястковыя грамадзтвы стаяць на ніжэйшай ступені людзкога разьвіцьця; гэтая ступень адпавядае раньнім фазам разьвіцьця індывідаў. Таму пытаньні аб татэмізьме, экзаґаміі, табу й маґіі могуць быць патлумачаныя праз зварот да псыхічнага разьвіцьця дзіцяці. Экзаґамія заснавана на кровазьмяшальных аб’ектных дачыненьнях, табу – на амбівалентнасьці забароны й жаданьня, маґія – на нарцысычнай звышзанятасьці ўласнымі думкамі, татэмізм і экзаґамія маюць агульнае паходжаньне ў амбівалентных стаўленьнях да бацькі. Яшчэ адна тэза кнігі — забойства прабацькі, што ўчыніла брацкая арда, як крыніца культуры.

Гісторыя напісаньня

Фройд пачаў папярэднюю працу над «Татэмам і табу» ў 1910 годзе. Першае эсэ было скончанае ў 1912, у тым жа годзе яно зьявілася ў першым нумары навастворанага часопісу «Imago». У 1913 годзе ўсе чатыры часткі выйшлі у адным выданьні «Leipzig und Wien».

Кніга напісаная ў традыцыі эвалюцыянізму, гэта значыць прытрымоўваецца таго пункту гледжаньня, што Эўропа ўяўляе сабою вышыню людзкога разьвіцьця й што празь «первястковыя» народы можна атрымаць доступ да крыніцаў разьвіцьця людзтва. Найбольш цытаванымі працамі ёсьць працы Джэймза Фрайзэра «Татэмізм і экзаґамія» (1910) і «Маґічнае мастацтва» (1911), Фрайзэрава першая частка трэцяга выданьня «Залатая галіна». З канца XIX стагодзьдзя татэмізм разгледжваўся выбітнымі этноляґамі як цэнтральны інстытут «первястковых» грамадзтваў, у тым ліку як папярэдняя альбо элемэнтарная форма рэлігіі. Аднак ужо ў 1910 годзе Аляксандар А. Ґолдэнвайзэр радыкальна раскрытыкаваў канцэпцыю татэмізму. На Ґолдэнвайзэраву думку ў гэтым тэрміне аб’ядноўваюцца тры зьявы, якія толькі выпадкова маюць дачыненьне адна да аднэй: арґанізаваньне клану, прыўлашчэньне назоваў альбо эмблемы назоваў жывёлаў ці расьлінаў і, нарэшце, вера ў сваяцтва памеж кланам і ягоным татэмам. Крытыка Ґолдэнвайзэрава, пра якую Фройд ведаў, стаяла ў пачатку разьвіцьця, у час якога тэрмін татэмізму быў раскладаны; у сёньняшняй этналёґіі ён больш ня мае азначэньня.

У перадмове Фройд тлумача, што, перш за ўсё, яго натхнулі дзьве працы, апублікаваныя ў 1912 годзе:

• Вільгэльма Вунта «Элемэнты псыхалёґіі народаў», у якой спрабуецца прытарнаваць непсыхааналітычную псыхалёґію на псыхалёґію народаў;

• Карла Ґустава Юнґа «Пераўтварэньні й сымбалі лібіда», дзе аўтар робіць спробу разьвязаць праблему індывідуальнае псыхалёґіі праз выкарыстоўваньне матэр’ялу народнае псыхалёґіі.

Спасылкаю на кнігу Юнґаву Фройд указуе на тое, што «Татэм і табу» таксама трэба ўспрымаць як дыскусыю з Карлам Юнґам. Спрэчнымі момантамі былі, перш за ўсё, погляды на лібіда й рэлігію. У час публікаваньня «Татэму й табу» памеж Фройдам і Юнґам адбылося разладзьдзе.

Сам Фройд надзвычайна высока цаніў «Татэм і табу» як зь зьмястоўгага, так і з стылістычнага пунктаў гледжаньня.

Для перакладу ў іўрыт ён напісаў уласную перадмову. У ёй гаворыцца: «Аніхто з чытачоў гэтае кнігі ня зможа так лёгка паставіць сябе ў аўтаравы душэўны стан, які не разумее сьвятое мовы, які цалкам адчужаны — як і ўсякі іншы — ад бацькоўскае рэлігіі, які ня можа браць удзел у нацыяналістычных ідэалах і тым ня меней які ніколі не адмаўляў прыналежнасьць да свайго народу, які ліча сваю самабытнасьць габрэйскай і ня зыча ёй анічога іншага. Калі б яго спыталі: “Што ты маеш яшчэ габрэйскага, калі ты адмовіўся ад падабенства з тваімі адназемцамі?” Ён бы адказаў: «Яшчэ вельмі шмат чаго, напэўна, існасьць». Але гэтую існасьць ён ня можа цяпер выразіць у ясных словах”.

Праца стаіць у пачатку сэрыі болей вялізных Фройдавых працаў, якія тычуцца пытаньняў грамадзтва й рэлігіі. Яна знаходзе свой працяг у працах «Псыхалёґія масаў і Я-аналіз» (1921), «Будучыня ілюзіі» (1927), «Няздатнасьць у культуры» (1930) ды «Маісэй і монатэістычная рэлігія» (1939). У гэтых працах Фройд ізноў і зноў вяртаецца да «Татэму й табу».

У 1983 годзе быў знойдзены Фройдавы чарняк да таго часу страчанага мэтапсыхаляґічнага трактату 1915 году; у другой частцы ён зьмяшчае працяг гіпотэзаў аб першабытнай ардзе й забойстве прабацькі.

