Польская Народная Рэспубліка

Польская Народная Рэспубліка лац. Polskaja Narodnaja Respublika Polska Rzeczpospolita Ludowa (1945—1952 Rzeczpospolita Polska)
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн: «Mazurek Dąbrowskiego»
Афіцыйная мова	Польская мова
Сталіца	Варшава
Плошча  • агульная	68 месца ў сьвеце 322 577 км²
Насельніцтва  • агульнае (1989)  • шчыльнасьць	32 месца ў сьвеце каля 38 млн 125/км²
Валюта	Польскі злоты
Незалежнасьць	1918—1939
Аўтамабільны знак	PL
Тэлефонны код	+48

По́льская Наро́дная Рэспу́бліка (па-польску: Polska Rzeczpospolita Ludowa) — афіцыйная назва Польшчы ў пэрыяд з 1952 па 1989 год. Да гэтага ў 1945—1952 гадах тое ж самае дзяржаўнае ўтварэньне функцыянавала як суб’ект міжнароднага права пад назваю Польская Рэспубліка.

Дзяржаўны лад

Польская Народная Рэспубліка — дзяржава сацыялістычнага тыпу. Канстытуцыя ПНР была прынята 22 ліпеня 1952 году (часавая канстытуцыя — у 1947 году), істотныя папраўкі былі занесены ў 1976 годзе. Калектыўным урадам дзяржавы да 1989 году была Дзяржаўная рада, затым аднаасобным — прэзыдэнт.

Вядучую ролю ў краіне гуляла камуністычная Польская аб’яднаная працоўная партыя (ПАПП). Іншыя партыі — Аб’яднаная сялянская партыя і Дэмакратычная партыя — уваходзілі ва ўзначаленую ПАПП кааліцыю (з 1952 — Народны фронт, з 1956 — Фронт нацыянальнага адзінства, з 1983 — Патрыятычны рух нацыянальнага адраджэньня).

У 1965—1980 у краіне дзейнічала парлямэнцкая апазыцыя — Асацыяцыя «Знак».

Польшча была першаю сацыялістычнаю краінаю, у якой былі створаны інстытуты Канстытуцыйнага суду (1986) і амбудсмэна (1988).

Партыі

• Польская аб’яднаная працоўная партыя — паўстала ў выніку аб’яднаньня ППС-Рэвалюцыйнае Фракцыі і Польскае Працоўнае Партыі, якая зьяўлялася па сутнасьці адноўленаю Камуністычнаю Партыяю Польшчы ўзьніклае ў 1919 годзе шляхам аб’яднаньня Сацыял-Дэмакратыі Каралеўства Польшчы і Літвы і ППС-Лявіцы
• Аб'яднаная Сялянская Партыя — утварылася ў 1949 годзе шляхам зьліцьця Польскае Сялянскае Партыі (утварылася ў 1931 годзе шляхам выйсьця часткі чальцоў са Строньніцтва людове) і Строньніцтва людове, якая ўтварылася шляхам аб’яднаньня ПСЛ-«Пяст» (утварылася ў 1913 годзе шляхам выйсьця правага крыла зь першае Польскае Сялянскае Партыі), ПСЛ-«Вызваленьне» (партыя паўстала ў 1915 годзе шляхам выйсьця правага крыла з ПСЛ-Левіцы) і Строньніцтва хлопске (утварылася ў 1926 годзе шляхам выйсьця левага крыла з партыі ПСЛ-«Вызваленьне»).
• Дэмакратычная партыя заснавана ў 1939 годзе

Гісторыя

Саюзьнікі СССР, зразумеўшы, што настаяць на вяртаньні ўлады ў Польшчы Лёнданскаму ўраду не атрымаецца, на Ялцінскай канфэрэнцыі пайшлі на кампрамісны варыянт, паводле якога фармаваўся ўрад з удзелам як лёнданскіх, так і люблінскіх палякаў, які павінен быў правесьці вольныя выбары. Аднак «Часавы ўрад нацыянальнага адзінства», сфармаваны ў чэрвені 1945 году і прызнаны саюзьнікамі, дэ-факта апынуўся пад камуністычным кантролем, і выбары, праведзеныя ім у студзені 1947 году, зрабілі легальным рэжым, які ўсталяваўся ў Польшчы які ўзначальваўся Польскаю аб’яднанаю працоўнаю партыяю пад кіраўніцтвам сталініста Баляслава Бярута. У Лёндане да 1990 году працягваў існаваць польскі ўрад у выгнаньні.

