Мадонна Сапегаў
| |
| Маці Божая з дзіцем Езусам і сьвятымі Францыскам і Бэрнардам (Мадонна Сапегаў), XVI—XVII ст. | |
| Вільня Касьцёле Міхала Арханёла |
Маці Божая з дзіцем Езусам і сьвятымі Францыскам і Бэрнардам, або Мадонна Сапегаў — абраз XVI—XVII стст. з Віленскага кляштару бэрнардынак. Зьяўляецца часткай збораў Музэю сакральнага мастацтва ў Вільні.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Абраз Маці Божай з касьцёла Сьвятога Міхаіла бэрнардынскага кляштару, вядомы як «Мадонна Сапегі», зьяўляецца адной з найстарэйшых шматфігурных алтарных карцін у сучаснай Летуве.
Іканаграфічныя аналёгіі віленскага алтарнага абразу невядомыя; можна думаць, што ён выкананы на адмысловую замову. «Мадонна Сапегі» першы раз згадваецца ў храналёгіі бэрнардынцаў Малой Польшчы і Літвы, запісанай каля 1655 г[1]. Яна згадваецца як цудатворная, якая мае шмат вотаў. У 1672 г. абраз апісваецца ў кнізе езуіта Вільгельма Гумпэнбэрга «Atlas Marianus», надрукаванай у Мюнхэне[2], у якой былі сабраныя зьвесткі аб самых вядомых абразах Марыі. Паведамленьне аб віленскім абразе нямецкаму езуіту даставіў рэктар Віленскай акадэміі Альберт Каяловіч, які, пэўна, браў зьвесткі з дзьвюх кніг аб гэтым абразе, выдадзеных у Вільні ў 1670 і 1671 гг[3].
У 1671 годзе абатыса кляштару бэрнардынак Канстанцыя Сакалінская напісала кніжку, у якой апавядаецца гісторыя абразу і зьвязаныя з ім цуды. Аналягічны зьмест паўтараецца і ў больш позьніх апісаньнях XVIII—XX стст. Найбольш падрабязна гісторыя выкладзена ў рукапісе «Каранацыя… найсьвятлейшай нябеснай каралевы»[4].
Паводле гісторыі, абраз быў знойдзены ў лесе, у руінах старога касьцёлу і прынесены віленскім бэрнардынам. Доўгі час ён знаходзіўся ў калідоры кляштару і нібы аднойчы загаварыў з манахам, які маліўся перад ім, і прасіў павагі. Пасьля гэтага абраз перанесьлі ў касьцёл і зьмясьцілі ў бакавым алтары.
У 1594 годзе канцлер вялікі літоўскі Леў Сапега пачаў будаваць кляштар бэрнардынак і касьцёл Сьв. Міхаіла. Ён выпрасіў абраз у бэрнардынцаў і пабудаваў дзеля яго адмысловы бакавы алтар. Карціна была ўжо старой, таму Сапега загадаў паднавіць абраз. Але лік Маці Божай не прыняў новай фарбы, і мастак толькі на месцы фігур апосталаў Пятра і Паўла, што знаходзіліся побач з Марыяй, намаляваў сьвятых ордэну бэрнардынцаў — Францыска і Бэрнарда. У 1655 годзе у Вільню ўвайшло маскоўскае войска, кляштар і касьцёл бэрнардынак былі разрабаваны, аднак абраз цудам захаваўся.
Пасьля 13-гадовай вайны слава абраза яшчэ больш узрасла, і ў 1669 годзе віленскі біскуп Аляксандар Казімер Сапега сабраў камісію на чале з біскупам-суфраганам віленскім Мікалаем Слупскім для вывучэньня выпадкаў аздараўленьня і іншых незвычайных зьяў, зьвязаных з абразам. Камісія пацьвердзіла, што абраз мае асобую міласьць ад Бога.