Зьмест

Агляд

У кожнай з чатырох часткаў «Татэму й табу» Фройд спрабуе разьвязаць праблему, якою займаліся этноляґі ягонага часу.

Як патлумачыць, што ў татэмізьме забарона на інцэст (das Inzestverbot) праз экзаґамію распаўсюджуецца далёка за межы кроўных родзічаў? Калі пытаць па-іншаму: чаму «первястковыя» грамадзтвы маюць так відавочна выражаную боязьнь інцэсту (die Inzestscheu)? (Частка І, «Боязьнь інцэсту»). Фройдавы адказ: таму што яны стаяць на раньняй ступені разьвіцьця лібіда, на ступені кровазьмяшальных аб’ектных дачыненьнях (die Objektbesetzungen).

Якія існуюць асновы табу? (Частка ІІ, «Табу й амбівалентнасьць усплёскаў эмоцыяў»). Фройд арыентаваўся ў час свайго адказу на нэўроз надакучлівых станаў (die Zwangsneurose). У гэтай форме нэўрозу забароны граюць цэнтральную ролю, таму Фройд разгледжуе іх як адмена табуінаванае хваробы. У аснове забаронаў асобаў, якія маюць нэўроз надакучлівых станаў, ляжыць жаданьне; гэта вядзе да амбівалентнасьці памкж несьвядомым жаданьнем і сьвядомаю забаронаю. Таму абодва галоўных табу ў «первястковых» грамадзтвах – забарона на забойства (das Mordverbot) і на інцэст (das Inzestverbot) – таксама ґрунтуюцца на жаданьні. Адпаведна наймацнейшымі бажаньнямі чалавека ёсьць жаданьні на забойства й на інцэст, яны ствараюць асновы табу.

Як патлумачыць анімізм і характэрную для яго тэхніку, маґію? (Частка ІІІ, «Анімізм, маґія й усемагутнасьць думкаў»). У маґіі чалавек прыпісуе сабе здольнасьць зьмяняць рэчаіснасьць толькі адною думкаю. Гэта адпавядае найранейшай ступені разьвіцьця лібіда ў індывідуўма, ступені нарцысызму. Анімізм, такім парадкам, ґрунтуецца на нарцысычнай звышзанятасьці ўласнымі думкамі (die narzisstische Überbesetzung des eigenen Denkens).

Якія асновы мае татэмізм, і як ён зьвязаны з экзаґаміяй? (Частка ІV, «Інфантыльнае вяртаньне татэмізму»). Фройд спрабуе ўразумець гэтае пытаньне праз зварот да дзіцячае фобіі жывёлаў (die Tierphobie bei Kindern), якую ён тлумача як «нэґатыўны татэмізм» — татэмнай жывёле (das Totemtier) тут не пахваляюцца, а яе баяцца. Існасьць фобіі жывёлаў ёсьць амбівалентным стаўленьнем да бацькі, спалучэньне кволасьці (die Zärtlichkeit) і аґрэсыўнасьці (die Aggressivität). Гэтая амбівалентнасьць (die Ambivalenz) таксама ляжыць у аснове татэмізму. У пачатку культуры стаіць забойства грэбаванымі сынамі прабацькі, які забараніў ім доступ да жанчынаў; праз забойства яны прыходзяць да зьмены аднэй старонкі амбівалентных стаўленьняў да бацькі на іншую, кволая плынь бярэць гору над аґрэсыўнаю. Гэта пабуджае сыноў усталяваць татэмізм у акце наступнае слухмянасьці: яны шануюць бацьку ў татэмнай жывёле, тым самым перасільваюць іхнае перамаганьне й прымаюць абедзьве асноўныя забароны культуры — забарону на забойства й забарону на інцэст і, такім парадкам, запаведзь экзаґаміі.

Боязьнь інцэсту

Фройд спачатку тлумача боязьнь інцэсту (die Inzestscheu) на прыкладзе тубыльцаў Аўстраліі. «Дзікуны Аўстраліі разгледжуюцца як асаблівая раса, якая не прызнае ані фізычнага, ані моўнага сваяцтва з сваімі бліжэйшымі суседзямі — мэлянэзыйскімі, палінэзыйскімі й малайскімі народамі. Яны не будуюць ані дамоў, ані сталых халупаў, не абрабляюць зямлю, не трымаюць дамашніх жывёлаў, нават не валодаюць мастацтвам ганчарнае справы. Яны жывяцца адно мясам усялякіх жывёлаў, якіх яны забіваюць, і каранямі, якія яны павыкопваюць. Каралі альбо правадыры ім невядомыя, збор дарослых мужчынаў разьвязуе агульныя справы». На месцы ўсіх нябытных рэлігійных і сацыяльных інстытутаў там сустракаецца татэмізм. Плямёны падзеленыя на шэраг кланаў, якія называюцца паводле відаў жывёлаў і расьлінаў, спажываньне каторых забароненае. Забароненыя віды жывёлаў і расьлінаў, якія даюць назовы, ствараюць татэм. Галоўнаю крыніцаю татэмізму Фройдава была праца Джэймза Фрэйзэра «Татэмізм і экзаґамія» (1910).

«Амаль паўсюль, дзе татэм дзее, існуе таксама закон аб тым, што сябры аднаго татэму не ўступаюць у сэксуальныя дачыненьні адзін з адным, то бок ня могуць ажаніцца адзін з адным. Гэта ёсьць экзаґаміяй, зьвязанаю з татэмізмам». Некаторыя дасьледнікі, на Фройдаву думку, лічаць супаданьне культу татэму (der Totemkult) з экзаґаміяй выпадковым. Фройд ліча, што зьвязак татэмізму й экзаґаміі існуе ўва ўсякім выпадку й што ён вельмі моцны.

