Віленскі Траецкі манастыр

Помнік сакральнай архітэктуры
Віленскі Траецкі манастыр
Базылянская брама і вежы Траецкай царквы
Краіна	Летува
Места	Вільня
Каардынаты	54°40′31″ пн. ш. 25°17′18″ у. д.
Канфэсія	каталіцтва
Архітэктурны стыль	беларуская готыка
Дата заснаваньня	1514
Віленскі Траецкі манастыр на мапе Летувы Віленскі Траецкі манастыр
Віленскі Траецкі манастыр на Вікісховішчы

Віленскі Траецкі манастыр — помнік гісторыі і архітэктуры XVI—XIX стагодзьдзяў у Вільні. Знаходзіцца ў паўднёвай частцы Старога Места, на Вастрабрамскай вуліцы. Будаваўся як манастыр для манахаў-базылянаў Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы, з 1991 году дзее ў юрысдыкцыі Ўкраінскай грэцка-каталіцкай царкве. Твор гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, барока і клясыцызму, мастацкае аблічча якога пацярпела ў выніку маскоўскай перабудовы. Аб’ект Рэгістру культурных каштоўнасьцяў Летувы.

Комплекс Віленскага базылянскага манастыра складаецца з царквы Сьвятой Тройцы, у тым ліку капліцаў Покрыва Багародзіцы (пазьней да яе прыбудавалі царкву Сьвятога Яна Багаслова) і Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа, званіцы, мужчынскага і жаночага манастырскіх карпусоў, агароджы і манумэнтальнай Базылянскай брамы. У міжваенны час Базылянскія муры былі цэнтрам беларускага культурнага жыцьця: тут працавалі Віленская беларуская гімназія і Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Траецкі манастыр у Вільні ўпершыню ўпамінаецца ў гістарычных крыніцах у канцы XV стагодзьдзя. Ён узьнік пры Траецкай царкве, заснавай у 1347 годзе ў дуброве, на месцы казьні віленскіх мучанікаў. У 1514—1516 гадох Канстантын Астроскі збудаваў мураваную Траецкую царкву абарончага тыпу. У 1584 годзе пры манастыры заснавалі брацтва, якое мела ўласную друкарню і школу. У 1596 годзе тут выйшла з друку першая ўсходнеславянская азбука зь лексісам «Навука ку чытаньню і разуменьню пісьма славянскага: ту тыж аб сьвятой Тройцы, і аб учалавечаньні Гасподнем» Лаўрэнція Зізанія.

Па складаньні Берасьцейскай уніі манастыр стаў галоўным цэнтрам пашырэньня Уніі і асяродкам, дзе ствараўся ордэн базылянаў. У гэты час архімандрытам манастыра стаў Язафат Кунцэвіч. З XVI ст. таксама дзеяў жаночы манастыр, які заняў будынак, перабудаваны ў 1609 годзе з трох суседніх гатычных камяніцаў. Адной з ігуменьняў манастыра была дачка Паўла Сапегі Кацярына.

У канцы XVI — пачатку XVII ст. побач з царквой паставілі мураваную званіцу. У 1620 годзе базыляне збудавалі на месцы драўляных мураваныя карпусы мужчынскага і жаночага манастыроў. Ад пачатку яны падзяляліся драўлянай, а з 1777 году мураванай агароджай. У 1628 годзе да базылянаў перайшла былая друкарня братоў Мамонічаў. У XVII—XVIII стагодзьдзях тут надрукавалі каля дзьвюх сотняў кніг на розных мовах.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1706 годзе манастыр пацярпеў ад моцнага пажару, які зьнішчыў значную частку места. Па пажарах 1748 і 1760 гадоў праводзілася рэканструкцыя манастырскіх будынкаў. У 1761 годзе архітэктар Ян Гляўбіц збудаваў з боку Вялікай (пазьней Вастрабрамскай) вуліцы манумэнтальную манастырскую браму. У час паўстаньня 1794 году ў манастырскай друкарні выдаваліся адозвы паўстанцаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Вільня апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, манастыр працягваў дзеяць. У 1823 годзе расейскія ўлады перарабілі першы паверх манастырскага корпуса пад турму, вязьнем якой быў Адам Міцкевіч, пазьней у ёй утрымлівалі ўдзельнікаў вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў. Каля 1826 году ігуменьня Дамасцэна Важынская адкрыла пры жаночым манастыры пансіён для дзяўчат. У ім выкладалі манашкі, гувэрнанткі, а таксама сьвецкія настаўнікі, якія навучалі выхаванак пансіёну музыцы і танцам.