У 1673 годзе Папа Рымскі Клімэнт VII даў дазвол каранаваць абраз, але з розных прычын урачыстасьць каранацыі адбылася толькі 8—10 кастрычніка 1750 году. Сьвяткаваньне каранацыі апісана ў адмыслова надрукаванай кніжцы; да гэтай жа даты былі выбіты два памятныя мэдалі[5]. Гэтую дату нельга лічыць за дату замацаваньня карон на абразе, бо, як бачна на самых старых гравюрах з рэпрадукцыяй абразу, зробленых Лявонціем Тарасевічам у 1686 годзе[6] і да 1695 г.[7], ужо ў канцы XVII стагодзьдзя абраз меў шату і кароны. Дазвол на каранаваньне і зьвязаныя з гэтым урачыстасьці трэба разглядаць як афіцыйнае прызнаньне яго надзвычайнай дзейнасьці і як акт выключнага шанаваньня.
У XIX стагодзьдзі слава абразу крыху зьнізілася, таму што пачало расьці шанаваньне абразу Маці Божай Вастрабрамскай. Калі ў 1888 годзе царскія ўлады зачынілі касьцёл Сьв. Міхаіла і кляштар бэрнардынак, абраз быў перанесены ў касьцёл бэрнардынцаў, які ў гэты час стаў парафіяльным, і знаходзіўся там да 1912 глду. У гэты час Сапегі атрымалі дазвол зноў адчыніць касьцёл Сьв. Міхаіла, збудаваны іх продкамі, адрэстаўравалі храм і вярнулі на месца абраз Маці Божай.
У 1933—1935 гг. малюнак рэстаўраваў Ян Руткоўскі. Ужо ён заўважыў, што ўся кампазыцыя намалявана алейнымі фарбамі, а твар Марыі — тэмпэрай, і выказаў думку, што лік зьяўляецца самай старой часткай карціны. Руткоўскі і манахіня Францыска Вяжбіцкая зьмянілі галаўны ўбор Марыі: замест ружавага вянку напісалі дыядэму з тонкай тканіны[8].
У пасьляваенны час бясьледна зьніклі срэбраная шата з абразу і кароны, а таксама унікальныя ўпрыгожаньні, падараваныя заможнымі жанчынамі. У 1948 годзе касьцёл Сьв. Міхаіла зноў быў зачынены, яго мастацкая маёмасьць трапіла ў розныя месцы; пашкоджаная «Мадонна» апынулася ў дамініканскім касьцёле Сьв. Духа, адтуль у 1973 годзе перададзена Мастацкаму музэю Летувы і прабыла ў запасьніках, дзе ў 1981 годзе выяўлена I. Вайшвілайце. У 1984—1986 гг. карціна была дасьледавана і рэстаўравана у Цэнтры рэстаўрацыі і кансэрвацыі музэйных каштоўнасьцей імя П. Гудзінаса Мастацкага музэя Летувы.
У наш час экспануецца ў Музэі сакральнага мастацтва, які знаходзіцца ў касьцёле Сьвятога Міхаіла.
Апісаньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Устаноўлена, што абраз першапачаткова напісаны на ліпавых дошках. У час пажару, які адбыўся, верагодна, у 1610 годзе выява, напэўна, была моцна пашкоджана. Ліпавую аснову абрэзалі да шырыні галавы Марыі, дошку зрабілі больш тонкай і прыклеілі да дубовай дошкі. Па баках да яе дадалі па тры дубовыя дошкі да патрэбнага фармату (цяпер памеры абразу 259x188x3 см). Фарбавы слой і грунт з цэнтральнай дошкі зьнялі і пакінулі толькі выяву твару і шыі Марыі. Потым на драўляны шчыт наклеілі павалаку, у якой выразалі «акно» для ліку Марыі. На павалаку быў пакладзены мелавы грунт і створана цяперашняя кампазыцыя. Устанавіць, ці былі раней на абразе выявы Пятра і Паўла, цяпер немагчыма.
Абраз уяўляе сабою вельмі маштабную статычную кампазыцыю, у цэнтры якой у цэлы рост паказана Маці Божая, якая стаіць на паўмесяцы. На левай руцэ яна трымае дзіця Езуса, зьлёгку падтрымліваючы яго правай. Да яго ног прыхіляюцца дзьве фігуры анёлкаў. Над галавою Марыі лунаюць яшчэ чатыры анёлкі, якія падтрымліваюць маляваную князеўскую карону. Побач з Мадоннай намаляваны сьвятыя Францыск і Бэрнард. Іх погляды накіраваны на твар Марыі, а жэсты выказваюць пашану і пакору. Перад сьвятымі манахамі ў верхняй частцы кампазыцыі намаляваны іх атрыбуты — «Укрыжаваньне» ў форме серафіму і манаграма Хрыста ў крузе з прамяністым зьзяньнем. Каля ног Сьв. Францыска ляжыць ягнё — сымбаль ахвярнасьці і пакорлівасьці.