Парушэньне запаведзі экзаґаміі караецца надзвычайна жорска, быццам бы існаваньне ўсяго племені стаіць пад пагрозаю. Такая ж жорская кара тычыцца таксама да мімалётных палюбоўных дачыненьяў, што, паводле Фройда, робіць малаверагодным чыстае абмежаваньне біяляґічных функцыяў забароны (уніканьне насьледных хваробаў). Асабліва прыцямна тое, што зьвязаная з татэмам экзаґамія таксама забараняе сэксуальныя зьвязкі асобам, якія ня маюць крэўнага сваяцтва. Усе асобы татэмнага клану (der Totemclan) разгледжуюцца як крэўныя родзічы, нават калі яны імі ня ёсьць.

Лік сябраў племені, якім забароненыя плоцевыя акты, яшчэ больш павялічваецца праз тое, што татэмізм зьвязаны з сыстэмаю шлюбных клясаў (das System von Heiratklassen), гэта вядзець да таго, што толькі некаторыя з астатніх кланаў прыводзяць для пэўных татэмных кланаў кандыдатаў на шлюб. Болей таго, існуе мноства забаронаў на ўхіленьне (das Vermeidungsverbot), якія мусяць абмяжоўваць кантакты свойскіх асобаў адзін з адным, напрыклад, забароны на размовы (das Sprechverbot) альбо правілы аб прасторавай адлегласьці (Regeln über den räumlichen Abstand), якой трэба трымацца падчас сустрэчы.

У агульнай інтэрпрэтацыі гэтае вобласьці зьявы Фройд згаджаецца з думкай этноляґаў: «гэтыя дзікуны болей за нас успрыемлімыя да інцэсту».

Але адкуль бярэцца моцнае зьяўленьне боязьні інцэсту ў «пярвесткаў»?

Фройд адказвае на гэтае пытаньне шляхам параўнаньня боязьні з душэўным жыцьцём (das Seelenleben) нэўротыка. Псыхааналіз вучыць, што першыя сэксуальныя аб’екты хлапчука маюць кровазьмяшальную прыроду (маці, сястра), і апісвае, як індывідуўм вызваляецца ад гэтага падчас нармальнага разьвіцьця. Аднак нэўротыку гэта не задаецца. Стаўленьні да бацькоў, якія пануюцца жаданьнем інцэсту, ствараюць «асноўны комплекс нэўрозу». Нэўротык альбо ніколі не аддзяляў сябе ад сваіх кровазьмяшальных аб’ектаў (затрымка разьвіцьця), альбо вяртаўся да іх (рэґрэсія). Моцна разьвітая боязьнь інцэсту «пярвесткаў», такім парадкам, тлумачыцца тым, што яны, як грамадзтва ўвогуле, стаяць на раньняй ступені разьвіцьця, на ступені кровазьмяшальных аб’ектных дачыненьнях.

Кровазьмяшальнаю фіксацыяю Фройд тлумачыць галоўным парадкам забароны на ўхіленьне, якія рэгулююць дачыненьні паміж зяцем і цешчай у большасьці «пярвесткаў». Гэтыя табу можна патлумачыць, калі дадаць іх аналяґ у нашую культуру — непрыхільнасьць паміж зяцем і цешчай. Цешча кампэнсуе сваю сэксуальную незадаволенасьць (das sexuelle Unbefriedigtsein) у шлюбе тым, што яна ўлюбляецца ў мужчыну, якога кахае дачка. Гэтыя палюбоўныя дачыненьні, як і ўсе дачыненьні гэтакага роду, ёсьць амбівалентнымі: адначасова кволыя й аґрэсыўныя. Кволае імкненьне да зяця засуджаецца; яно душыцца цешчай, і фактычна тым, што яна зважае зяцю толькі садысцкія кампанэнты ейнага палюбоўнага ўзбуджэньня. Тое ж самае адбываецца й зь зяцем: сустрэча зь цешчаю рэактывуе ў яго кровазьмяшальную фіксацыю на маці, і таксама ён выкарыстоўвае аґрэсыўную тэндэнцыю, каб трымаць кволае імкненьне на тугу.

Табу й амбівалентнасьць успрыскаў эмоцыяў

Спачатку Фройд спрабуе даць тлумачэньне тэрміну «табу». Паводле Фройда, «табу» — гэта палінэзыйскае слова, якое «складана перакласьці». У сучаснасьці гэты тэрмін мае дзьве старонкі:

• з аднэй старонкі, табу — гэта нешта сьвятое;

• з другое старонкі — нешта жудаснае, небясьпечнае, забароненае, нячыстае.

Найстаражытнейшы няпісаны збор законаў чалавецтва — гэта табу, яны ствараюць корань нашых маральных запаведзяў і законаў. Гэтую тэзу Фройд бярэ ў Вільгэльма Вунта («Элемэнты псыхалёґіі народаў»; 1912). Табу — гэта забароны,

• прычына каторых невядомая, таму, напрыклад, яна не тлумачыцца продкам;

• якім натуральна падпарадкоўваюцца праз унутраны прымус;

• аб’екты каторых ёсьць перасоўнымі;

• ад якіх зыходзяць пэўныя цэрэманіяльныя дзеяньні.

Табу асабліва эфэктыўна выкарыстоўваюцца правадырамі, царамі й жрэцамі, асобамі, якія ў той жа час самі падпадаюць пад строгія наказы табу, напрыклад, пад абмежавальную сыстэму цэрэмоніяў.

