Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году

Першы аркуш III Статуту Вялікага Княства Літоўскага. Выданьне друкарні Мамонічаў, 1588 г.

Стату́т Вялі́кага Кня́ства Літо́ўскага 1588 году (Трэ́ці Статут Вялікага Княства Літоўскага) — звод законаў фэўдальнага права Вялікага Княства Літоўскага, помнік беларускай пісьменнасьці, мовы і юрыдычнай думкі. У прадмове да Статуту падканцлер Леў Сапега падкрэсьліваў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «сваім уласным языком» тытульнага народу ВКЛ.

Завяршыў кадыфікацыю права ў дзяржаве. Праз увесь Статут праводзіцца ідэя ўмацаваньня праўнага парадку, пры якім усе дзяржаўныя органы і службовыя асобы мусяць дзеяць толькі ў адпаведнасьці з законам. Адзначаецца, што паводле дасканаласьці і лягічнай завершанасьці яму не было роўных у тагачаснай Эўропе.

Дзеяў з 1589 году, па анэксіі тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага Расейскай імпэрыяй: у Віцебскай і Магілёўскай губэрнях — да 1831 году, у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Кіеўскай, Падольскай і Валынскай губэрнях — да 1840 году.

III Статут Вялікага Княства Літоўскага (Гадуцішкі, 1595 г.), напісаны на беларускай мове лацінкай

Падрыхтоўка

Прыняцьце Другога Статуту не спыніла кадыфікацыйнай працы. Берасьцейскі (1566 год) і Гарадзенскі соймы ўнесьлі папраўкі ў некаторыя артыкулы. На апошнім утварылася камісія для дапрацоўкі зводу, абраная на на Люблінскім сойме (1569 год). Кіравалі камісіяй складальнікаў канцлер Астафей Валовіч і падканцлер Леў Сапега. Да канца 1584 году праца завяршылася, аднак у зьвязку з тым, што звод ігнараваў акт Люблінскай уніі, прадстаўнікі Каралеўства Польскага не дапускалі яго зацьверджаньне на агульным сойме Рэчы Паспалітай. Каб захаваць вялікакняскі сталец, Жыгімонт Ваза зацьвердзіў Статут уласным прывілеем ад 28 студзеня 1588 году.

Крыніцы права: Першы і Другі Статуты, соймавыя пастановы 1573, 1578, 1580 і 1584 гадоў, прывілеі, пастановы павятовых соймікаў.

Зьмест

Адзначаецца высокім тэарэтычным узроўнем падрыхтоўкі, улучыў нормы дзяржаўнага (канстытуцыйнага) права, чаго на той час не было ў заканадаўчай практыцы іншых эўрапейскіх дзяржаваў. Абагульніў тагачасныя дзяржаўна-праўныя ідэі, некаторыя зь якіх апярэджвалі свой час. У Статуце знайшла адлюстраваньне тэорыя падзелу ўлады на заканадаўчую (сойм), выканаўчую (вялікі князь, адміністрацыйны апарат) і судовую (Галоўны Трыбунал, земскія і падкаморскія суды, выбарныя і незалежныя ад адміністрацыі).

Старонка зь дзяржаўным гербам Пагоняй

Складаецца з 14 разьдзелаў і 488 артыкулаў. У I—IV разьдзелах зьмяшчаюцца нормы дзяржаўнага права і судовага ладу, у V—X і часткова ў XIII — шлюбна-сямейнага, зямельнага і цывільнага права, у XI—XII, XIV і часткова ў XIII — крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права. Ідэі Рэфармацыі і верацярпімасьці замацоўваюцца ў артыкуле III разьдзела III, паводле якога вялікаму князю і ўсім дзяржаўным органам прадпісвалася забясьпечваць спакой усіх жыхароў дзяржавы, незалежна ад таго, якога вучэньня яны прытрымліваюцца ў хрысьціянскай веры. Ідэі гуманізму адбіліся і на нормах крымінальнага, цывільнага права. Так, у пэўнай ступені гарантаваліся маёмасныя і асабістыя правы мяшчанаў. Кожны вольны чалавек мог пры ахвоце выехаць за граніцу, калі гэта рабілася не на шкоду сваёй краіне.