У выяве Марыі відаць некалькі іканаграфічных традыцый; больш за ўсё тут прысутнічаюць элемэенты іканаграфіі Праслаўленай Маці Божай. Марыя прадстаўлена як Дзева — з распушчанымі валасамі. Яна стаіць на сярпе-месяцы, у прамяністым арэоле. Такая іканаграфія, вядомая ўжо ў XI ст. у Заходняй Эўропе, асабліва ў Няметчыне, стала вельмі папулярнай у XV—XVI стст., часта сустракаецца ў мастацтве Польшчы. Ружавы вяночак на галаве Марыі зьвязвае яе з вельмі пашыраным у XV—XVII стст. абразам «Маці Божая Ружанцовая».
Але ні для адной з гэтых заходніх іканаграфій не характэрна такая выява Хрыста, як на абразе «Мадонна Сапегі». Ісус, адзеты ў хітон, сядзіць на руцэ Марыі, трымае на каленях раскрытую кнігу і бласлаўляе правай рукой. Такая выява характэрна для мастацтва бізантыйскай арыентацыі і зьвязвае «Мадонну Сапегі» з абразам Адыгітрыі, у якім Ісус паказваецца як Уседзяржыцель і Настаўнік[9].
Паказ сьвятых побач з Маці Божай — частая зьява ў жывапісе XVI ст. Польшчы, асабліва Кракаву. Але ў такім Sancta Conversatione (Сьвятая Бяседа) удзельнічаюць «сьвецкія» сьвятыя-апосталы, Айцы Царквы. Выявы сьвятых Францыска і Бэрнарда, відавочна, зьвязаны з галіной ордэну францішканаў, якіх у Вялікім Княстве Літоўскім называлі бэрнардынамі.
На карціне выяўлены 5 сігнатур майстра — «Jan Antoni Kondratowicz» (Ян Антоні Кандратовіч). Вядома, што ён выканаў у 1734 годзе дзьве мініяцюры з абразу для кнігі «Graduale de tempore», якая знаходзіцца ў Кракаўскім кляштары бэрнардынак[10].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Chronologia Ordinii fratrim Minorum de Observantia Provinciae Minoris Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae. 1453—1656. (Archiwum bernardynow w Krakowie. M-25. S. 275).
- ^ Gumpenberg W. Atlas Marianus… Monachii, 1672.
- ^ Szczygielski S. Aprobacja obrazu NMP w kosciele sw. Michala. Wilno, 1670; Sokolinska K. Skarbnica niebieska otwarta…w obrazie Boga Rodzice Marii Panny w kosciele sw. Michala… Wilnae, 1671.
- ^ Archiwum Provinciae in quo describuntur Exordia Fratrum minorum Observantia… ex Chronicii Anticis collectu in Anno Dni 1766 (Archiwum bernardynow w Krakowie. M-14. S. 57—144)
- ^ Rewolinski T. Medale religijne, odnoszace sie do kosciola katolickiego. Krakow, 1887. № 726 i 728.
- ^ Drews J. Method us peregrinationis… Wilnae, Typi Academicis. 1684.
- ^ Степовик. Леонтій Тарасевич
- ^ Resiauracja obrazu Maiki Boskiej w kosciele sw. Michata // Dziennik Wilenski. 1935. № 191
- ^ Кондаков Н. П. Иконография Богоматери. СПб., 1914. Т. 2. С. 301
- ^ Slownik arlystow polskich. Wroclaw; Warszawa, 1986. T. 4. S. 81.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі Адраджэння / АН Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; [ Н. Ф. Высоцкая, В. Ф. Шматаў, В. Г. Пуцко і інш.]; Рэд. С. В. Марцэлеў. — Мн. : Навука і тэхніка, 1994. — 253 с ISBN 5-343-01054-7