У адрозьненьне ад татэмізму табу, як тлумачыць Фройд, не вымерла, яно працягвае існаваць дагэтуль і скіраванае толькі на іншы зьмест. Паводле ягонае псыхаляґічнае прыроды, гэта «ня што іншае, як катэґарычны імпэратыў Кантавы, які хоча здавацца прымусовым і які адмаўляе кожную сьвядомую матывацыю».

Псыхааналітычны падыход да вытлумачэньня табу Фройд бачыць у нэўрозе надакучлівых станаў, які Фройд тлумачыць як «хваробу табу» (die Tabukrankheit). Таксама ў нэўрозе надакучлівых станаў размова ідзе пра забароны, перш за ўсё забароны на дакрананьні (das Berührungsverbot),

• паходжаньне каторых загадковае для хворых;

• якія выконваюцца хворым бяз вонкавае пагрозы кары, проста таму, што ён упэўнены, што парушэньне аўтаматычна прывядзе да бяздольля;

• якія шырацца, «зьмяшчаюцца» на ўсё новыя аб’екты;

• якія зьвязаныя з пэўнымі цэрэманіяльнымі дзеяньнямі, «надакучлівымі дзеяньнямі» («die Zwangshandlungen»), накшталт надакучлівага мыцьця («der Zwangwasch»).

Асноваю надакучлівага нэўрозу ёсьць супрацьпастаўленьне імпульсыўнае пажадлівасьці й забароны. Пажадлівасьці, перш за ўсё пажадлівасьці дакрананьня да плоцевых орґанаў, супрацьстаялі звонку забароне на дакрананьне. Аднак забароне не задалося скасаваць пацягу; посьпех забароны толькі ў тым, каб выгнесьці пажадлівасьць у бесьсвядомае. Супрацьпастаўленьне пажадлівасьці й забароны, такім парадкам, працягвае існаваць, і гэта вядзе да таго, што дзеяньні да аб’екту ёсьць амбівалентнымі. Пэўнае дзеяньне, накшталт пэўнага дакрананьня, дае найвышэйшае задавальненьне, і таму мае адбывацца ізноў і зноў; аднак з прычыны забароны гэтае дзеяньне будзе адначасова выклікаць агіду. Забарона ёсьць сьвядомаю, пажадлівасьць, якая працягваецца, наадварот, бесьсьвядомая. Сваім моцам — сваім прымусовым характарам (der Zwangscharakter) — забарона абавязаная якраз свайму стаўленьню да бесьсьвядомае пажадлівасьці. «Там, дзе забарона, за ёй мусіць стаяць жаданьне».

Каб пазьбегнуць абмежаваньне праз забарону, жаданьне стала зьмяшчаецца на новыя аб’екты й «спрабуе атрымаць падмены для забаронага — аб’ект-замяняльнік (das Ersatzobjekt) і дзеяньне-замяняльнік (die Ersatzhandlung). Вось таму забарона таксама вандруе й пашыраецца на новыя мэты асуджанага рапту».

Узаемнае прыгнечаньне пацягі й забароны параджае патрэбу ў скасаваньні й яно задавальняецца ў сымптомах, у надакучлівых дзеяньнях (die Zwangshandlung). Гэта «кампрамісныя дзеяньні» (die Kompomissaktion) — з аднэй старонкі, засьведчваюць пра іхнае пакаяньне, і ў гэтай ступені яны служаць забароне; адначасова яны ёсьць «дзеяньнямі-замяняльнікамі», формамі замяшчальнага задавальненьня (die Ersatzbefriedigung) і кампэнсуюць пацягу да забароненага.

Што гэта азначае для правілаў табу «первясткаў»? «Асноваю табу ёсьць забароненае дзеяньне, да якога ў бесьсьвядомым існуе моцная нахільнасьць». Найстаражытнейшымі й найпаважнейшымі забаронамі ёсьць абодва асноўныя законы татэмізму: татэмную жывёлу нельга забіваць, і сэксуальныя дачыненьні паміж сябрамі татэму забароненыя. Псыхааналітычна гэта азначала, што мелі б быць абедзьве найстаражытнейшыя й наймацнейшыя пажадлівасьці чалавека: забойства й інцэст.

Амбівалентнасьцю Фройд таксама тлумачыць запаланеньне павадыроў і жрэцоў цэрэманіялам. Пахваленьне гэтых людзёў зьвязанае зь бесьсьвядомаю варожасьцю; гэтая аґрэсыўнасьць ґрунтуецца, перш за ўсё, на тым, што дазволена іхняе задавальненьне, якое забаронена астатнім сябрам племені. Бесьсьвядомая аґрэсыўная тэндэнцыя забясьпечваецца задавальненьнем праз тое, што прывялейныя абмяжоўваюцца прымусовымі наказамі.

Таксама страх перад духамі — гэта эфэкт амбівалентнасьці. Духі ёсьць першапачаткова памерлымі. Падчас жыцьця дачыненьні да іх амбівалентныя; пасьля сьмерці застаецца толькі кволае імкненьне да іх, варожыя дачыненьні робяцца лятэнтавымі й аґрэсыўнасьць, якая зрабілася бесьсьвядомаю, кіруецца на аб’ект варожасьці, на дух. Для сьвядомасьці гэта ўяўляецца такім спосабам, што гэта такія духі, якія пагражаюць жывым. Страх перад духамі такім парадкам — гэта ўрэшце страх перад уласнымі жаданьнямі зьнішчэньня.