Юрыдычна замацаваў фактычную адасобленасьць Вялікага Княства Літоўскага ад Каралеўства Польскага ў фэдэрацыйных рамках Рэчы Паспалітай, што працягвалася і па падпісаньні акту Люблінскай уніі. У прыватнасьці, вызначаў адасобленасьць дзяржаўных установаў, войска, заканадаўства, эканомікі і фінансаў. У Статуце акт Люблінскай уніі не ўпамінаецца і нават замацоўваецца праграма аднаўленьня ранейшых граніцаў дзяржавы. Таксама прадугледжваў, што атрымліваць маёнткі і займаць духоўныя і дзяржаўныя пасады маглі толькі мясцовыя ўраджэнцы і ні ў якім выпадку «чужаземцы», «загранічнікі» ці «суседзі».

Уладаром дзяржавы вызнаваўся вялікі князь, названы ў Статуце гаспадаром. Але многія ягоныя паўнамоцтвы абмяжоўваліся і выконваць іх ён мог толькі з згоды сойму, найвышэйшых дзяржаўных службовых асобаў. Замацоўваў наяўнасьць фэўдалаў і залежных сялянаў. Асабліва вылучыў князёў, паноў радных і паноў харугоўных, якія мелі права судзіць ня толькі простых людзей, але і залежную ад іх шляхту, даваць ёй у часовае карыстаньне землі, маёнткі, а таксама адбіраць гэтыя маёнткі, нягледзячы на даўнасьць уладаньня імі (разьдзел III, артыкул X). Рэглямэнтаваў таксама некаторыя правы і абавязкі простых людзей і прадстаўнікоў этнічных групаў (сялянаў, слугаў, чэлядзі, мяшчанаў, рамесьнікаў, жыдоў, татараў). Для шляхты прадугледжваў крымінальную адказнасьць за забойства простага чалавека, забараняў перадачу ў няволю вольнага чалавека за даўгі або злачынства, абмяжоўваў пакараньне непаўналетніх да 16 гадоў. Дэкляравалася нават, што ўсе паспалітыя людзі разам з фэўдаламі могуць браць удзел у абраньні гаспадара (разьдзел III, артыкул II), аднак простых людзей не дапускалі ў сойм, а іх удзел у палітычным жыцьці абмяжоўваўся толькі мясцовымі валаснымі справамі.

Выданьні

Адварот тытульнага аркуша з партрэтам вялікага князя Жыгімонта Вазы і гаспадарскім лістом на друк

Упершыню выйшаў у 1588 годзе ў віленскай друкарні Мамонічаў на беларускай мове пад наглядам падканцлера Льва Сапегі. Паўторныя выданьні: каля 1592—1593 гадоў і каля 1600 году, абодва з выхадной датай «1588 год». У 1614, 1619 і каля 1623 году (з датай «1619 год») Л. Мамоніч выдаў Статут на польскай мове. У 1648 годзе Статут на польскай мове надрукаваў у Варшаве каралеўскі друкар П. Элерт. Наступныя польскамоўныя выданьні выйшлі ў Акадэмічнай друкарні ў Вільні ў 1693, 1744, 1786 гадох і ў друкарні А. Марціноўскага ў 1819 годзе. У 1811 годзе Статут у перакладзе на польскую і расейскую мову выдалі ў Санкт-Пецярбурзе, у 1854 годзе — у Маскве на старабеларускай мове.

У 1989 годзе выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» падрыхтавала комплекснае выданьне, прысьвечанае III Статуту Вялікага Княства Літоўскага. Выданьне ўлучае: нарыс «Сацыяльна-гістарычныя ўмовы ўзнікнення Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г.», дзе паказваюцца ўмовы, пры якіх адбывалася падрыхтоўка і ўвядзеньне ў дзеяньне Статута; факсымільнае ўзнаўленьне тэксту Статуту, яго арыгінальны тэкст і пераклад на расейскую мову; энцыкляпэдычны даведнік з 820 артыкулаў; паартыкульны камэнтар; тэрміналягічны і імянны паказальнікі. Асноўная частка матэрыялаў даведніка — артыкулы пра тагачасныя адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ВКЛ, катэгорыі насельніцтва, станы, ураднікаў і ўрады, судовы лад; віды злачынстваў і парушэньняў права, захады пакараньня і ўзьдзеяньня за іх; грашовая сыстэму, адзінкі вымярэньня і інш. Зьмяшчаюцца артыкулы пра крыніцы Статуту і іншыя праўныя акты і дакумэнты XV—XVI стагодзьдзяў, пра гісторыю падрыхтоўкі і выданьня Статуту, ягоныя паліграфічныя і мастацкія асаблівасьці. Шэраг артыкулаў прысьвячаецца выкарыстаньню, зьбераганьню і гісторыі дасьледаваньня Статуту. У камэнтарах разглядаецца праўная сутнасьць і гісторыя распрацоўкі кожнай з улучаных у яго нормаў.