Падчас вайны ў Польшчы адбываліся масавыя забойствы габрэйскага насельніцтва як нацыстамі, так і часткаю нацыяналістычнага польскага падпольля. Апошні буйны габрэйскі пагром адбыўся ў 1946 годзе ў Кельце, і ў ім удзельнічалі польскія паліцэйскія і вайскоўцы. Халакост і антысэміцкая атмасфэра паваенных гадоў выклікалі новы віток эміграцыі з Польшчы. Ад’езд габрэяў, высяленьне немцаў з далучаных да Польшчы нямецкіх земляў, а таксама ўсталяваньне новых межаў са СССР і абмен зь ім насельніцтвам зрабілі Польшчу практычна монаэтнічнай дзяржаваю.

Частка байцоў Арміі Краёва ў 1945 г. уступіла ва ўзброеную барацьбу з камуністычным рэжымам, які ўсталяваліся ў Польшчы, якую вяла створаная 7 траўня 1945 падпольная арганізацыя Delegatura Sil Zbrojnych (DSZ) (Дэлегацыя ўзброеных сілаў), а ў верасьні 1945—1948 г.г. — падпольная арганізацыя Wolnosc i Niezawislosc (WiN) (Воля і Незалежнасьць). СССР праводзіў у Польшчы масавыя рэпрэсіўныя акцыі супраць падпольля сіламі арміі і НКУС. Да 1948 году ўзброены супраціў спыніўся.

У жніўні 1945 году на Пацдамскае канфэрэнцыі была дасягнута дамова пра тое, што паўднёвая частка Ўсходняе Прусіі і тэрыторыі Нямеччыны ўсходней рэк Одар і Нэйсэ (Памяранія, Ніжняя Сілезія і частка Брандэнбурга) перадаюцца Польшчы. З гэтых тэрыторыяў было выгнана ў Нямеччыну нямецкае насельніцтва, прычым гэта часьцяком суправаджалася гвалтамі і рабаваньнямі.

6 ліпеня 1945 году паміж Часовым урадам нацыянальнага адзінства і ўрадам СССР была складзена дамова пра абмен насельніцтвам паміж Польшчаю і СССР: асобы польскай і габрэйскай нацыянальнасьці, якія былі грамадзянамі даваеннае Польшчы і што пражываюць у СССР атрымалі права на выезд у Польшчу, а асобы расейскай, украінскай, беларускай, русінскай і летувіскай нацыянальнасьцяў, якія пражываюць на тэрыторыі Польшчы, павінны былі перасяліцца ў СССР. На 31 кастрычніка 1946 году з Польшчы ў СССР перасялілася каля 518 тыс. чал., а з СССР у Польшчу — каля 1090 тыс. чал. (па іншых зьвестках, 1526 тыс. чал.) Польшча стала монанацыянальнаю дзяржаваю.

16 жніўня 1945 году ў Маскве была падпісаная дамова паміж СССР і Польшчаю пра савецка-польскую мяжу, па якім шэраг тэрыторыяў (у прыватнасьці Беластоцкую вобласьць) СССР перадаў Польшчы.

У 1956 годзе, пасьля ХХ зьезду КПСС, Бярут быў адпраўлены ў адстаўку, яго месца заняў Уладзіслаў Гамулка, сам нядаўна вызвалены з турмы. Гэтыя падзеі суправаджаліся выступамі працоўных у Познані і прымусілі Маскву сур’езна разгледзець пытаньне пра інтэрвенцыю ў Польшчу. Гамулке атрымалася ўрэгуляваць сытуацыю, а паўстаньне ў Будапешце, якое ўспыхнула заьым, пераключыла ўвагу Масквы на Вугоршчыну.

Тэндэнцыя лібэралізацыі, злучаная зь першым дзесяцігодзьдзем кіраваньня Гамулкі, скончылася пасьля палітычнага крызісу 1968 году (які суправаджаўся прыгнечаньнем студэнцкіх дэманстрацыяў і абвяшчэньні шавіністычнае «антысіанісцкай» кампаніі, у выніку якое пад ціскам прэм’ераў-міністра Ю. Цыранкевіча і міністра ўнутраных справаў М. Мочара большасьць габрэяў, якія заставаліся ў Польшчы змушана было пакінуць краіну. У сьнежні 1970 году, пасьля падвышэньня коштаў на тавары народнага спажываньня і выкліканых гэтым страйкаў і масавых хваляваньняў у Гданьску, Гдыне і Шчэцыне, Гамулка быў зьменены Эдвардам Герэкам.

Урад Герэка актыўна браў крэдыты як на Захадзе, так і ў СССР, што спачатку спрыяла росту эканомікі, але да канца 1970-х гадоў, зрабіўшы пазыковы цяжар непасільным (да 1980 году запазычаннасьць дасягнула 20 мільярдаў даляраў ЗША), увяло краіну ў сацыяльна-эканамічны крызіс. Па краіне зноў пракацілася хваля страйкаў. З пачаткам крызісу супала абраньне кракаўскага кардынала Вайтылы рымскім папам пад імем Яна Паўла II у кастрычніку 1978 году, вельмі якое напаліла становішча ў краіне, у якое каталіцкая царква была ўплывоваю сілаю і апораю супраціву ўладам.