Паміж нэўрозам надакучлівых станаў і табу існуюць два асноўныя адрозьненьні:

• нэўроз надакучлівых станаў — гэта індывідуальная адукацыя, табу — сацыяльная зьява. Асацыяльная прырода нэўрозу вынікае зь ягонае «найпершае тэндэнцыі ўцячы зь незадаволенае запраўднасьці ў сьвет фантазыі, які прыносіць задавальненьне»;

• нэўроз надакучлівых станаў у асноўным ґрунтуецца на сэксуальных схіленьнях, табу — на сумесі з сэксуальна-эратычных й эґаістычна-аґрэсыўных пацягаў, акрамя сэксуальных пацягаў, гэта «руховая сіла разбурэньня, апанаваньня, ажыцьцяўленьня правоў уласнае асобы» («Triebkräfte des Angreifens, der Bemächtigung, des Geltendmachens der eigenen Person»).

Анімізм, маґія й усемагутнасьць думкаў

Паводле Фройда, анімізм — гэта тэорыя аб уяўленьнях пра душы, а ў шырокім сэнсе — увогуле аб духоўных істотах.

Ад аўтараў свайго часу Фройд пераймае ўяўленьне пра тое, што ў ходзе гісторыі сфармаваліся тры сьветапогляды, тры сыстэмы мышленьня (das Denksystem), якія ўсе разам паспрабавалі цалкам патлумачыць існасьць сьвету:

• анімізм, які тлумачыць сьвет тым, што ён залюднены духамі; гэта сьветапогляд, які мае тлумачэньні ня проста пэўных зьяваў, а ўвогуле ўсяго сьвету (як нешта адзінага); гэта толькі псыхаляґічная тэорыя;

• рэлігія, якая тлумачыць сьвет прыпісваньнем яго твору багоў;

• і нарэшце панавальная сёньня сыстэма мышленьня, навуковы сьветапогляд, які тлумачыць сьвет празь дзейнасьць законаў прыроды (das Naturgesetz).

Як патлумачыць пасьлядоўнасьць трох сыстэмаў мышленьня?

Анімізм суправаджаецца пэўнаю тэхнікаю — маґіяй. Фройд робіць заўвагу на тым, што трэба адрозьніваць гэт’кія тэрміны як «маґія» (die Magie) і «чарадзейніцтва» (die Zauberei). Тады чарадзейніцтва — гэта мастацтва ўплываць на духаў зьвяртаньнем да іх таксама, як і да людзёў, здольнасьць іх улагоджваць, прыяднаць, запуджваць, падпарадкоўваць сваёй волі. Тым часам маґія абстрагуецца ад духаў, выкарыстоўвае іншыя мэтады (ня толькі псыхаляґічныя).

Асноваю маґіі ёсьць прыняцьцё жадаемага за запраўднае (das Wunschdenken); то, што «первястковы» чалавек стварае маґічным шляхам, мае адбыцца таму, што ён так жадае. Такім парадкам, крыніца маґіі — гэта вера ўва ўсемагутнасьць думкаў (der Glaube an die Allmacht der Gedanken). Прычым маґія цалкам захавала гэтую веру, а анімізм — толькі частку, ён паспрыяў стварэньню рэлігіі.

У веры ўва ўсемагутнасьць думкаў пярвестак падобны да дзіцяці й да нэўротыка. Дзіця, паводле Фройда, спачатку спрабуе задаволіць свае жаданьні шляхам галюцынацыяў. Маґічнае дзеяньне — гэта ў некаторай ступені маторная галюцынацыя.

«Для нэўротыкаў запраўднае толькі тое, што інтэнсыўна мысьліцца, уяўляецца з афэктам (…), але ягоная адпаведнасьць вонкавай запраўднасьці другасная». Такім парадкам, гістэрык паўтараецца ў сваіх сымптомах, якія адбываліся толькі ў ягонай фантазыі, а сумленьне віны нэўротыка, які мае нэўроз надакучлівых станаў, тычыцца не да запраўдных дзеяньняў, а да простых імпульсаў, да жаданьняў сьмерці (der Todeswunsch), якія ў яго бесьсьвядома скіраваныя супраць ягоных субратоў.

Вера ўва ўсемагутнасьць думкаў у «пярвясткаў» і нэўротыкаў мае аднолькавую аснову: распусная звышзанятасьць думкамі (die Überbesetzung des Denkens), інтэлектуальны нарцысызм. У «пярвясткаў» гэта ґрунтуеца на тым, што іхняе мышленьне ў значнай ступені сэксуалізаванае. У нэўротыкаў частка гэтае первястковае прылады была канстытуцыйна захаваная, тым жа часам працэсы мышленьня ў іх робяцца сэксуалізаванымі праз сэксуальнае зьмяшчэньне на новае.

Гэтая супольнасьць нэўротыкаў і «пярвясткаў» — вера ўва ўсемагутнасьць думкаў — дазваляе, паводле Фройда, уразумець гістарычнае разьвіцьцё сьветапоглядаў празь іхнае параўнаньне з індывідуальным разьвіцьцём.

• У анімізьме суб’ект прыпісвае сабе ўсемагутнасьць думкаў; гэта адпавядае ў індывідуальным разьвіцьці стадыі нарцысызму.

• У рэлігійным сьветапоглядзе ўсемагутнасьць прыпісваецца багам; у індывідуальным разьвіцьці гэта адпавядае наступнай стадыі, фазе выбару аб’екта, прыхільнасьці да бацькоў.