Пераклады

У XVII—XIX стагодзьдзях перакладаўся на польскую, лацінскую, украінскую, нямецкую, францускую і расейскую мовы.

Выкарыстоўваўся пры кадыфікацыі ў канцы XVI ст. прускага права, складаньні Саборнага ўлажэньня (1649 год) у Маскоўскай дзяржаве, афіцыйна незацьверджаных зборнікаў «Права за якими судится малороссийский народ» (2-я чвэрць XVIII ст.), «Суд и разправка в правах малороссийских» (1750—1758 гады). У заканадаўстве і судах Польшчы, Латвіі, Эстоніі ўжываўся як дадатковая крыніца права. Быў галоўным пісьмовым зводам дзейнага права ва Ўкраіне (пераважна ў рэдакцыі 1614 году).

Захаваныя асобнікі

Па панаваньні Расейскай імпэрыі і СССР (расейскім этнацыдзе беларусаў) на тэрыторыі Беларусі не засталося ніводнага выданьня на старабеларускай мове. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным чынам: Расея (11), Польшча (6), Летува (6), Украіна (5), Вялікабрытанія (1).

У 2012 годзе дзякуючы прыватным ахвяраваньням адзін з асобнікаў быў выкуплены з расейскага аўкцыёну і вярнуўся на Беларусь. 7 чэрвеня 2012 году асобнік Статута ВКЛ 1588 году выданьня 1594—1595 гадоў перадалі ў Музэй гісторыі Магілёва. Яго набылі за $45 000 ва ўласьніка маскоўскай антыкварнай крамы, які выставіў Статут на электронны аўкцыён. На прапанову 2-курсьніка гістарычнага факультэту БДУ Андрэя Радкова, які заўважыў абвестку пра аўкцыён у Сеціве, кіраўнік Музэю гісторыі Магілёва Аляксей Бацюкоў сабраў $15 000 ахвяраваньняў на набыцьцё Статуту. Зь іх 100 000 расейскіх рублёў ($2500) ахвяраваў расейскі беларус Павал Бераговіч. Тады намесьнік старшыні Нацыянальнага банку Беларусі Сяргей Дубкоў разаслаў лісты кіраўнікам камэрцыйных банкаў Беларусі з просьбай «разгледзець пытаньне наданьня бязвыплатнай дапамогі» Музэю гісторыі Магілёва. У адказ на зварот кампанія «Альпары» ахвяравала яшчэ $30 000, патрэбныя для набыцьця.

Бібліяграфія

• Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Даведнік. Каментарыі. — Менск, 1989.

Глядзіце таксама

• Статуты Вялікага Княства Літоўскага

Літаратура

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Дзярновіч А. І.. Друкаваны асобнік Статута ВКЛ 1588 г. з фондаў Латвійскай Нацыянальнай бібліятэкі: кадыкалагічнае апісанне і гістарычна-прававы кантэкст.  (бел.) // Научные чтения, пасвящённые Виктору Владимировичу Мартынову : сборник научных трудов. — Менск: «Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы», 2016. — В. IV. В 2 ч. Ч. 1. — С. 44—49. — ISBN 978-985-586-038-0.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Юхо І. Крыніцы беларуска-літоўскага права. — Менск, 1991.
• Шишанов, В. А. К истории экземпляра Статута ВКЛ 1588 г. из библиотеки А. П. Сапунова // Віцебскія старажытнасці: матэрыялы навук. канф., прысвеч. 50-годдзю знаходкі берасцаной граматы ў Віцебску і 150-годдзю з дня нараджэння А. Р. Брадоўскага, 22 — 23 кастрыч. 2009 г., Віцебск. / рэдкал. Г. У. Савіцкі [і інш.]. — Менск: Медысонт, 2010. — С. 263—267.

Вонкавыя спасылкі

• Статут ВКЛ 1588 г. на Google Play