1 ліпеня 1980 году ўрад, змушанае з-за неабходнасьці выплачваць даўгі ўвесьці рэжым усялякае эканоміі, падняў кошты на мяса. Вынікам была хваля страйкаў, фактычна якая паралюшавала да канца жніўня Балтыйскае ўзьбярэжжа і ўпершыню што закрыла вугальныя шахты Сілезіі. Урад быў змушаны пайсьці на саступкі страйкоўцам. 31 жніўня 1980 году працоўныя суднавэрфі ім. Леніна ў Гданьску, якіх узначальваў электрык Лех Валенса, падпісалі з урадам «дамову з 21 пункта», якая спыніла страйк; аналяґічныя дамовы былі падпісаны ў Шчэцыне і Сылезіі. Ключавымі ўмовамі гэтых дамоваў была гарантыя права працоўных на стварэньне незалежных прафсаюзаў і на страйкі. Пасьля гэтага паўстаў і набыў вялікі ўплыў агульнанацыянальны рух «Салідарнасьць», лідэрэм якога стаў Валенса. Пасьля гэтага Герэк быў заменены на пасту першага сакратара Станіславам Каней.

Незадаволенасьць, якая падсілкоўваецца выкрыцьцямі карупцыі і некампэтэнтнасьці камуністычных уладаў, нарастала. Хваля страйкаў не суціхала. Камуністычны ўрад губляў кантроль над сытуацыяю. СССР канцэнтраваў на межах з Польшчаю свае войскі. У лютым 1981 году міністар абароны ґенэрал Войцех Ярузэльскі быў прызначаны прэм’ер-міністрам, а ў кастрычніку — першым сакратаром партыі, засяродзіўшы ў сваіх руках тры пасады найвышэйшага дзяржаўнага значэньня.

Да гэтага часу эканоміка краіны ўжо аганізавала і Польшча апынулася на грані голаду. У краіне насьпявала рэвалюцыя. Лідэр «Салідарнасьці» Лех Валенса запатрабаваў ад ураду правесьці рэфэрэндум пра зьмену ўлады і ўсеагульных выбараў у Сойм. 7 сьнежня кіраўніцтва прафсаюзу вырашыла стварыць ваенізаваныя атрады. 12 сьнежня лідэры «Салідарнасьці» большасьцю галасоў прынялі рэзалюцыю, якая заклікае да зьвяржэньня кіруючага рэжыму.

12—13 сьнежня 1981 году Ярузэльскі ўвёў ваеннае становішча, якое дзейнічала да ліпеня 1983 году. Усе актывісты «Салідарнасьці» былі «інтэрнаваны». Падчас прыгнечаньня апазыцыі загінула ад 15 да 20 чалавек.

Палітыка перабудовы, якая праводзіцца Гарбачовым, прыслабіла ўплыў СССР на Польшчу, што прывяло да зьменаў у краіне. У верасьні 1988 году прадстаўнікі ўраду праводзяць першыя сустрэчы зь Лехам Валенсам, на якіх была дасягнута дамова пра скліканьне «круглага стала» паміж урадам і апазыцыяю. Круглы стол пачаў працу 6 лютага 1989 году. 4 красавіка ён завяршыўся падпісаньнем дамовы, галоўнымі пунктамі якой былі: правядзеньне вольных выбараў, уводзіны паста прэзыдэнта і верхняе палаты сойма (Сэнат). На выбарах, якія адбыліся 4 чэрвеня, «Салідарнасьць» атрымала 99 % месцаў у Сэнаце і 35 % месцаў у сойме, пасьля чаго сфармавала ўрад, які ўзначалілі прэм’ер Тадэвуш Мазавецкі і віцэ-прэм’ер і міністар фінансаў Лешэк Бальцэровіч, распачалае рынкавыя і дэмакратычныя рэформы, лібэралізацыю коштаў і прыватызацыю дзяржуласнасьці. Прэзыдэнтам краіны стаў Ярузэльскі.

Лех Валэнса гуляў галоўную ролю ў перамовах з урадам у 1988 і 1989 гадах, вынікам якіх стала легалізаваньне «Салідарнасьці» і іншых прафсаюзаў, а таксама праклаў шлях да ўводзін сацыял-дэмакратыі.

29 сьнежня 1989 году, шляхам зьмены канстытуцыі ПНР, краіне вернута гістарычная назва Польская рэспубліка (па-польску: Rzeczpospolita Polska). На прэзыдэнцкіх выбарах 1990 году Валэнса пасьля вялікае перамогі быў абраны прэзыдэнтам Польшчы.

Вонкавыя спасылкі

• Польская Народная Рэспубліка ў БСЭ
• Т.Косинова. Падзеі 1956 г. у Польшчы вачамі савецкіх дысідэнтаў
• PRLTube.com