Па гвалтоўнай ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы ў 1839 годзе расейскія ўлады адабралі манастыр у Сьвятога Пасаду і перадалі ў валоданьне Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). У 1841 годзе (паводле іншых звестак, у 1842 годзе) жаночы манастыр, увогуле, ліквідавалі. Тым часам мужчынскі манастыр на прапанову Ёсіфа Сямашкі прылічылі да трэцяй клясы (паводле штату 1842 году яму належылі адзін архімандрыт, пяць ераманахаў, адзін манах і чатыры паслушнікі). Вызваленыя будынкі, якія раней належалі манастыру, аддалі пад праваслаўную духоўную сэмінарыю, пераведзеную сюды ў 1845 годзе з Жыровічаў.

У 1869 годзе манастыр канчаткова ліквідавалі, тады ж паводле праекту расейскага архітэктара Мікалая Чагіна маскоўскай перабудовай зьнявечылі мастацкае аблічча царквы.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе абразы, якія захоўваліся ў манастырскай царкве, вывезьлі ў Расею.

Найноўшы час

У 1920-я гады былы манастыр стаў цэнтрам беларускага культурнага жыцьця: тут працавалі Віленская беларуская гімназія, Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча, Беларускае навуковае таварыства, беларускі сірочы прытулак. У іншай частцы манастырскіх будынкаў разьмясьцілася духоўная сэмінарыя ПАПЦ.

Па Другой сусьветнай вайне савецкія ўлады Летувы ліквідавалі ўсе беларускія ўстановы, а царкву зачынілі. У 1946—1960 гадох манастырскія будынкі займаў Віленскі пэдагагічны інстытут, у 1964—1969 гадох — Віленская філія Ковенскага політэхнічнага інстытуту, з 1969 году — Віленскі інжынэрна-будаўнічы інстытут.

У 1991 годзе ўлады Летувы перадалі царкву Ўкраінскай грэцка-каталіцкай царкве. Невялікую частку памяшканьняў былога манастыра занялі манахі-базыляне.

У 1992 годзе на будынку манастыра, у якім дзеяла Беларуская гімназія, адкрылі дзьве мэмарыяльныя шыльды — у памяць паэткі Натальлі Арсеньневай, якая тут навучалася ў 1921—1921 гадох, і настаўніка, клясыка беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага. Адкрытую ў 2005 годзе мэмарыяльны шыльду ў памяць беларускага сьвятара Адама Станкевіча, аднаго з заснавальнікаў Беларускай гімназіі і сірочага прытулку, неўзабаве выкралі невядомыя.

У верасьні 2002 году ў браме адкрылі мэмарыяльную шыльду ў памяць Ігната Дамейкі з барэльефам (скульптар Валдас Бубялявічус, архітэктар Ёнас Анушкявічус). З 2008 году ў частцы будынкаў манастыра разьмяшчаецца гатэль і рэстаран «У базылянаў» (лет. «Pas Bazilijonus»).

Архітэктура

Траецкая царква

Асноўны артыкул: Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)

Гатычны храм абарончага тыпу зьмянілі пазьнейшыя перабудовы, аднак у цэлым ён захаваў сваю пачатковую структуру, і пэўныя ўласьцівыя царкоўнай гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага элемэнты: тры паўцыркулярныя апсыды і дзьве абарончыя вежы, злучаныя арнамэнтальным пасам у выглядзе аркатурнага фрыза, падобна да царквы ў Сынковічах.

Мастацкае аблічча помніка пацярпела ў выніку маскоўскай перабудовы другой паловы XIX ст.

Манастыр

Жылы корпус мужчынскага манастыра — помнік архітэктуры барока і клясыцызму. Да заходняга фасаду 3-павярховага заходняга корпуса далучаецца 2-павярховы флігель і 3-павярховая круглая вежа. Фасад аздабляецца дарычнымі пілястрамі, паміж якімі разьмяшчаюцца прастакутныя вокны. Дзьве калёны падтрымліваюць драўляны франтон над уваходам з усходняга фасаду заходняга корпуса.

