Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)

Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (здымак XIX ст.)

Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак — рымска-каталіцкі кляштарны комплекс у Менску. Дзейнічаў з 1-й паловы XVII ст да 1850-х гадоў.

Комплекс складаўся з мураваных будынкаў касьцёла і 2-павярховага кляштарнага жылога корпусу, 3-павярховага флігеля і драўляных гаспадарчых пабудоў. Усе кляштарныя збудаваньні ў 1860-х гадах былі перададзены расейскімі ўладамі праваслаўнай царкве .

Гісторыя

Першыя бэрнардынкі зьявіліся ў Менску ў 1630 годзе. Спачатку ў іх не было свайго касьцёла і кляштара. Сярод першых менскіх бэрнардынак лічылася Людвіна Завішанка – дачка віцебскага кашталяна Мікалая Завішы . Першая фундацыя на кляштар бэрнардынак была атрымана 20 верасьня 1633 ад троцкага ваяводы Аляксандра Слушкі, дзякуючы намаганьням якога ў тым жа годзе быў пабудаваны драўляны касьцёл і жылы корпус . Адначасова Слушка падараваў кляштару маёнтак Гатаў з чатырма вёскамі, столькімі ж карчмамі, дзвюма млынамі, гэты маёнтак налічваў больш за 109 валок ворнай зямлі .

У 1642 годзе па ініцыятыве таго ж Слушкі пачалося будаўніцтва новага мураванага касьцёла і будынкаў кляштара . Дабудаваць іх перашкодзілі ваенныя падзеі сярэдзіны XVII ст., і толькі 31 жніўня 1687 г. новы касьцёл быў кансекраваны біскупам Мікалаям Слупскім ў гонар Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі .

У галоўным алтары святыні знаходзіўся цудатворны абраз Маці Божай, якому нават была прысвечана спецыяльная кніга (гл. ніжэй).

15 красавіка 1697 года маскоўскі стольнік Пётар Талстой(ru) занатаваў у сваім дзёньніку наступныя радкі, прысьвечаныя касьцёлу і кляштару бэрнардынак:

Той самай даты быў і ў кляштары ў паннаў Бэрнардынак... . Дзявіцы Бэрнардынкі ходзяць ў чорным, на голым целе замест кашуль носяць уласяніцы тоўстыя і падперазаныя вяроўкамі з вузламі, ступаюць заўсёды босымі нагамі ўзімку й улетку і на калодках, у касьцёл уваходзяць таемнай лесьвіцай уладкаванай у сьцяне, і стаяць у хорах гледзячы ў касьцёл малымі сьвідравінамі скрозь рашоткі, каб іх людзі ня бачылі. Тыя Бэрнардынкі пры мне гралі на арганах на хорах і сьпявалі надзвычай дзівосна. Вячэрні і ранішнія служаць самі без папа, толькі да іх прыходзіць ксёндз каб служыць імшу.

Арыгінальны тэкст  (рас.)  

Тогожъ числа был и въ клашторѣ у паненъ Барнадынокъ ... . Дѣвицы Барнадынки ходятъ въ черном, на голом тѣлѣ вмѣсто рубашекъ носятъ власяницы толстыя и подпоясаны веревками съ узлами, ступаютъ всегда босыми ногами въ зимѣ и въ лѣтѣ и на колодкахъ, въ костелъ входятъ тайной лѣстницей, устроенной въ стѣнѣ, и стоятъ на хорахъ, смотря въ костелъ малыми скважинами скрозь рѣшетокъ, чтобы ихъ люди не відѣли. Тѣ Барнадынки при мнѣ играли на органахъ на хорахъ и пѣли зѣло предивно. Вечерни и утрени отправляютъ сами безъ попа, только къ нимъ приходитъ ксендзъ для отправленія мши.

— Путешествие стольника П. А. Толстого

Пасьля пажару 1741 года комплекс кляштара бэрнардынак аднавілі і рэканструявалі . Гэтыя працы сконьчыліся ў 1746 годзе , а ў 1760-я гады ў касьцёле быў пабудаваны новы манументальны мураваны алтар .

Кляштар пацярпеў ад вялікага пажару горада ў 1835 годзе, але хутка быў адноўлены . Каля 1842 года ў менскім кляштары бернардынак знаходзілася 20 законьніц, навіцыятка, кандыдатка і дзьве тэрцыяркі. У ім выхоўваліся таксама каля 20 дзяўчат, большасць зь якіх страціла бацькоў .