• У навуковым сьветапоглядзе чалавек адмаўляецца ад веры ўва ўсемагутнасьць думкаў; яна не прыладжваецца да запраўднасьці й прызнае свой скрупул; гэта адпавядае «стану даросласьці індывідуўма, які адмовіўся ад прынцыпу задавальненьня й падчас прыладжваньня да запраўднасьці шукае свой аб’ект ў вонкавым сьвеце».

Аднак у рэлігійным сьветапоглядзе чалавек ня цалкам адмовіўся ад усемагутнасьці ўласных думкаў; ён пакідае за сабою права скіроўваць багоў паводле сваіх жаданьняў — праз ахвяраваньне й пацеры. І таксама ў навуковым сьветапоглядзе першапачатковы нарцысызм часткова захаваўся: у «даверы да магутнасьці чалавечага розуму, які лічыцца з законамі запраўднасьці, працягвае жыць частка першабытнае веры ўва ўсемагутнасьць».

Толькі ў аднэй вобласьці вера ўва ўсемагутнасьць думкаў у нашай культуры ўсё яшчэ ў поўным моцы — у мастацтве. Тутака адбываецца так, «што ахоплены жаданьнямі чалавек робіць нешта, што нагадвае задавальненьне й што гэтая гульня, з дапамогаю мастацкае ілюзіі, вызывае афэктны ўплыў, быццам бы гэта было штосьці запраўднае».

Анімізм ёсьць сыстэмаю мышленьня, гэта азначае, розныя ўяўленьні прыводзяцца ім у адзіны кантэкст. Гэтае аб’яднаньне мае сходнасьці з другаснай апрацоўкаю ў сьне (die sekundäre Bearbeitung im Traum). Другасны працэс забясьпечвае тое, што незразумеласьці, якія ўзьнікаюць пасьля працы сну (die Traumarbeit), адхіляюцца на карысьць новага адзінага сэнсу. Там, дзе правільны кантэкст ня можа быць зразумелы, у анімізьме, як у другаснай апрацоўцы сноў, дзеля адзінасьці ўсталёўваецца няправільны кантэкст, найбольш ярка — у выпадку паранаідальна-сыстэматызаванага трызьненьня. Характэрнаю рысаю фармаваньня сыстэмы ёсьць тое, што кожны вынік мае дзьве матывацыі: сьвядомую (bewusste), якая зыходзіць зь перадумоваў сыстэмы й якая можа быць брэдавай; «і схаваную (versteckte), якую мы, аднак, павінны прызнаць як фактычна дзейную, запраўдную». Для анімізму гэта азначае, што «забабоны» «пярвясткаў» ня ёсьць адзінаю матывацыяй; запраўдны матыў складаецца тут таксама ў прыдушэньні пацягаў, у ахове варожасьці да мёртвых, то бок, у культурным праґрэсе.

Інфантыльнае вяртаньне татэмізму

Як патлумачыць татэмізм, то бок, усталяваньне салідарнасьці ўнутры клану праз пахваленьне татэмнай жывёле, якая дае імя, і як татэмізм зьвязаны з экзаґаміяй, з забаронаю сэксуальных дачыненьняў унутры татэмнага клану?

У сваёй спробе адказаць Фройд ґрунтуецца на гіпотэзы этноляґаў й на вынікі псыхааналізу. Ягонымі этналяґічнымі крыніцамі ёсьць:

• Чарлз Дарўін з дапушчэньнем аб першабытнай ардзе, у якой наймацнейшы самец выганяе з арды іншых самцоў («Паходжаньне чалавека», Глава 20, 1871);

• Дж. Дж. Аткінсан зь меркаваньнем, што трэба шукаць крыніцу экзаґаміі ў этналёґіі («Першародны закон», 1903);

• Ўільям Робэртсан Сьміт з тэзай аб тым, што татэмізм абумоўлены ахвярным сталаваньнем (die Opfermahlzeit), з татэмнаю жывёлаю ў якасьці першае ахвярнае жывёлы («Рэлігія сэмітаў», 1894).

Фройд вылучае тры віды татэму:

1. татэм племені, у якім бяруць удзел усе сябры племені й які перадаецца ад аднаго пакаленьня да іншага;
2. плоцьны татэм, у якім бяруць удзел усе мужчыны альбо жанчыны аднаго племені, прычым удзел ішнае плоці выкасоўваецца;
3. індывідуальны татэм, які належыць аднаму чалавеку й які не перадаецца ягоным нашчадкам.

Фройд бачыць індывідуальна-псыхаляґічны эквівалент татэмізму, яго інфантыльнае вяртаньне, у фобіі да жывёлаў. У гэтым прыпадку жывёле не пахваляюцца, яе баяцца, фобія паказвае «пэўныя рысы татэмізму ў нэґатыўным выразе». Крыніцаю фобіі ёсьць амбівалентныя дачыненьні да бацькі; спрэчка амбівалентнасьці разьвязваецца праз праекцыю аґрэсыўнага імкненьня да бацькі на жывёлу як замяняльніка бацькі. Адсюль Фройд робіць выснову, што татэмізм таксама ґрунтуецца на амбівалентнасьці: татэмную жывёлу ня толькі пахваляюць, але й ненавідзяць і баяцца.

З дапамогаю гэтых тлумачальных элемэнтаў Фройд разьвівае сваю ўласную гіпотэзу пра зьвязак паміж татэмізмам і экзаґаміяй, вядомую спэкуляцыю пра забойства прабацькі.