Базылянская брама

У манастырскі двор зь Вастрабрамскай вуліцы вядзе Базылянская брама — выдатны помнік архітэктуры віленскага барока. Мае шырыню 10,8 мэтра і вышыню 17,5 мэтра, адна з найбольшых манастырскіх брамаў у Вялікім Княстве Літоўскім. Гэта манумэнтальны 3-ярусны аркавы праезд. Пышны хвалісты фасад аздабляецца складанай кампазыцыяй пілястраў і антаблемэнтаў хвалістага профілю. Два хвалістыя антаблемэнты зь зьвілістымі карнізамі падзяляюць фасад на тры ярусы. У ніжнім ярусе разьмяшчаюцца прафіляваныя аркавыя праёмы. З бакоў на пастаментах стаяць пілястры з карынцкімі капітэлямі, па тры з кожнага боку. У цэнтры другога ярусу разьмяшчаецца балькон, аздоблены мэталічнымі кратамі з вытанчаным каваным арнамэнтам. За кратамі знаходзіцца ніша з рэльефам, які адлюстроўвае Ўсёвідушчае Вока. На краях другога яруса разьмяшчаюцца пілястры, дэкараваныя ляпнінай з расьліннымі матывамі. На кутах узвышаюцца валюты з дэкаратыўнымі вазамі. На франтоне, які ўтварае трэці ярус, разьмяшчаецца барэльефная кампазыцыя «Сьвятая Тройца і куля зямная». Франтон завяршаюць валюты на кутох і выгнуты карніз.

Аркавы праезд перакрываецца крыжовым скляпеньнем. Над ім разьмяшчаецца даволі вялікае крытае памяшканьне з бальконам. У даўнія часы з гэтага балькона выступаў манастырскі аркестар пры сустрэчы рэлігійных працэсіяў, якія ладзіліся на царкоўныя сьвяты і асабліва ў дзень Сьвятога Язафата Кунцэвіча.

Званіца

У паўночнай частцы вялікага манастырскага двара стаіць масіўная званіца, якая злучаецца з флігелем паўднёвага корпуса будынка былога жаночага манастыра. Гэта амаль квадратная ў пляне (9,8 на 9,5 мэтраў), пабудова вышынёй 22,5 мэтра з таўшчынёй сьценай 2,3 мэтра, накрытая 4-схільным дахам. Манумэнтальныя фасады стрыманых, маюць ляканічныя формы. Сьцены нізкага цокальнага паверху праразаюцца невялікімі прастакутнымі вокнамі. Другі высокі ярус мае зрэзаныя вуглы і высокія аконныя праёмы з закругленымі аркамі, над імі ў фрызе — авальныя нішы.

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  XVI ст.
• 
  А. Ромэр, 1869 г.
• 
  Па маскоўскай перабудове. І. Трутнеў, 1870 г.
• 
  1885 г.

• 
  1889 г.
• 
  1889 г.
• 
  1890 г.
• 
  А. Ромэр, 1891 г.

• 
  1896 г.
• 
  В. Гютлен, 1917 г.
• 
  В. Фарэцш, 1918 г.
• 
  1927 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  1863 г.
• 
  Ю. Чаховіч, 1873 г.
• 
  1890-я гг.
• 
  Па маскоўскай перабудове. С. Флёры, 1895—1905 гг.

• 
  Я. Булгак, 1912 г.
• 
  П. Валынцэвіч, да 1915 г.
• 
  Я. Булгак, 1914 г.
• 
  Я. Булгак, 1916—1918 гг.

• 
  Л. Высоцкі, 1916—1918 гг.
• 
  Я. Булгак, 1917 г.
• 
  Я. Булгак, 1917—1919 гг.
• 
  Я. Булгак, 1918 г.

• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Вежа царквы
• 
  Царква
• 
  Інтэр'ер царквы
• 
  Інтэр'ер капліцы

• 
  Фрэска
• 
  Эпітафія бурмістра Афанасія Брагі
• 
  Брама і званіца
• 
  Манастырскі корпус

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Талочка У. Праўда пра келлю Конрада; Луцкевіч А. З нагоды спрэчкі пра «Келлю Конрада» // Наша слова. № 48 (1563), 2 снежня 2021.

Вонкавыя спасылкі

• Віленскі Траецкі манастыр , Radzima.org