У 1853 годзе кляштар бэрнардынак быў скасаваны расейскімі ўладамі . Законьніцы былі вывезены ў Нясьвіж . Перад адыходам ім удалося перадаць некаторыя касцёльныя прадметы ў суседнія парафіі. Прыгожы арган трапіў у кальвінскі збор у Койданава, а што сталася з абразом, невядома .

У 1860 годзе былы касьцёл быў пераўтвораны ў праваслаўную царкву, якая была асьвечана ў імя сьвятых Кірылы й Мятода. Гэтая царква прызначалпся дзеля студэнтаў Менскай духоўнай сэмінарыі, якія часова, пасьля пераезду са Слуцка, разьмяшчаліся ў кельлях былога бэрнардынскага кляштара. Потым семінарыя была пераведзена ў перабудаваныя будынкі шпіталя Таварыства Дабрачыннасьці на Траецкай гары .

Пасьля падаўленьня паўстаньня 1863-1864 гадоў у кляштары працавала дзяржаўная следчая камісыя, некалькі гадоў знаходзіліся зьняволенныя паўстанцы, у тым ліку Каміла Марцінкевіч (дачка Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча) .

У 1870 годзе ў будынкі былога кляштара бэрнардынак перавялі Слуцкі Сьвята-Траецкі мужчынскі манастыр. Галоўны алтар сьвятыні пераасьвяцілі ў гонар Сашэсьця Сьвятога Духа, а правы прыдзел ў імя сьвятых Кірылы й Мятода .

Архітэктура

Плян кляштара, зроблены ў 1869 годзе, пры перадачы комплексу ў праваслаўнае ведамства

Касьцёл

Паводле візітаў і інвентароў канца XVIII – першай паловы XIX стагодзьдзя. касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі, пабудаваны ў стылі сталага барока, уяўляў трохнававую, пакрытую гонтай, 6-слуповую базіліку з двухвежавым галоўным фасадам і трохграннай апсідай, да якой сіметрычна прыбудаваны прамавугольныя ў плане сакрыстыі . Цэнтральная нава накрыта 2-схільным дахам, бакавыя навы - 1-схільнымі . Галоўны паўночна-заходні фасад, завершаны высокім фігурным франтонам, карнізнымі цягамі падзелены на 3 ярусы. Вылучаецца трохчасткавы падзел і па вертыкалі, дзьве бакавыя часткі - асновы 2 трох'ярусных вежаў (вышынёй 34 метра), завершаныя складанымі барочнымі купаламі, дэкараваныя пілястрамі, прафіляванымі карнізамі, плоскімі паўцыркульнымі нішамі ў ніжніх і лучковымі праёмамі ў верхніх ярусах. Паміж вежамі разьмешчаны складаны па абрысу шчыт, упрыгожаны падвойнымі пілястрамі, карнізнымі паясамі. Бакавыя фасады раскрапаваны пілястрамі, карнізнымі паясамі, прарэзаны вялікімі лучковымі і арачнымі ваконнымі праёмамі. Цэнтральная нава перакрыта цыліндрычным скляпеньнем з распалубкамі, а бакавыя – крыжовымі .

Інтэр'ер касьцёла ў VIII ст. ўпрыгожвалі 7 стукавых алтароў. Галоўны алтар, у якім знаходзіўся абраз Маці Божай з Дзіцяткам, уяўляў сабой 6 калонаў, якія неслі барочны антаблемэнт з 2 анёламі і 2 вазонамі. Астатнія алтары былі 2-яруснымі. Бакавыя алтары Хрыста Укрыжаванага і сьвятога Францішка Серафіцкага фланкавалі праём прэзбітэрыя. Пры апорах стаялі алтары сьвятога Антонія і сьвятой Клары. Бакавыя навы завяршаліся капліцамі з каменнымі алтарамі Найсьвяцейшай Тройцы і Міхала Арханёла .

Кляштар

З паўночна-заходняга фасада да касцёла далучаўся 2-павярховы кляштарны корпус, які замыкаў унутраны двор. Далучаная да апсіды «лінія» выходзіла на Вялікую Бернардынскую вуліцу двума рызалітамі, якія ўтваралі невялікі курданёр, дзе быў кветнік . Сьцены будынка рытмічна падзелены пілястрамі і прамавугольнымі ваконнымі праёмамі. Жылы корпус меў калідорную планіроўку: уздоўж аднабаковага калідора, перакрытага крыжовымі скляпеньнямі і арыентаванага на ўнутраны дворык, разьмяшчаліся кельлі, трапезныя, а таксама склады і розныя гаспадарчыя памяшканьні . З паўночнага ўсходу ад жылога корпуса знаходзіцца 2-павярховы лямус, з паўднёвага усходу - 3-павярховы флігель, накрыты вальмавым дахам .