Такім парадкам, у пачатку татэмізму быў акрутны зайздросьлівы бацька, які ўсіх жанчынаў пакінуў сабе й выгнаў сыноў. Грэбаваныя сыны мелі супярэчлівыя пачуцьці: яны ненавідзелі іхнага бацьку, які стаяў на шляху іхнае патрэбы ўва ўладзе (das Machtbedürfnis) і іхных сэксуальных запытаў (die sexuellen Ansprüche), але тым жа часам яны кахалі яго й захапляліся ім. Аднойчы сыны аб’ядніліся, забілі бацьку й зьелі яго. Пасьля таго, як нянавісьць да бацькі была задаволеная, і праз канібалістычную дзею атаясьненьне (die Identifizierung) зь ім было сконачанае, у сыноў атрымалі перавагу кволыя імпульсы да бацькі ў форме пакаяньня. Атаясьненьне з бацькаю дазволіла ім атаясьняць сябе адзін з адным і такім парадкам перасіліць запраўднасьць. У іх зьявілася сьвядомасьць, і ў дзеі «наступнае слухмянасьці» яны адмовіліся ад свайго ўчынку. Яны абвясьцілі забойства замяняльніка бацькі, татэму, недапушчальным; такім парадкам зьявілася забарона на забойства. І яны адмовіліся ад пладоў свайго ўчынку, бо адмовіліся ад вызваленых жонкаў; такім парадкам зьявілася забарона на інцэст і на экзаґамію. Усталяваньне гэтых абедзьвюх забаронаў параджае татэмізм; ягонаю асноваю працягваюць быць амбівалентныя дачыненьні да бацькі. Пахваленьне татэму — гэта спроба запознага замірэньня з бацькаю; татэмнае сталаваньне, аднак, служаць нагадам аб перамозе над ім. Абодва ґрунтоўныя табу татэмізму, такім парадкам, зыходхяць са сьвядомасьці віны (das Schuldbewusstsein) сыноў. Забойства, паводле гэтага тлумачэньня, — гэта аснова сацыяльных арґанізацыяў, маральных абмежаваньняў і рэлігіі.

Пры пераходзе ад анімізму да рэлігіі застаюцца асновы, на якіх ужо ґрунтуецца татэмізм. Рэлігіі перш за ўсё ёсьць рэлігіямі бацькоў (die Vaterreligionen); яны, як татэмізм, ґрунтуюцца на амбівалентных дачыненьях да бацькі: на жальбе па бацьку, непаслушэнстве бацьку й сьвядомасьці віны перад ім. Нешта новае ўяўляе сабой хрысьціянства тым самым, што яно зьмяняе рэлігію бацькоў рэлігіяй сыноў (die Sohnesreligion). Хрысьціянства найадкрыта спавядае першапачатковае злачынства, бо яно знайшло найбольш поўнае збавеньне злачынства ў ахвярнай сьмерці сына. Старажытнае татэмнае сталаваньне тут адраджаецца ў выглядзе прычасьці.

У антычнай траґедыі Фройд бачыць водгульле забойства прабацькі. Герой траґедыі мусіць пакутаваць. Чаму? Таму што ён прабацька, забіты натаўпам. На сцэне гэта мэтазгодна казіцца: герой самастойна наклікаў на сябе свае пакуты (сытуацыя аналяґічная: ужо не арда братоў (натаўп) лічыцца вінаватаю ў дачыненьях да прабацькі — «віна» прыпісваецца яму, ён адлюстроўваецца «самастойна вінаватым у гэтым»). Такім парадкам, ён робіцца збавіцелем натаўпу; натаўп «вызваляецца» ад «віны» — то бок, паводле Фройда, дакладней ад сьвядомасьці віны, якое зьвязанае з забойствам прабацькі. Тэза пра тое, што абсалютна ўсе рэлігіі першапачаткова ўсходзяць да забойства бога, была паглыбена вучнем Фройдавым Тэадорам Райкам у ягонай працы 1923 году «Ўласны й чужы бог».

Успрыманьне

Ужо ў час жыцьця Фройдава кніга была перакладзеная на многія мовы, у тым ліку на анґельскую, вугорскую, гішпанскую, італьянскую, францускую, японскую й на іўрыт.

У 1914 годзе праца «Татэм і табу» атрымлівае нэґатыўнае аткліканьне ад Карла Фуртмюлера ў часопісе «Zentralblatt für Psychologie und Psychotherapie». Ён пісаў, што гэтая праца паказала «ізаляцыю Фройдаву ад навуковага сьвету», якая расьце. Фуртмюлер абвінаваціў Фройда ў ігнараваньні крытыкі, скіраванае супраць ягоных тэорыяў, і супярэчыў таму, што Фройд абґрунтоўваў свае досьледы на тэорыі Эдыпава комплексу. Ён пахваліў Фройда за «кампактны агляд» заплутанага стану досьледаў татэмізму, але лічыў, што псыхааналітыкам было складана займацца гэтым прадметам, таму што яны не маглі ґрунтаваць свае высновы «на досьледзе празь першыя рукі», і што Фройд надаваў занадта вялікае азначэньне «веры прыхільнікаў татэмізму ў тое, што яны ёсьць нашчадкамі татэмнае жывёлы». Ён крытыкаваў спробу Фройдаву патлумачыць татэмізм праз паралелі ў «псыхаляґічным жыцьці» дзяцёў праз зацьверджаньне таго, што аналітычныя вынікі, якія выкарыстоўваў Фройд, былі сумненнае дакладнасьці й мала што далі для «разьвязаньня праблемы татэмізму», і што Фройду не задалося патлумачыць, чаму татэм быў выяўлены ў выглядзе жывёлы. Фуртмюлер таксама лічыў, што Фройд памыляўся сваёю думкай пра тое, што экзаґамія ёсьць адною з найпаважнейшых асабістасьцяў татэмізму. З аднэй старонкі, Фройд «выяўвіў досьціп», зь іншае старонкі — выкарыстоўвае «свабодную гульню фантазыі», дзе патрэбна «ляґічная арґумэнтацыя», і не разумее працы Дарўінавае. Крытык пісаў, што Фройд тлумачыў мараль як «прадукт грамадзянкае ўмовы» й параўноўваў Эдыпавы комплекс з «першародным грэхом чалавечае расы».