У двары бэрнардынскага кляштара пад зямлю вялі два ўвахода, якія зачыняліся масіўнымі жалезнымі дзьвярыма. Адзін з іх даволі прасторны, ў рост чалавека, быў выкладзены цэглай і вёў у бок ракі Сьвіслач. Іншы ход ішоў пад зямлёй да касьцёла і кляштара баніфратаў .

На тэрыторыі комплексу знаходзіўся сад, драўляныя флігель і гаспадарчыя пабудовы .

Цудатворны абраз Маці Божай

Гравюра, зробленная Лявонціем Тарасевічам з абраза Маці Божай з Дзіцяткам, які захоўвался ў галоўным алтары менскага касьцёла бэрнардынак

У касьцёле Зьвеставаньня Панны Марыі жаночага кляштару бэрнардынак быў цудатворны абраз Маці Божай, аздоблены сярэбранай шатай і каронамі.

Прыарыса кляштару Юдзіцкая паведамляла, што абраз быў прысланы з Рыма ад Папы Урбана VІІІ Зоф’і з Зяновічаў, жонцы Аляксандра Слушкі, тады кашталяна троцкага за тое, што яна паслала Найсьвяцейшаму Пастару «містэрн, выраблены ў ахвяру «Apparat ze wszystkim» (магчыма, нейкае дарагое адзеньне) .

У доме Слушкаў абраз адразу праславіўся цудамі аздараўленьня і дапамогі ў розных хваробах, ласкі дазнала тройчы і сама гаспадыня, пані Мар’яна Абрамавічоўна (1640), а таксама іншыя. Да таго ж менскі канцылярый Сымон Плявіза ў сьне бачыў абраз, акружаны сьвятлом, і нібы Маці Божая сказала: «ведай сам і іншым скажы, што хто будзе зьвяртацца, будзе ўсьцешаны». Тады Слушкі аддалі абраз у кляштар, дзе ён дапамагаў многім у хваробах і няшчасных выпадках .

Калі Менск быў заняты маскоўскім войскам, бэрнардынкі з абразом выехалі на Жмудзь, дзе Юдзіцкі меў староства ў Ясвойнях. За 12 гадоў, якія паненкі правялі па-за сваім кляштарам, ніхто іх не крануў, не пашкодзіла ім і эпідэмія 1657 года, што яшчэ больш упэўніла сясьцёр у цудатворнасьці абраза. У хуткім часе пасьля вяртання ў Менск, сёстры апісалі цуды ў кнізе, і Юдзіцкая запрасіла біскупа Слупскага прыслаць кананічную камісію. У 1672 г. віленскі біскуп-суфраган Мікалай Слупскі і правінцыял бэрнардынаў Гіяцынт Буркевіч, вывучыўшы адпаведныя дакумэнты, прызналі абраз цудатворным . Тады ж у езуіцкай друкарні ў Вільні была надрукавана кніга аб гісторыі і цудах абраза: Historia o cudownym obrazie Najśw. Marii Panny w klasztorze mińskim Panien Zakonnych Św. Franciszka, b.m. 1672 . У кнізе мелася прысвячэньне менскаму кашталяну Аляксандру Юдзіцкаму, які ў нейкіх абставінах, усё пакінуўшы, ад шведаў уратаваў абраз, вывез яго зь небяспекі як Энэй калісьці сваіх багоў (пісала ў прадмове сястра дабрадзея бернардынак Францішка, прыарыса кляштару) .

Неўзабаве пасьля прызнаньня абраза цудатворным гравэр Лявонцій Тарасевіч наштыхаваў зь яго гравюру на медзі, якая дазваляе ўявіць іканаграфію сьвятыні. Марыя стаіць за сталом, на якім ляжыць разгорнутая кніга і раскіданы галінкі ружаў. Дзіцятка Езус стаіць на гэтым стале, прыхінуўшыся да Маці, якая прытрымлівае Яго праваю рукой, а левай (са скіпетрам) паказвае Дзіцяці на літары, як бы навучаючы. На галовах высокія кароны, вакол - шырокія німбы з шасьціканцовымі зорачкамі ўздоўж краю. Сюжэт не мае аналагаў у беларускім іканапісу, ён выглядае як трансфармацыя больш вядомага сюжэта «Сьвятая Ганна, якая навучае Марыю» .

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Пазняк З. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Менск: Нар. асвета, 1985. — 111 с.: іл.
• Klasztory bernardynow w Polsce. P/red. Wyczawskiego. OKM. Kalwaria Zebrzydowska.1985. S. 532 – 533