Сярод іншых адкліканьняў, напісаных у 1912–1920 гадох, можна адзначыць адкліканьні Вільгэльма Штэкеля ў часопісе «Zentralblatt für Psychologie und Psychotherapie», нэўроляґа й псыхіатра Ўільяма Алансана Ўайта ў выданьні «Psychoanalytic Review», біёґрафа Фрэнсіса Гекета ў «The New Republic», псыхоляґа Ўільяма Макдугала ў «Mind» і антраполяґа Альфрэда Кробэра ў часопісе «American Anthropologist».

У 1920 годзе выдатлівы амэрыканскі антраполяґ і псыхааналітык Альфрэд Кробэр апублікаваў у праводным часопісе «American Anthropologist» крытыку «Татэму й табу», якая была надзвыйчайна эфэктыўнаю. Большасьць прапановаў, на якіх ґрунтуецца арґумэнтацыя Фройдава, адкідаецца Кробэрам:

• прапанова аб тым, што татэмізм уяўляе сабой адзіную зьяву;

• прапанова аб тым, што паміж татэмізмам і экзаґаміяй існуе патрэбны зьвязак;

• параўнаньне Фройдава дзікунаў і цывілізаваных нэўротыкаў і гіпотэза Дарўіна аб першабытнай ардзе;

Ухвалу Кробэра сустрэлі наступныя погляды:

• тэза аб зьвязку паміж амбівалентнасьцю й табу;

• зьвязак паміж жалобаю й страхам перад мёртвымі.

На думку Кробэраву, Фройд — гэта «галянтны й стымулявальны авантурнік у этналёґіі». Кробэр апублікаваў сваю пераадзнаку «Татэму й табу» ў 1952 годзе, але ён адмовіў ідэю пра тое, што тэорыі Фройдавы могуць патлумачыць сацыяльнае паходжаньне й эвалюцыяныя фазы.

Пасьля зьяўленьня крытыкі Кробэра кніга стала недыскусыйнаю для большасьці этноляґаў. Браніслаў Маліноўскі ў сваёй працы «Плоцьнае жыцьцё дзікунаў у Паўночна-Захадняй Мэлянэзіі» (1928) супрацьставіў тэзы Фройдавы іншага роду вынікам сваіх уласных палявых досьледаў.

Томас Ман ацаніў кнігу па-іншаму. У 1929 годзе ён абвясьціў яе шэдэўрам нямецкае эсэістыкі як паводле формы, так і паводле зьместу. Яго уражыла тое, што гэтыя эсэ «выходзяць за мэдычную сфэру ў агульную гуманітарную сфэру й перад чытачамі, якія перасьледуюць пытаньне аб чалавеке, асьвятляюць вялікія пэрспэктывы душэўнага мінулага, першабытнае глыбіні маральнае, сацыяльнае, мітычна-рэлігійнае раньняе гісторыі й перадгісторыі чалавецтва».

«Татэм і табу» стаіць у пачатку сустэчы паміж псыхааналізам і этналёґіяй. З гэтых дачыненьяў узьнік, сярод іншага, этнапсыхааналіз (die Ethnopsychoanalyse). Але структурыалістычная антрапалёґія Клода Леві-Строса таксама атрымала моцныя імпульсы ад Фройда. Тым часам у сваёй працы 1948 году «Элемэнтарныя структуры сваяцтва» ён крытыкаваў «Татэм і табу».

Марыа Эрдгайм бачыць актуальнасьць працы ў тым, што праца ставіць у цэнтар зьвязак паміж ґвалтам і панаваньнем; аднак яе ня трэба разумець як тэорыю пра «первястковыя» грамадзтва й гістарычныя крыніцы культуры, а хутчэй тлумачыць як уклад у аналіз нашага ўласнага грамадзтва.

На думку палітоляґа Пола Розэна, працы Фройда ў псыхалёґіі рэлігіі пашыраюць «нашае разуменьне гістарычнага працэсу й спосабаў ды вобразаў, з дапамогай якіх культура перадаецца псыхаляґічна». Бесьсьвядомыя мэханізмы, раскрытыя Фройдам, занадта мала выкарыстоўваюцца паліталёґіяй для тлумачэньня дачыненьняў улады, зьменаў сацыяльнага яднаньня й разломаў у грамадзтве, паводле Розэна.

Ґеза Рогейм, антраполяґ і псыхааналітык, лічыў «Татэм і табу» адною зь вялікіх віткаў у гісторыі антрапалёґіі, якую можна параўніць толькі з «Першабытнаю культураю» (1871) Эдўарда Бёрнэта Тайлара й «Залатою галінаю» (1871) Джэймза Дж. Фрэйзэра. Рогейм назваў «Татэм і табу» «эпахальным творам» як у антрапалёґіі, так і ўвогуле ў сацыяльных навуках. Урэшце Рогейм адмовіўся ад прапановаў гэтае працы, але працягваў лічыць яе клясыкаю, працай, якая стварыла псыхааналітычную антрапалёґію.

Вонкавыя спасылкі

• «Татэм і табу» па-нямецку ў праекце Ґутэнбэрґа (Projekt Gutenberg-DE).